نگاهی به کتابشناسی و مقاله نامه هنر و موزه داری

1.مقدمه

منابع مرجع، ابزاری مؤثر برای دستیابی به گستره پژوهش های سازمان یافته به شمار می آید. از این رو فهرست ها و کتابشناسی های موضوعی در پاسخگویی سریع و دسترسی آسان به مرجعان ومحققان نقش بسزایی دارد. این منابع افزون بر آن که استفاده کنندگان رادر تشخیص، وجود و شناسایی یک کتاب یا هر منبع دیگری یاری می کند، موجبات ثبت پیشینه دانش بشری را نیز فراهم می آورد.

کتابشناسی یا کتابنامه معادل واژه انگلیسی بیبلیوگرافی و به معنی تشریح، تفسیر، توصیف، و بررسی کتاب است. پیشینه این اصطلاح که ریشه یونانی دارد تقریباً به 2500 سال پیش می‌رسد( انوشه، 1375، ج2: 1135)

کتاب شناسی صورت یا سیاهه ای منظم از آثار مکتوب یک نویسنده یا یک موضوع خاص است که دارای یک یا بیش از یک ویژگی مشترک مانند زبان، شکل، زمان انتشار و جز آن هستند.  )افشار، 1385 ، ج 2، ص 1559)

همچنین، کتابشناسی ها به مجموعة اطلاعات کتابشناختی توصیفی و گاه تحلیلی اطلاق می گردد که با نظم خاصی به قصد استناد و ارائة اطلاعات تهیه می شوند. این اطلاعات شامل نام نویسنده، عنوان اثر، مترجم، محل انتشار، ناشر، تاریخ انتشار، تعداد صفحات یا قیمت کتاب است.  )همان)

کتابشناسی ها از منابع ردیف دوم محسوب می شوند و به طورکلی به یکی از سه منظور زیر تهیه می شوند:

1.  تهیة سیاهه ای از آثار دربارة یک موضوع یا یک مکان و یا یک شخص؛

2. تهیة سیاهه ای از آثاری که بتوانند پاسخگوی پرسشی خاص باشند؛

3. تعیین محل دست یابی و بازشناسی آثار خاص.  )همان، ج 2، ص 156)

کتابشناسی ها براساس ملاکهای مختلف تقسیم بندی می شوند و انواع مختلفی دارند، مانند کتابشناسی انتقادی، توصیفی، تحلیلی، پدیدآور، منطقه ای، ملی، جهانی، عمومی، موضوعی یا تخصصی، جامع،گزینشی، جاری،  گذشته نگر، گزارمانی و غیرگزارمانی.  )سلطانی و راستین،1379،ص.346-345)

کتابشناسی موضوعی یا تخصصی، سیاهه یا صورتی از آثار در یک زمینة موضوعی خاص است مانند اثر حاضر که در حوزه هنر وموزه داری تدوین یافته است. در این زمینه کارهای مشابه دیگری نیز همانند "کتابشناسی هنر" از عباس مافی، "کتابشناسی هنر و معماری پس از انقلاب اسلامی" از فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران، "کتابشناسی هنر" از سعادت احمدزاده و "کتابشناسی هنر اسلامی" که در سال 1384 توسط پایگاه اطلاع رسانی سراسری اسلامی (پارسا) تهیه شده است. البته کتابشناسی های دیگری نیز در زمینه های خاص هنری همچون گرافیک، سینما و صنایع دستی وجود دارد.

کتابخانه آستان قدس رضوی علاوه بر این که به عنوان یک مرکز فرهنگی، نیازهای اطلاعاتی مراجعان را در اولویت قرار داده است، در جهت نشر و انتشار آثار تحریر شده محققان و پژوهشگران نیز اقدامات در خور توجهی انجام داده است. یکی از این اقدامات انتشار اثر حاضر است. اثر حاضر حاصل تلاش مرحومه رئیسیان زاده می باشد که سالهای زیادی را برای گردآوری آن تحمل مشقت نموده است. (روحش شاد)

2.معرفی اثر

با توجه به تعریف جامع شورای بین المللی موزه ها (ایکوم)[1] موزه یک نهاد اجتماعی دارای کارکرد آموزشی و پژوهشی است و بنابر ماهیت موزه که در برگیرنده مجموعه ای از آثار خلق شده توسط انسانها از هزاران سال قبل تا کنون است، یکی از بهترین مکانهایی است که محققان و پژوهشگران را در شاخه های مختلف علوم اجتماعی، انسانی و طبیعی جذب می کند و بستری مناسب برای فراهم آوری امکانات آموزشی و پژوهشی فراهم می سازد. موزه آستان قدس رضوی نیز این رسالت را برعهده دارد.

موزه آستان قدس رضوی طی شصت سال گذشته با هدف به نمایش درآوردن بخشی از آثار هنری و فرهنگی    سده های اسلامی آغاز به کار کرد که در طی قرون متمادی بر بارگاه مطهر حضرت رضا (ع) وقف و اهداء شده است. اما امروز به عنوان یک مرکز فرهنگی بزرگ در سطح ایران قابلیت آن را دارد که در آینده نزدیک در سطح جهان اسلام مطرح شود و لازمه دستیابی به آن با توسعه موزه ها از کارکرد نمایشی به سمت کارکردهای آموزشی و پژوهشی توسعه یافته است. با توجه به این رویکرد سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی برآن شده تا در حیطه سازمانی خود منابع لازم را در درجه اول به منظور شناخت و در مرحله بعد، آموزش فراهم آورد. مجموعه ای با موضوعات هنر، موزه ، تاریخ هنر، موزه داری و هنرهای موزه ای که در نهایت می تواند راهنما و مرجعی به منظور تحقیقات مرتبط با مقوله موزه باشد. (رئیسیان زاده، 1392)

کتابشناسی و مقاله نامه هنر و موزه داری اولین کتابشناسی است که به معرفی آثار در زمینه هنر، تاریخ هنر، موزه و هنرهای موزه داری می پردازد. این کتابشناسی موضوعی بیش از 4000 مدخل نظیر کتابهای خطی، کتابهای چاپی، پایان نامه ها، انتشارات دولتی (بروشورها و بولتن هایی به ویژه مقاله های مجله ها) را شامل می شود که در حوزه هنر و کلیات آن گردآوری و تنظیم شده است. به عنوان مثال در موضوع تاریخ هنر می توان به اطلاعات 22 عنوان کتاب و 2 عنوان مقاله و در موضوع قالی بافی به اطلاعات 81عنوان کتاب، 8عنوان پایان نامه، 1 عنوان بروشور و 155عنوان مقاله دست یافت.

3.شیوه تنظیم

روش تنظیم مجموعه به گونه ای است که ابتدا محدوده موضوعی هر یک از رشته های فرهنگی و هنری مشخص شده است، 6 موضوع اساسی هنر شامل: کلیات هنر، نقاشی، ظرفهای فلزی، قرآن کریم، آموزش موزه ای، مجسمه سازی و صنایع دستی به عنوان رده اصلی  قرار گرفته اند به عنوان مثال کلیات هنر با عدد 1 مشخص گردیده 8عدد بعد آن به موضوعات وابسته به آن نظیر تاریخ هنر، هنر، هنر اسلامی، هنر ایرانی، هنرمندان، فرهنگ و تمدن ایرانی، باستان شناسی، حفاظت و مرمت اختصاص یافته است موضوع نقاشی با عدد 10 مشخص شده و موضوعات وابسته به آن مانند کاریکاتور، طراحی، گرافیک، هنرهای تجسمی و... به دنبال آن آورده شده برای موضوعات دیگر نیز به همین ترتیب عمل شده است به نظر می رسد این ارتباط و وابستگی به دنبال نظر نویسنده صورت گرفته باشد.  درگام بعد در  حیطه موضوعی انتخاب شده منابع آثار مرتبط با آن موضوع معرفی می شوند درمعرفی منابع به ترتیب روش تنظیم الفبایی نام خانوادگی مؤلف به ترتیب کتابهای خطی، کتابهای چاپی، پایان نامه ها، انتشارات دولتی، مقاله ها و مجلات معرفی می گردند. هر مورد یا هر مدخل معرفی شده در ابتدا یک شماره دستیابی دارد، سپس مشخصات فهرست توصیفی مدخل و همچنین توصیفگرهای مرتبط با موضوع مستند شده است.

کتاب: نام معکوس مؤلف. «نام کتاب». نام مترجم (در صورتی که کتاب ترجمه شده باشد). محل انتشار، سازمان انتشاراتی، سال انتشار.

نمونه

33. آربون، چیلوز. «سبکها و مکتبهای هنری». ترجمه فرهاد گشایش.  تهران، عفاف، 1380

پایان نامه: نام معکوس مؤلف. «عنوان پایان نامه». مقطع تحصیلی، شهر، دانشگاه، سال تحصیلی.

نمونه

1235. حسنی فرد، احمد.«لباس در کردستان». پایاننامه کارشناسی، تهران، دانشگاه تهران، دانشکده علوم اجتماعی و تعاون، 1356.

انتشارات دولتی: نام بروشور، محل انتشار، سازمان انتشاراتی، سال انتشار.

نمونه

1427. « اهداء قالیچه خانم بشارتی به خانواده محترم طبسی و اهداء کردن ایشان به آستان قدس». مشهد، آستان قدس رضوی، 1375.

مقاله: نام معکوس مؤلف. «نام مقاله». نام مترجم (درصورتی که مقاله ترجمه شده باشد). نام نشریه، به ترتیب سال انتشار مجله با حروف اختصاری (س)، شماره انتشار مجله با حروف اختصاری (ش)، (ماه و سال انتشار داخل پرانتز، شروع و پایان صحاف حاوی مقاله با حروف اختصاری (ص).

نمونه

429. روح فر، زهره. «نقش عقاب بر کفن های آل بویه» باستان شناسی و تاریخ، س2، ش2،  (بهار و تابستان 1367): ص 23-27

3-1. توصیفگرها

 در پایان هریک از پنج نوع منبع معرفی شده ، باتوجه به عنوان مطلب و موضوع و گستردگی آن توصیفگرهایی مستند شده آورده شده است که بر اساس اصطلاح نامه فرهنگی فارسی اصفا، سرعنوان موضوعی فارسی، رده بندی دهدهی دیویی تاریخ ایران در مورد سلسله های تاریخی انتخاب گردیده اند.

نکته: توصیفگرهای اختصاص یافته به منابع معرفی شده در مواقعی بسیار کم می باشد (معمولاً بین یک تا دو توصیفگر است) که به نظر می رسد موضوعات بیشتر در انتخاب دقیق اثر مؤثر تر باشد.

به عنوان مثال مقاله "رویکرد ماتیس از نگارگری ایرانی" که توسط زهرا شجاعی در کتاب ماه (هنر) و در سال 82 به چاپ رسیده است فقط با توصیفگر "نقاشی ایرانی" نمایه سازی گردیده که می توان توصیفگرهای دیگری نظیر: هنرایرانی، هنر اسلامی، نگارگری، هنری ماتیس (نقاش فرانسوی است که هنرهای ایرانی و اسلامی بی تردید تأثیر زیادی بر خلق آثار وی داشته است) را نیز برای آن ذکر کرد. یا مقاله " موزه فرش ایران" که در مجله آشنا در سال 1371 به چاپ رسیده است فقط با موضوع "موزه ها(موزه فرش ایران، تهران)" مشخص شده است واگر محققی با موضوع فرش ایرانی، فرش و یا قالی بافی به دنبال این مقاله باشد آن را نخواهد یافت. توصیفگرهای کوتاه و محدود دید خواننده و همچنین دستیابی به اثر را برای وی محدود می کند. در کتابشناسی ها به خصوص در مورد مقالات و آثار غیر کتابی ذکر توصیفگرهای مستندِ کامل و جامع می تواند بسیار ضروری باشد.

3-2.  نام مؤلف

فهرست مستند مشاهیر و مؤلفان برای مستندسازی اسامی افراد و نمایه سازی آزاد در مورد توصیفگرهایی که منبع موثقی نداشته اند مانند توصیفگرهای خاص نظیر اسامی خاص، سازمانها یا افراد بر اساس اصول مستند نمایه سازی انجام شده است.

3-3. نمایه ها

این اثر دارای نمایه های کاملی در پایان کتاب است دو 1- نمایه موضوعی که فهرست توصیفگرهای ارائه شده در متن برای معرفی منابع اطلاعاتی است و 2- نمایه مؤلفان و مترجمان که منابع اطلاعاتی آنان معرفی شده است، خواننده را با استفاده از کدهای رهگیری به کتاب مورد نظر در متن اصلی راهنمایی می نمایند. این مورد از ضروریات یک کتابشناسی معتبر می باشد که در این اثر به خوبی مورد استفاده قرار گرفته است.

نمونه نمایه مؤلفان و مترجمان

ساسانی، فرهاد: 2874، 2875، 2876، 2877، 2878، 2879، 3096

نمونه نمایه موضوعی

معماری اسلامی (تزئینات معماری): 4003، 4036، 4277، 4289

همچنین در پایان این کتابشناسی، فهرست الفبایی آثاری که در متن نامی از آنها برده شده و معرفی شده اند به ترتیبعناوین کتابهای خطی، کتابهای چاپی، پایان نامه ها، انتشارات دولتی و مجلات ذکر شده است.

3-4. چکیده

جای یک معرفی هرچندکوتاه از آثار معرفی شده در پایان هر اثر خالی است. یک چکیده مناسب می تواند پژوهشگر را در یافتن منبع مورد نظر بسیار یاری رساند زیرا در برخی مواقع عنوان منبع اطلاعاتی نشان دهنده دقیق مطالبی که به آن پرداخته می شود، نمی باشد  بنابراین برای معرفی منبع ذکر چکیده ای از محتویات آن بسیار کارگشا خواهد بود.

4. نکات مورد توجه در این اثر

- از آنجا که کتابشناسیها نوعی منبع شناسی محسوب می شوند و به معرفی آثار مربوط به یک موضوع اعم از کتاب، مقاله و پایان نامه می پردازند، محدودة زمانی موردنظر نیز باید در اینگونه آثار مشخص باشد. در عنوان این کتاب مقطع زمانی خاصی مشخص نشده است. امّا در مقدمه اثر سال انتشار منابع اطلاعاتی فهرست شده در این کتابشناسی سالهای بین 1309 تا 1384 شمسی عنوان شده است که با بررسی منابع معرفی شده در این اثر مورد تأیید می باشد.

- در مقدمه اشاره ای به شیوه تنظیم موضوعات هنری نشده است، نویسنده بر اساس چه فکر و یا شیوه ای مطالب این کتابشناسی را تنظیم نموده است. اگر خواننده ای به دنبال موضوعی باشد می تواند بر اساس ترتیبی خاص آنرا بیابد و یا اینکه مطالب مندرج در فهرست مندرجات را باید بازبینی تا موضوع خاص خود را بیابد. این موضوع می تواند مورد دقت قرار گیرد.

- با توجه به شرایط کتابشناسی که همان معرفی منابع می باشد مشخص ساختن محل نگهداری منبع (کتاب، پایان نامه) معرفی شده می تواند کمک بزرگی به پژوهشگران برای یافتن آن منبع نماید و وجود آن از نقاط قوت کتابشناسی به شمار می رود که در این اثر این قضیه مورد توجه قرار نگرفته است.

-در این کتابشناسی منبع برداشت اطلاعات و منابع معرفی شده (منابع از چه طریقی شناسایی شده اند) در مقدمه بیان نشده است، آیا با حضور نویسنده در مراکز مختلف اطلاع رسانی این امر میسر شده و یا از شیوه الکترونیکی و یا شیوه های دیگر برای این کار استفاده گردیده است.

- منابع معرفی شده در این اثر منابع به زبان فارسی و یا ترجمه می باشند و منابع انگلیسی و یا زبانهای دیگر مورد توجه قرار نگرفته اند.

- نگاهی به تاریخ انتشار آثار معرفی شده (1384-1309) در این کتابشناسی نشان می دهد منابع سالهای اخیر در این اثر لحاظ نشده است و کتابشناسی مذکور روزآمد نیست. امید است با ادامه چاپ جلدهای بعدی اثر، این فقدان جبران گردد.

- قوانین فهرستنویسی توصیفی و علامتگذای ها به صورت استاندارد در ارائه اطلاعات مربوط به آثار در این کتابشناسی بدرستی رعایت شده است.

- نکته قابل تأمل دیگر در این اثر که در واقع به عدم اهتمام به موقع سازمان در چاپ و انتشار آن بر می گردد      این است که سال چاپ اثر 1392 است و اثر حاضر کتابشناسی است که منابع را تا سال 1384 در بر می گیرد.

5.نتیجه گیری و پیشنهاد

این اثر در منبع شناسی و معرفی منابع در موضوع هنر و موزه داری و شاخه های مرتبط با آن برای پژوهشگران بسیار خوب و کارآمد عمل نموده است و منابع بسیار خوبی در آن معرفی شده است. امّا با توجه به مطالب بیان شده، برای چاپ جلدهای آینده آن می تواند نکات ذیل مورد توجه قرار گیرد:

1-    ارائه چکیده ای هرچند کوتاه در پایان آثار معرفی شده: خلاصه کوتاهی از اثر معرفی شده می تواند به انتخاب اثر بسیار کمک نماید زیرا همواره عناوین کتابها و مقالات گویای دقیق مندرجات آن نمی باشد.

2-    مشخص نمودن محل نگهداری منابع اطلاعاتی معرفی شده: مشخص ساختن محل نگهداری منابع اطلاعاتی (نظیر کتابها، پایان نامه ها، انتشارات دولتی و مجلات) می تواند سهولت دستیابی را در حد بالایی فراهم نماید.

3-    افزودن کلیدواژه های مستند و مرتبط با منبع معرفی شده : اصطلاحات اختصاص یافته برای معرفی موضوع منابع اطلاعاتی اکثراً بین یک تا دو کلیدواژه است که با افزایش آن انتخاب منبع و شناسایی آنها دقیق تر انجام می گیرد.

4-    روزآمد سازی کتابشناسی جهت معرفی منابع بعد از سال انتشار منبع: معرفی منابع اطلاعاتی بعد از سال 1384 و تکمیل این کتابشناسی بسیار مفید خواهد بود.

5-    افزودن منابع انگلیسی درموضوعات معرفی شده: معرفی منابع اطلاعاتی به زبان های دیگر می تواند به تکمیل پیشینه پژوهشگران و دستیابی آنان به آثار بیشتر کمک نماید.