مجله الدین و الحیوه؛ دومین نشریه اسلامی تبریز

 مقدمه

آذربایجان به ویژه تبریز  جایگاه مهمی در تاریخ مطبوعات ایران دارد. بطوری که از اولین استانها و شهرهایی  هستند که چاپخانه و مطبوعات  درآن تاسیس و آغاز بکار نموده است. تاسیس نخستین چاپخانه ایران در حدود سال 1240 هجری قمری در تبریز گام بسیار بزرگی در جهت توسعه فرهنگی و اجتماعی به خصوص روزنامه نگاری ایران بشمار می رود.

انتشار نخستین روزنامه ایران به نام کاغذ اخبار در تهران به وسیله میرزا صالح شیرازی و با کمک میرزا جعفر زین العابدین تبریزی یا مراغه ای سبب شد تا نام آنان به عنوان بنیانگذاران روزنامه نگاری در ایران شناخته شوند. دومین روزنامه ایران نیز پس از انتشار کاغذ اخبار روزنامه 'زارزاریت باهرا'(شعاع روشنایی) نیز در سال 1267 هجری قمری در ارومیه منتشر شد و یک هفته پس از آن نیز روزنامه 'وقایع الاتفاقیه' سومین روزنامه ایران در تهران پا به عرصه وجود گذاشت و بدین ترتیب تبریز در انتشار هر دو روزنامه اول ایران منشا اثر شد.

در استان آذربایجان و شهر تبریز در سال1273 هجری قمری، اولین نشریه رسمی بنام «تبریز» و یا «روزنامه یومیه تبریز»  به درخواست و راهنمایی رجال فرهنگی منطقه و به دستور مظفرالدین شاه منتشر گردید سپس نشریات دیگر، همچنان توسعه یافت و به استانها و شهرهای دیگر نیز انتقال یافت که تاکنون بیش از 500 نشریه در آذر بایجان قدم به صحنه مطبوعات کشور گذاشته است.

نشریات استان آذربایجان در دوران مشروطیت افزایش چشمگیری پیدا کرده است بطوری که در سال 1274 قمری علاوه بر نشریات موجود حداقل 14 نشریه جدید پابه عرصه گذاشته و در مدت 4 سال علاوه بر نشریات قبلی 36 نشریه دیگر متولد و منتشر شده است و این خود نسبت به امکانات و جمعیت آن روز بسیار چشمگیر و قابل توجه است.

از سوی دیگر مردم تبریز در زمینه روزنامه نگاری و در واقع پرورش افکار و اندیشه های مردم ایران نیز، خدمات گرانقدری انجام دادند و این جراید ملی و مردمی آذربایجان و تبریز بودند که پوزه استبداد را به خاک مذلت مالیدند و زمینه را برای پیدایی نهضت تحریم تنباکو و انقلاب مشروطیت آماده ساختند و در پیروزی مردم بر استبداد، نقش بس سرنوشت سازی ایفا کردند .

در زمان انقلاب مشروطه، تبریز به عنوان قلب تپنده انقلاب و تنها مرکز تجمع روزنامه نگاران داخلی و خارجی بود که با ارتباطات خود داخل و خارج از کشور را از جریانات آگاه می کردند. آذربایجان و تبریز همواره مهد تحولات سیاسی و اجتماعی در طول تاریخ بوده و برای نخستین بار در ایران مطبوعات آذربایجان در دوره مشروطه و پس از آن به رکن اجتماعی مهمی در بین مردم تبدیل شد و با ترویج افکار آزادیخواهانه و اطلاعات جدید به صورت کلاس های جدید انتقال دانش و آگاهی بین عامه مردم درآمدند.

آنچه در این مقاله نوشته شده نتایجی است که نگارنده با مطالعه صفحه به صفحه 17 شماره این مجله الدین و الحیوه به دست آورده و سعی دارد نخستین تلاش‌های انتشار نشریات دینی  ایران را به نگارش درآورد.

الدین و الحیوه

نام مجله؛ الدین و الحیوه،  به خط نسخ  در وسط بالای جلد در یک سطر قرار دارد قبل از نام مجله، عبارت مجله ماهیانه در بالاترین سطر درج شده است. در ادامه به ترتیب زمان انتشار، مکان مجله و وجه اشتراک موضوع نشریه، ، آدرس ارسال مکتوبات، مقالات و اعلانات آمده است. در وسط  روی جلد مقالات مندرجه، موضوع مجله و بیانیه تمنای ابلاغ نظرات خوانندگان  نوشته شده است . آخرین بخش روی جلد بیان محل‌های فروش نشریه است. در سال دوم انتشار مجله  کلمه "هو" بربالای جلد و عبارات "هر کجا دین بود حیوه آنجاست زندگانی زدین حق برپاست" بعد از عنوان مجله در هر شماره بر روی جلد مجله افزوده شد.

علی مقدس علاوه بر سمت مدیر مسئولی و صاحب امتیازی مجله الدین و الحیوه، مولف و نگارنده کل مقالات همه شماره‌های این مجله است. بر اساس تعریف نشریه در شماره اول، نشریه ای در موضوع دینی، علمی، اخلاقی، صحی و تاریخی بود. اولین شماره‌ی آن در روز چهارشنبه 15 رمضان المبارک 1346 ( برابر با 16 اسفند 1306 شمسی) در تبریز منتشر شد.وضعیت انتشار آن در سال اول ماهی دوبار  و از سال دوم  ماهی یک شماره تغییر نمود. محل اداره این نشریه بازار استاد شاگرد، دربند روبروی  حمام  (میرزا حسن قره) منزل شخصی مولف و نگارنده مجله بود که در سال دوم انتشار مجله به نوبر، شارع مقصودیه منزل مولف تغییر نمود. قیمت اشتراک در سال اول نشر مجله سالیانه 10 قران، ششماهه 6 قران و تک شماره 8 شاهی تعیین گردید البته ولایات دیگر مخارج پست به آن افزوده می‌شد.  در سال دوم نشر مجله: سالیانه 12 قران، ششماهه 6 قران و تک شماره 14 شاهی شد. همچنین وجه اشتراک قبل از ارسال نشریه دریافت می‌شود.

 مجله الدین و الحیوه اصلا اعلان] آگهی[ نداشت تا درباره قیمت آن بتوان بحث نمود.  این مجله در محل‌های بازار حاجی سید حسین: کتابخانه علمیه، بازار حرمخانه: کتابخانه محمدیه و بازار شیشه گرخانه: کتابخانه سروش به فروش می‌رسید.  نوع چاپ سربی ، قطع نشریه خشتی کوچک بود.  صفحه‌های داخلی مجله سفید و رنگ جلد مجله در سال اول بدون رنگ و درسال دوم به رنگ صورتی است. 9 شماره سال اول مجله در مطبعه سعادت تبریز و 9 شماره سال دوم نشریه در مطبعه حقیقت تبریز  چاپ گردید. مطالب مجله به زبان فارسی و عربی نوشته شده است. مجله اصلا تصویر نداشت.  

نگارنده به 17 شماره از این مجله که شماره‌های موجود در آرشیو مطبوعات سازمان کتابخانه‌های آستان قدس رضوی است دسترسی داشت.  موجودی شامل سال اول شماره‌های 1-9 ، سال دوم شماره‌های 1-6 و 8-9 که در بازه زمانی 15 رمضان 1346 – 22 محرم 1349به چاپ رسیده است. در سال اول انتشار مجله تعداد صفحه های هر شماره‌ 16 صفحه، در سال دوم  هر شماره ها در 30 صفحه داشت. شمارش صفحه های مجله در سال اول انتشار مستقل از بقیه شماره‌ها بود اما در سال دوم شمارش صفحه‌های پی در پی است، به عبارت دیگر صفحه شمار هر شماره مجله مستقل نیست بلکه در ادامه شماره قبل دنبال  می‌شود. شماره صفحه های مجله در سال دوم انتشار با 1 از شماره 1 شروع و به 280 در پایان شماره 9 سال دوم ادامه یافته است.

علی مقدس

آیت الله شیخ علی مقدس تبریزی خیابانی از علمای تبریز در دوره پس از مشروطه تا دوره رضاخان است که نقش مهمی در آگاه‌سازی مردم درباره اقدامات ضد مذهبی رژیم پهلوی داشت. وی به سال 1292 ه.ق (1253 ه.ش) در تبریز درخانواده ای مذهبی چشم به جهان گشود. ایشان مقدمات تحصیلات حوزه  را در تبریز فرا گرفت و به سال 1310 ه.ق ( 1272 ه.ش) در 18 سالگی  برای تحصیل علوم دینی عازم نجف شد و در آنجا از محضر آیات شیخ الشریعه اصفهانی،آخوند خراسانی ومیرزا محمد تقی شیرازی بهره برده و پس از چهارده سال به سال 1324 به زادگاهش تبریز بازگشت.

ایشان در تبریز مدتها به تدریس و بحث و تبلیغ و رفع مشکلات مردم کوشش نمود. حتی در اختناق رضاخان وی موفق به تالیف بیش از سی کتاب دینی و فقهی گردید. مجله «الدین و الحیوه» او همگی در مورد فرهنگ ناب اسلامی است و عمدتا محتوای آن مطالبی پیرامون  ایدئولوژی و نقش آن در  زندگی روزمره تشکیل می دهد.

 شیخ مقدس تبریزی حتی در دوران های مختلف حکومتی و سیاسی دست از تبلیغ اعتقادات راستین خود برنداشت و بارها مورد اهانت و ضرب و جرح قرار گرفت اما همچنان در راه خود پا برجا بود. از جمله مهمترین کتابهایی ایشان می توان به نداء الحق، العلم والدین،ایقاظ و اتمام الحجه،البلاغ و الاشباه،راز آفرینش وخلقت نوع بشر،رهبر سعادت واسلام در خطر  اشاره کرد.

آیت الله مقدس تبریزی پس از سالها تلاش علمی و مجاهدتهای علمی،در صبحگاه 24 ربیع الثانی سال 1371 ه.ق (1331 ه.ش) در سن 78 سالگی در شهر آذر شهر درگذشت و در همین شهر مدفون شد.

هدف نشریه

مولف و نگارنده مجله در شماره اول نشریه  با بیان آیات و روایات به نقش دین در زندگی انسان اشاره کرده و در ادامه می‌نویسد:

«این بنده که محض خدمت به نوع خاصه هموطنان و هم مذهبان تصمیم تحریر این پاره اوراق نموده‌ام عمده منظور راجع به جهات عقیده و اخلاقی یعنی راجع به مذاکرات اصول و فروع دین است ولی نظر براینکه انسان مادامیکه هویت و مقامات خود را نشناخته به قدر و منزله و اقتضائات محیطش علم و معرفت نرساند مشکل است کاملا تعقیب مسائل دینیه و یا سایر مسائل نماید، ناچاریم که در چند مقاله مقدمه‌ای و به طور اختصار شرح حال انسان نموده که چه موجودی و چه اندازه قابل ترقی و تعالی و در مرحله انحطاط و تنزل به چه اندازه شقاوت و پست‌ترین درکات نازل و گرفتار آید صحبت نموده بعد رجوع به اصل مقصد نمائیم، امیدواریم ارباب معرفت مقدمات را حمل بر فضول و خارج از موضوع نفرموده مساعدت نظر فرمایند تا به اصل مقصد برسیم[1].»

محتوای نشریه

  مجله الدین و الحیوه در سال اول انتشار شعار نداشت اما از آغاز سال دوم عبارات «هر کجا دین بود حیوه آنجاست زندگانی زدین حق برپاست» برگزید و بر روی جلد تمام شماره‌های سال دوم انتشار حک نمود. این شعار در واقع هدف و جهت حرکت  این مجله به سمت دین و رابطه آن با حیات انسان به روشنی نشان می‌دهد.

الدین و الحیوه در سال اول به عنوان مجله دینی، علمی، اخلاقی، صحی ]بهداشتی[ و تاریخی معرفی گردید. ولی در سال دوم به علت گرانی لوازم چاپ از درج قسمت صحی و تاریخی خودداری شد. ساختار مجله الدین و الحیوه مانند سایر مجلات به صورت چند مقاله فاقد عنوان است. معمولا متن مجله با ذکر حدیث یا آیه‌ای شروع می‌شود و نویسنده بدون دنبال کردن موضوعی خاص مطالبی را در قالب سخنرانی طولانی ارائه می‌کند به طوری که برای آنها نمی‌توان عنوانی  مشخص نمود. به هرحال با توجه به تاکیدات نویسنده فهرست مندرجات مجله در سال اول به تفکیک شماره به این شرح است:

 شماره اول: دین یعنی چه، فلسفه روزه، حیوة شیرین، حیوة تلخ و ناگوار.

شماره دوم: انسان و اکمل استعداد، حیوة تمام  ذیروح با غذاست.

شماره سوم: شرف الانسان، سوء هضم.

شماره چهارم: کلکم راع و کلکم مسئول، خمس چه حقی و برای چه تشریع شده، ترکیب هوا بطور اختصار. شماره پنجم: اشرف خصال الانسان الصدق و الامانه، اجری برای رسالت پیامبر، بقیه مقاله ترکیب هوا بطور اختصار.

شماره ششم: ماخلقنا السماء و الارض، تغییر و تصرف.

 شماره هفتم: جن و انس.

شماره هشتم: تغییر و تصرف،

 شماره نهم: سعادت و خوشبختی.

شیوه ارائه محتوای تک مقاله‌ای و بدون عنوان تا حدودی در سال دوم انتشار مجله تغییر نمود و به سمت تفکیک مطالب و تعیین عنوان برای مطالب حرکت نمود. با وجود اینکه باز هم مرز بین اکثر مقالات نامشخص است اما علی مقدسی نویسنده و نگارنده مجله با نوشتن عنوان‌هایی بربالای صفحه‌های مجله به موضوع‌بندی محتوای نشریه همت گمارد. چون عنوان‌های مطالب اکثر شماره‌ها یکسان است و صرفا ادامه آنها در شماره‌های بعدی آمده است با حذف عنوان‌های تکراری این موضوع‌ها در سال دوم مجله مطرح شد:

مجله، نبوت پیامبر، اقتراح سئوال، سیاست دین، السلام علی رغم المعترض، اهمیت مطبوعات، تعالیم قرآن، اثرات ظلم یا سیاست حسین، مفاسد مسکرات، تذکر، اجمالیه، لزوم تربیت، استفاده ذوقی‌، همت و معرفت، اهمیت تفکر، جوب تبلیغات دینی و در اطراف حجاب.

علی مقدس مولف و نگارنده مجله هدف و غرض اصلی نشریه اینطور بیان می‌کند:

«موضوع مجله انتظام و اختلال احوال روحیه و مادیه، تزلزل و استقامت معادی و معاشی یک ملت و یک جامعه است. غرض اصلی تنویر افکار و تعلیم وظایف و تهذیب اخلاق. بالاخره تولید حیوه و آگاهی و بیداری در ملت[2].»

 دو نفر به نامهای واعظ چرندایی و عبدالرحیم مقاله هر کدام با تالیف یک مقاله در مجله نقش داشتند.

با وجود اینکه زبان نوشتاری این مجله فارسی است و کمتر از یک درصد متن آن به زبان عربی ارائه شده است معلوم نیست چرا عنوان‌های فارسی مطالب الف و لام عربی دارند. اهمیت المطبوعات، تعالیم القرآن، اثرات الظلم یا السیاسه الحسینیه، السیاسه الدینیه، مفاسد المسکرات، لزوم التربیته و اهمیت التفکر چند عنوانی است که چندین بار به غلط و عمدا با  الف و لام عربی همراه بودند اما در شماره‌های آخر سال دوم انتشار مجله کم‌کم این مورد برطرف شد.صدر هاشمی «آوردن الف و لام در نامه مجله و هم چنین  درعنوان برخی از مطالب مجله را حکایت از کمال علاقمندی مدیر مجله به دین و زبان عربی می داند[3]».

گرچه مجله الدین و الحیوه موضوع دینی دارد ولی چندبار  مجله وارد سیاست شد.  دفعه اول بالاترین مدحها را برای هیئت دولت و شخص رضاخان بکار ‌برد:

«شاهنشاه اسلام پناه مسند نشین عز و جاه...ای پدرمهربان فدای خاک راهت دولت ترکیه.. دولت دولت اسلام؛ سلطان سلطان فعال و ترقی خواه، رعیت پرور و اسلام پناه[4].»

بار دوم ورود مجله به مطالب سیاسی، شایعه تقاضای  اهالی  از علی مقدس مولف و نگارنده مجله برای نمایندگی مجلس شورای ملی است که مقدس به خاطر تداوم مجله آن را خاضعانه رد می‌کند:

«بنا به شایعات مسموعه گویا بعضی از اهالی می خواهند این بنده را به عضویت شورای ملی انتخاب نمایند. ولی این بنده که یک قسمت خدمت و یک رشته تحریراتی راکه جدیدا مشغولم نسبت به من باید همت خود را در پیشرفت و تکمیل نواقص این خدمت مبذول و برای مهم دیگر، صالح دیگری مظور فرمائید تا حرکت ما از خط عقلائی خارج نگردد[5].»

قبلا بیان شد که شمارش صفحه‌های شماره‌های سال دوم انتشار مجله پی درپی است اما با بررسی به عمل آمده با وجود اینکه شمارش صفحه‌های مجله پشت سرهم است و از شماره 1- 280 ادامه دارد اما شماره هفتم نشریه وجود خارجی ندارد. به نظر می‌رسد شماره هفت در سال دوم انتشار مجله  به اشتباه به کار نرفته است.

اعلانات (آگهی)

اگرچه مجله الدین و الحیوه مانند سایر مجلات اعلانات (آگهی) نداشت اما دو اعلان زیر در مجله وجود دارد که اولی برای کمک به نشریات اسلام و دومی فقط برای تشکر از شخص خاصی است:  

«اخطار

اعاجیب الاکاذیب

از مولفات یگانه مجاهد عالم دیات اسلامی حضرت حجه الاسلام آقای بلاغی مدظله است مترجم به فارسی در محل فروش این مجله به فروش می‌رسد و وجه آن باز به طبع سایر مولفات حضرت معظم له صرف و خریدن آن به مثابه اعانه است به نشریات اسلام[6].»

«تشکر و تشویق

نامه دینی (نور شرق) منطبعه در اصفهان که خداوند موسسین محترم او را موید و با انوار علمی او جمله شرق و غرب را مستنیر و مستشرق فرماید، در شماره (5) سال (3) یادی از محقر دفتر ما نموده ما هم تشکرات صمیمانه خود را تقدیم، مزید توفیق و پایداری او را خواستار و عموم را به مطالعه و اشتراک او  دعوت می‌نمائیم[7].»

همچنین در بین مطالبی درباره مفاسد مسکرات به معرفی و تبلیغ مجله غراء می‌پردازد که به نظر می رسد هدف اصلی آشنایی مخاطبان مجله با یکی از نشریه های نفیس اسلامی است:

«مجله غراء (الهدی) منطبعه در (عماره) ما بین بغداد و بصره درتحت مدیریت فاضل محترم آقا سید عبدالمطلب هاشمی ماهی یک شماره طبع و نشر می‌شود و تا شماره آخر سال 2 بما رسیده آقایانیکه آشنا به زبان عربی هستند از اشتراک و قرائت مجله غفلت ننمایند که از نفیس‌ترین مجله‌های اسلامیت است[8].»

فقط یکبار اعلانی از سوی مجله برای آشنایی مخاطبان با نمایندگی نشریه به این شرح در مجله چاپ شد.

«اعلان قابل توجه از ملایر

آقای میرزا علی اکبر نوعی تبریزی که نمایندگی مجله دین و الحیوه را در ملایر عهده‌دار هستند و مفتخر به نمایندگی مهم‌ترین جراید و مجلات ایران از قبیل ستاره جهان و سودمند هستند برای قبول هر گونه خدمات معارفی و ترویج امتعه نفیسه وطن حاضر و هرگونه اطلاعات اقتصدی و تجارتی و راجع به صادرات امتعه ملایر بخواهند مجانا داده خواهد شد.

آدرس مراجعات. ملایر سرای نو اداره آژانس مطبوعات

نوعی تبریزی[9]»

تبلیغ، ترویج و اشتراک مجله

مقدس مؤسس و نگارنده مجله الدین و الحیوه بارها به مناسبت های مختلف به وضعیت مالی نشریه و خودش اشاره می‌کند:

«...اما راجع به بهانه مالی و مختصر وجه اشتراک که قطعیا تمامی او به نصف مصارف سالیانه این مهم کفایت نمی‌کند قسم به شرافت و عزت نفس اگر تمکنی داشتم کفیل تمامی مخارج گشته تحمیل فلسی به احدی نمی‌کردم ولی وضعیات من معلوم و از آن روزی که اقدام به این مهم شده دیناری از کسی مساعده نگشته قدر کمی که از وجه آبونه دریافت گردیده آن هم با کمال سدیت که اسباب دلسردی بوده به ثلث مخارج مصروفه معادل نشده اغلب شماره‌ها بدست قرض و بعض توسلات دیگر انجام یافته . این ماه که تاخیر کرده ازعدم امکان تهیه مصرف بوده محض اینکه اشتباه و اتهامی نشود به هر وسیله این ماه هر دو شماره در یک مجلد طبع داده اگر در تادیه وجه آبونه آقایانی که تا حال پرداخت نفرموده‌اند مسامحتی فرمایند عجالتا شماره‌های بعدی اخیر خواهد نمود . در عالم انصاف شهری که اقلا پنجاه هزار اشراف اشخاص با مکنت دارد. پنجاه یک آنها هفته از صرف یک عباسی در مثل این هم مضایقه فرمائید. چه امید خیری از این جامعه و این جماعت توان داشت[10].»

«اخطار

شکر خدا را که به عهد خود وقا نموده، ماه آینده انشاء الله دو شماره دیگر را داده از قید وعده خود مستخلص می‌باشم- سال سیم را اگر از حضرات مسلمین طالب باشند لازم است با کارت صد دیناری قبلا خود  را معرفی نمایند. در صورتی که مشترکین وافی بدون حرف و منت و بدحسابی حاضر شوند، به تاید خداوندی و فراغت خاطر شروع نموده و آن وقت متعهد می‌شوم که ب مطالب مهمه و نافعه تقدیم خدمت نمایم- از آقایان ادبا و فضلا که طالب شرکت در مقاله نویسی و اصلاحات مجله باشند متقبل و متشکر – و از آقایان که در شهر و یا خارج وجه امساله را نداده و یا کسر داده خواهشمندیم زیاده بر این تاخیر نفرموده شاید به قرض ما تخفیف شده و لااقل شماره آتی را محتاج استقراض نباشیم- آقایانی که تا آخر سال طالب شرکت نشده هر چند شماره که دریافت نموده عین آن ها و یا وجه آنها را تادیه و خود را مشغول ذمه نگذارند- مقداری از نمرات امساله و سال اول موجود است. کسانی که طالب باشند می‌توانند با تخفیف قیمت از آنها  کتابچه نمایند[11].»

«اشخاصی که مرا می‌شناسند همه می‌دانند که تزویر و تملق و اظهار ناداری را همیشه من دشمن داشته‌ام و در شهر با این بزرگی کسی نمی‌تواند بگوید که من فلانی را کم و یا پیش چیزی مجانا و یا از وجوه شرعیه و یا یکقران پول تحریر و نوشته داده‌ام و من ممنون کسی هستم که نوشته مرا با تامل و رغبت بخوانند و مرا و جماعت را حاضر نمایند که در آتیه مطالب مهمه و نافعه را به  عرض رسانم، حقیقتا غمیت دادن به (12) قران عین کوته نظری است سهل است که تا حال علاوه بر وجه مماخوذی (200) تومان مایه‌گذاری مرا از مقصد باز نمی‌دارد اگر متمکن بودم آقایان را به زحمت و خیال نیانداخته و همه مجانا طبع و نشر داده و علاوه از این سایر نوشته ها و وسایل از خارج فراهم آورده به معرض عموم می‌گذاشتم[12].»

مجله الدین و الحیوه در سال دوم انتشار به دلایل مختلف به جای دو شماره در ماه به یک شماره درماه تبدیل شد: «بواسطه تنهایی و عدم مساعد، گرانی لوازم طبع و ضیق صفحات از درج قسمت صحی و تاریخی معذور و عجاله به نشر یک شماره در هرماهی قناعت با سهولت وسائل  و حصول مشوق انشاء الله تعالی تکمیل نواقص و به عده شماره افزوده خواهد شد[13].»

نظرات خوانندگان

مجله الدین و الحیوه از آغاز انتشار از خوانندگان خود خواهش نمود هرگونه نظری را درباره مجله کتبا به مجله اسال کنند و این مطلب را در سال اول روی جلد هر شماره تکرار کرد:

«از عموم معارف خواهان و ارباب دانش متمنی است اگر در عبارات و الفاظ سهو و نسیانی و یا اغلاط طبع ملاحظه فرمایند لطفا اغماض و اگر در اصل مندرجات و مطالب ایراد و اعتراض داشته باشند کتبا به محل مزبور ابلاغ فرمایند.»

حذفیات (سانسور) در نشریه

در حدود شش سطر از مطالب مجله در اوخر دومین سال انتشار حذف و به جای آنها خط ممتد چاپ شده است.  با توجه به باقیمانده متن که سیاسی است به نظر می‌رسد به علت جلوگیری از اعتراض احتمالی خوانندگان یا دولت وقت این عمل از سوی فردی خیرخواه در مطبعه صورت گرفته است:

«.... باز هم مطلب به حاشیه می‌رود چند سال پیش ...... گفتم این نظریه و خیال شما بسیار فاسد و غلط و اسباب اضمحلال و انقراض دولت و ملت شما است، به علت اینکه بشر طبعا برای منافع شخصی خود منتهی اهل و اولاد و احقاد خود عمل می‌کند[14]...»

اغلاط نشریه

فقط یکبار در مجله از مخاطبان درخواست اصلاح اغلاط چاپ شد:

«اغلاط ذیل را اصلاح فرمائید:

صفحه 5 سطر 4 فقیر غلط فقر صحیح است، صفحه 12 سطر 4 مطلخ غلط مطلق صحیح است. صفحه 10 سطر 17 استعدار غلط و استعداد صحیح است[15].»

سخن پایانی

الدین و الحیوه چندان مورد علاقه و استقبال مردم واقع نگردید. صدر هاشمی درباره عدم علاقه مردم به مجله می نویسید: « چون عبارات مطالب مجله خیلی پیچیده و مشکل تنظیم شده بود، چندان استقبالی برای خریداری و خواندن مجله به عمل نمی‌آمد و مشترکین در پرداخت آبونه تعلل می‌نمودند برای همین مدیر در بیشتر شماره ها مجبور به اخطار شده لذا به نظر می‌رسد مجله چندان مورد توجه مردم نبوده است[16].»

به هر حال، مجله الدین و الحیوه با تمام فراز و فرودها و مشکلات زیادی که با آن مواجه بوده است نشانگر علاقمندی زیاد آیت الله مقدس تبریزی به دین و هدایت مردم به اسلام دارد. در زمانی که کمتر کسی- با توجه به شکست انتشار سایر مجلات دینی- به فکر انتشار مجله دینی است آیت الله مقدس تبریزی بدون هرگونه شائبه اقتصادی مجله‌ای مرتبط با اسلام و زندگی مردم تاسیس می‌کند و  تقریبا همه مقالات آن را خود نوشته  و به جامعه ارائه می‌دهد.