نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
کارشناس ارشد سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی
چکیده
کلیدواژه‌ها
اختراع چاپ تحولی بس ژرف و عمیق در انتقال دانش داشت. مسئله کتابت با اختراع چاپ به‌عنوان وسیله ارتباطی و انتقال فکر و دانش بیشتر حائز اهمیت گشت. در اواسط قرن 11 ق. در عهد صفویه، گروهی از بازرگانان ایرانی، که از ارامنه اصفهان و ساکن آمستردام بودند، ابتدا حروف زبان ارمنی را تهیه و سپس چاپخانه‌ای را خریداری و وارد جلفای اصفهان کردند(بابازاده، 1378،10). تحول جدّی چاپ در ایران، در زمان فتحعلی شاه روی داد. در این زمان، به‌همت عباس میرزا، چند تن برای آموختن فن چاپ به کشور انگلستان و روسیه اعزام شدند و پس از آموختن این فن، برای نخستین بار، دستگاه‌های چاپ سربی را به ایران آوردند. در همین زمان، میرزا زین‌العابدین تبریزی به‌دستور عباس میرزا به روسیه اعزام شد تا فنون چاپ و روش ساختن مرکّب را فراگیرد. وی پس از بازگشت به ایران، چاپخانه‌ای را در تبریز با حروف سربی راه‌اندازی کرد (فرجامی، 1381،5).
اولین کتابی که در این چاپخانه انتشار یافت رساله جهادیه میرزا عیسی قائم مقام در سال 1233 هجری قمری بوده است. ابتدا کتاب های چاپی سربی با حروف و وسایل ابتدایی منتشر می‌شد. در سال 1240 ق میرزا زین‌العابدین، که در کار خود خبره و شهره بود، به امر فتحعلی شاه به تهران فراخوانده شد تا به‌کمک منوچهر خان معتمدالدوله، اولین چاپخانه سربی دارالخلافه تهران را راه‌اندازی کند. نخستین کتابی که در مطبعه تهران به طبع رسید حیات القلوب محمد باقر مجلسی در سال 1240 ق بود . فعالیت چاپخانه‌های تبریز، تهران، و اصفهان که با اولین کتاب چاپی در سال 1233 ق. در دارالسلطنه تبریز شروع شده بود با طبع آخرین کتب چاپی در سال 1269 ق در دارالخلافه تهران به پایان رسید. پس از آن، کتابهای چاپ سربی، جای خود را به کتابهای چاپ سنگی سپرد(بابازاده، 1378،17).چاپ سنگی برای نخستین بار توسط میرزا صالح شیرازی معروف به میرزا صالح تبریزی در تبریز به راه افتاد. میرزا صالح از سوی عباس میرزا نایب‌السلطنه برای فراگیری هنرهای جدید به روسیه رفته بود. در پایان نسخه زادالمعاد چاپ 1251ق توضیح مختصری درباره تاریخچه ورود صنعت چاپ سنگی به ایران داده شده و عنوان شده که چاپ سنگی برای نخستین بار توسط میرزا صالح بن حاج باقرخان شیرازی معروف به میرزا صالح تبریزی در تبریز به راه افتاده است. میرزا صالح که از سوی دولت با حکم ماموریت به روسیه رفته بود، در بازگشت یک دستگاه ماشین چاپ سنگی با خود به تبریز آورد که آن را در سال 1250 ق راه‌اندازی کرد و آقا علیبن حاج محمدحسین امین الشرع تبریزی را به ریاست آن گماشت. در همین چاپخانه ابتدا قرآن مجید (1250 ق ) و سپس زادالمعاد (1251 ق. ) را چاپ کردند(آراسته، 1390،3).
سده سیزدهم هجری قمری به عنوان دوره تحول در ایران یاد شده است. دراین دوره است که برای نخستین بار دانش و اطلاعات از حوزه کتابخانه اختصاصی خارج شده و از طریق چاپ و انتشار کتاب‌ها و ایجاد مدارس به شیوه نوین و همچنین چاپ وآرایش کتاب تحولی منحصر به فرد یافته است. از یک سو، دانش واطلاعات که تاپیش از این به صورت کتاب های دستنویس و تک نسخه؛ نگارش، طراحی وتولید می شدند، در قالب کتاب‌هایی با تیراژ بالاتر منتشر گردیدند. ازجهت دیگر، فن جدید چاپ سنگی امکانات تازه ای برای هنرمندان در عرصه تصویرسازی، خوشنویسی، آرایش کتاب فراهم آورد که تا پیش از این در اختیار هنرمندان ایرانی نبود. این کتاب‌ها همواره به جهت ویژگی و شرایط خاص (نظیر نوع چاپ، خط، تاریخ کتابت، قدمت و نفاست علمی و هنری و...) از اهمیت و ارزش والایی برخوردار می باشند(آراسته و دیگران، 1390،194 )
شواهد و قرائن و کتب موجود نشان می دهد در گذشته مطبعه چاپ سنگی به لحاظِ انتساب به حضرت رضا(ع) وجود داشته و برای اولین بار از این شیوه برای چاپ منابع استفاده گردیده است.دسترسی و دستیابی به پیشینة چاپ در بلاد و سرزمین‌های متنوع، کمکی درخور و شایسته به تاریخ فرهنگ و معارف مردم نموده است. طبق طومار عضدالملک مورخ 1273 ق آستان قدس یک باب ضرابخانه داشته است که در آنجا سکه یک قرانی و دو قرانی ضرب می‌شده است. این ضرابخانه متصل به ضلع شرقی صحن جدید و در پشت آب انبار واقع بوده است. ناصرالدین شاه پس از مسافرت سال 1290ق به اروپا به فکر متمرکز نمودن دستگاه ضرب سکه افتاد و در سال 1294 چرخ ضرب سکه و ضرابخانه دولتی را به میرزا امین خان امین الملک سپرد( مصاحب، 1356، 1652). پس از اینکه دولت ضرابخانه را به تهران منتقل می‌کند و ماشین‌های ضرب سکه را خریداری می نماید، این ضرابخانه تعطیل شده و در محل مذکور مطبعه چاپ سنگی دائر می گردد و بعضی اوراد، زیارتنامه‌هاو کتب ادعیه در مطبعه سنگی مذکور چاپ میشود. اکنون محل ضرابخانه و مطبعه وجود خارجی ندارد و جزء دکاکین بازار کلاهدوزان موقوفه آستان قدس رضوی قرار گرفته است.)مولوی، 1353،256).
منابع منتشر شده در این مطبعه دارای ارزش تاریخی و فرهنگیو بسیار نفیس و ارزشمند بوده و می تواند نشان دهنده تاریخچه صنعت چاپ سنگی و چاپ در آستان قدس رضوی باشد. با این حال تا کنون کتابهای چاپ شده در این مطبعه معرفی نشده و مشخص نشده که این منابع از نظر ویژگی های کتابشناسی و نسخه شناسی چه اطلاعاتی را در بر دارند. این پژوهش بر آن است تا در حد امکان کتب چاپ شده در این مطبعه را شناسایی و اطلاعات لازم را درمورد این منابع نمایان و در اختیار محققان و علاقه مندان به تاریخ چاپ و نیز نشر در آستان قدس رضوی و مشهد قرار دهد.
روش کار در دستیابی به هدف این مقاله شیوه تحقیق کتابخانه‌ای بوده و منابع این پژوهش مبتنی بر کتابهای کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، کتابخانه ملی، کتابخانه مجلس، کتابخانه دانشگاه تهران،کتابخانه ملک، کتابخانه مجمع ذخایر اسلامی، فهرست مشار، فهرست‌ها، کتابشناسی‌ها و ... است. بر این مبنا نخست سعی گردید کتابهای چاپ سنگی چاپ شده در مطبعه چاپ سنگی آستان قدس رضوی از منابع مذکور استخراج گردد.
بر اساس شواهد و قرائن در آستان قدس رضوی برای اولین بار از شیوه چاپ سنگی برای چاپ منابع استفاده شده است. این منابع دارای ارزش تاریخی و فرهنگی می باشند. مسئله مهم در مورد نسخه های چاپ سنگی مطبعه آستان قدس شناسایی و تعیین قدمت آنهاست به ویژه که دارای ارزش هنری و علمی نیز هستند. از آنجایی‌که تحقیق جامعی در مورد این منابع صورت نگرفته است، تحقیق روی مجموعه کتب سنگی چاپ شده در مطبعه آستان قدس رضوی می‌تواند گوشه‌ای از تاریخ چاپ و نشر در آستان قدس رضوی و مشهد را نمایان و ویژگیهای این کتب را مورد بررسی و در اختیار محققان، اندیشمندان، کتابداران و دوست داران تاریخ چاپ قرار دهد.
با بررسی صورت گرفته، 15 عنوان مربوط به نسخه های چاپ سنگی چاپ شده در مطبعه مبارکه آستان مقدس رضوی شناسایی گردید که نشان می دهد صنعت چاپ در دوران قاجار در مشهد وجود داشته است. قدیمی ترین نسخه شناسایی شده در این مطبعه منتخب القصاید راقم مشهدی (تصاویر شماره 1 و 2) چاپ 1294ق است که در انتهای این نسخه عبارت: "الحمدلله رب العالمین و الصلوه و السلام علی محمد و آله اجمعین قد تمت الکتاب الموسوم بمنتخب القصاید از کلام اقل العباد اعلی المتخلص بالراقم در کارخانه چاپ آستانه مقدسه حضرت رضویه علیه آلاف و التحیه و الثناء است که بر حسب امر... سمت انطباع پذیرفت سنه 1294ق". با توجه به سند ذکر شده در بالا و نسخه شناسایی شده علی الظاهر این مطبعه در سال 1294 ق فعالیت خود را آغاز کرده است. بعد از آن کتاب اکسیر الاخبار للاخیار الابرار نوشته حسن بن حسین بن اسمعیل بن مرتضی الحسینی الیزدی چاپ 1310ق (تصاویر شماره 3 و 4)؛ نجاة العاصین (تصاویر شماره5 و6)، چاپ 1311ق؛ کتاب سرور المؤمنین نوشته جسور چاپ 1311ق(تصاویر شماره 7و 8)؛ رشف العسل و کشف الغزل نوشته محمد بن الحسن الحسینی الهندی چاپ 1316ق (تصاویر شماره 9 و 10)؛ ت‍س‍لیه العباد ترجمه م‍س‍ک‍ن ال‍ف‍واد نوشته شیخزین الدین بن شیخ علیبن شیخ اح‍م‍دب‍ن شیخ‌ج‍م‍ال‌ال‍دین بن ت‍قی ابن صالح بن اشرف ج‍ب‍عی ع‍ام‍لی مشهور به ش‍هیدث‍انی چاپ 1321ق (تصاویر شماره 11و 12)؛ ذریعه الرضویه نوشته گوهری چاپ 1321ق (تصاویر شماره13و 14)؛ بحرالفرائد مسمی به فیض روحانی نوشته محمدیوسف مهاجر هروی المتخلص به ریاضی چاپ 1324ق (تصاویر شماره 15، 16و 17)؛ مزامیر الاولیاء نوشته سید محمد باقر کنجوی اصفهانی چاپ 1325ق (تصاویر شماره18و 19)؛ اکفاء المکائد و اصلاح المفاسد نوشته محمد باقر آیتی قائینی چاپ 1326ق (تصاویر شماره20 و 21)؛ آداب الشریعة‌المطهرة نوشته محمدباقر ابن محمد جعفر اصفهانی چاپ 1331ق (تصاویر شماره 22 و 23)؛ رساله مسئله از شیخ مرتضی انصاری، ۱۳۳۱ق (تصاویر شماره 24 و 25)؛ لزوم حجاب نوشته فضل اللّه آل داوود مشهدی چاپ 1332 ق (تصاویر شماره 26 و 27)؛ وسیلة الامان من مکائد الشیطان فی حالة الاحتضار نوشته محمد هاشم بن محمد علی الخراسانی المشهدی چاپ 1340ق (تصاویر شماره 28و 29)؛ زیارت دوره حرم مولانا حضرت ثامن الائمه، 1344ق (تصاویر شماره30 و31) است. با بررسی این منابع مشخص گردید این نسخه ها علی الظاهر بین سال های 1294- 1344ق چاپ گردیده است.
همانطور که پیش بینی می شد 12 عنوان چاپ شده در این مطبعه در حوزه مذهب و سه عنوان در حوزه ادبیات (شعر) می باشد. البته شعرها نیز در زمینه مذهبی می باشند. 13 عنوان به زبان فارسی و 2 عنوان به زبان عربی، 10 عنوان به خط نسخ و 5 عنوان به خط نستعلیق، در 7 عنوان نام کاتب به نام علی بن محمد حسن مشهدی خراسانی المتخلص بالراقم، شیخ عبدالرزاق یزدی اردکانی، عبدالحسین بن میرزا ن‍ص‍رال‍ل‍ه، محمدحسین هروی، آقا ابن ملا علی تبریزی اصل ومحمد حسن اصفهانی آمده است.
6 عنوان دارای جلد مقوایی با روکش تیماج، 3 عنوان دارای جلد مقوایی باروکش کاغذ با عطف تیماج، 3 عنوان دارای جلد مقوایی با روکش کاغذ،1 عنوان دارای جلد مقوائی با روکش کاغذ با عطف و لچکی تیماج، 1 عنوان دارای جلد تیماج یک لا و 1 عنوان دارای جلد مقوایی است.
از لحاظ قطع 3 نسخه در قطع رحلی، 3 نسخه در قطع وزیری، 4 نسخه در قطع جیبی و 5 نسخه در قطع رقعی است.
13 عنوان دارای آرایش می باشد، 13 نسخه دارای آرایش جدول، 6 نسخه دارای سرلوح، 6 نسخه درای کتیبه، 1 نسخه دارای ترنج، 1 نسخه دارای سرترنج، 3 نسخه دارای جدول داخل متن، 4 نسخه دارای کمند، 1 نسخه مصور و 1 نسخه دارای لچکی است.
در زیر، نسخه ها به ترتیب تاریخ نشر معرفی شده و مشخصات هر نسخه شامل نویسنده، عنوان، نویسنده، کاتب، محل نشر، ناشر، سال نشر، تعداد صفحات، اندازه کتاب، زبان، جلد، خط، آرایش و... خواهد بود.
منتخب القصاید/ راقم مشهدی
مشهد: کارخانه چاپ آستانه حضرت رضویه، ۱۲۹۴ق
آغاز:افتاده. اصل مجاز فرع وجود حقیقت است بیگانه را مگو که نخواهد شد آشنا
انجام: از حق دوام دولت و عمرش طلب چندانکه هست نور و ضیا مهر و ماه را
خط نستعلیق؛ جلد مقوایی با روکش تیماج؛ کاغذ فرنگی نباتی؛ آرایش جدول و جدول داخل متن
۱.شعر فارسی- قرن ۱1ق
محل نگهداری: کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، کتابخانه ملی، کتابخانه ملک
*حسینی اردکانی، حسن بن حسین، ۱۲۸۱ - ۱۳۳۸ق.
اکسیر الاخبار للاخیار الابرار/ حسن بن حسین بن اسمعیل بن مرتضی الحسینی الیزدی ؛ تصحیح مهدی صحاف کربلائی
آغاز: بسمله و به نستعین الحمد لله الواحد الاحد الصمد....اما بعد فیقول الفانی الباقی...حسن بن حسین بن اسمعیل بن مرتضی الحسینی الیزدی...
انجام: ... و ارض عربه الاحقاد هذا الخلق تحقادا بدریه و حنینه و الحمدلله وحده وحده.
خط نسخ ؛ جلد مقوایی باروکش کاغذ با عطف تیماج؛ کاغذ فرنگی نخودی؛ آرایش سرلوح، و جدول
یادداشت: به مباشرت عالیجناب آقا شیخ مهدی به طبع رسیده است. فهرست مطالب در ابتدای نسخه آورده شد است.
محل نگهداری: کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، کتابخانه ملی، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران
*مشهدی خراسانی، علی بن محمد حسن
نجاة العاصین/ علی بن محمد حسن مشهدی خراسانی؛ کتابت علی بن محمد حسن مشهدی خراسانی المتخلص بالراقم
آغاز:بسمله. دیباچه مشتمل بر دو مقدمه مقدمه اولی اقرار و اعتراف...
انجام: مذمت و پشیمانی حاصل خواهند نمود در روز یوم یفر المرء من اخیه حسرت این کتاب را خواهند کشید چه حسرتی
خط نسخ ؛ جلد مقوایی باروکش کاغذ با عطف تیماج؛ کاغذ فرنگی نخودی؛ آرایش سرلوح، و جدول
یادداشت به سعی و اهتمام ملا میرزا محمد کتابفروش و مشهدی محمد رضای طهرانی به طبع رسیده است.
محل نگهداری: کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی
مشهد : کارخانه آستانه مقدسه رضویه، ۱۳۱۱ ق
۱۱۶، [۴]ص.: مصور؛ ۲۲×۱۴ س.م، رقعی
آغاز: بسمله و به نستعین. اول سر دفتر حی قدیم هست بسم الله الرحمن الرحیم
انجام:حق احمد شافع یوم الحساب شیعیان کردند یکسر کامیاب
خط نستعلیق؛ جلد مقوایی با روکش کاغذ؛ آرایش ترنج و دوسرترنج،لچکی، سرلوح، کتیبه، کمند، جدول و جدول داخل متن
یادداشت: به سعی و اهتمام عالیجناب شیخ محمد ولد مرحوم مشهدی محمد رضا طهرانی به طبع رسیده است.در انتها غلطنامه آمده است. صورت مولف کتاب در صفحه 117 آورده شده است.
محل نگهداری: کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، مجمع ذخایر اسلامی
*حسینی هندی هروی، محمد بن حسن، - ۱۳۲۲ق
رشف العسل و کشف الغزل/ محمد بن الحسن الحسینی الهندی؛ کتابت شیخ عبدالرزاق یزدی اردکانی
مشهد : دارالطباعه آستانه مبارکه رضوی، 1316ق
آغاز: بسمله. الحمدلله الذی جعل جزاء ذکر مذکرا و اجزل للشاکرین لنعمه وقرا و صلی الله علی محمد....
انجام: امیدواری گذشته به خاک هلاک نومیدی فرو رفت و طالع منحوسش بطریق منکوس برو رفت
خط نسخ؛ جلد مقوایی با روکش تیماج؛کاغذ فرنگی نخودی؛ آرایش کتیبه و جدول
یادداشت: نسخه به اهتمام شیخ محمد باسمه چی به طبع رسیده است. دارای ظهریه - هو الله تعالی شأنه ـ اعلم ان مؤلف المشید و الدر المنضد من مؤلفات السید السند و البحر المعتمد السید محمدالحسینی الهندی الشهیر بالهروی....شیخ عبدالرزاق فی سنه ۱۳۱۶
محل نگهداری: کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، کتابخانه مجلس
*ش‍هیدث‍انی، زین‌ال‍دین بن علی، ۹۱۱ - ۹۶۶ ق
[م‍س‍ک‍ن‍ه ال‍ف‍واد. فارسی]
ت‍س‍لیه العباد ترجمه م‍س‍ک‍ن ال‍ف‍واد/شیخزین الدین بن شیخ علیبن شیخ اح‍م‍دب‍ن شیخ‌ج‍م‍ال‌ال‍دین بن ت‍قی ابن صالح بن اشرف ج‍ب‍عی ع‍ام‍لی مشهور به ش‍هیدث‍انی؛ ترجمه ابن محمدباقر الخراسانی میرزا اسمعیل م‍ج‍دالادب‍ا؛ تصحیح مشهدی عبدالحسین ت‍اج‍ر تبریزی؛ کتابت عبدالحسین بن میرزا ن‍ص‍رال‍ل‍ه
مشهد: دارالطباعه آستانه مقدسه رض‍ویه‌م‍ش‍ه‍د ۱۳۲۱ق
۱۵۰ ص.۲۲×۱۴/۵س‌م،رقعی
آغاز: بسمله. سپاس و ستایش بی قیاس مهربان خدای یگانه را تعالی شانه... و بعد این بنده خاکسار ابن محمد باقر الخراسانی میرزا اسمعیل...
انجام:عدل شایع ورا الخلق کریم جور رابع و رابوجه حسن
خط نسخ ؛ جلد مقوایی با روکش کاغذ؛ کاغذ فرنگی نخودی؛ آرایش کتیبه، کمند و جدول
یادداشت: بوسیله میرزا آقای طهرانی و به اهتمام و تصحیح مشهدی عبدالحسین ت‍اج‍ر تبریزی به طبع رسیده است.
یادداشت : ه‍م‍راه با ن‍ش‍وه ال‍وداد و ه‍دیه ال‍م‍ع‍اد در یک مجلد ص‍ح‍افی ش‍ده‌اس‍ت .
محل نگهداری: کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، کتابخانه ملی، کتابخانه مجلس
ذریعه الرضویه/ گوهری
مشهد : دارالطباعه آستان قدس رضوی، ۱۳۲۱ ق
آغاز:بسمله. خواهی دلا درد تو را حق کند دوا رو کن بروضه و حجت خدا
انجام: حق احمد شافع یوم الحساب شیعیان کردند یکسر کامیاب
خط نستعلیق؛ جلد مقوایی با روکش تیماج؛ کاغذ فرنگی نخودی؛ آرایش سرلوح، کتیبه، کمند، جدول و جدول داخل متن
یادداشت: در انتها ملحقات آمده است.
محل نگهداری: کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، مجمع ذخایر اسلامی
*ریاضی، محمدیوسف، ۱۲۹۰ - ۱۳۳۵ق
بحرالفرائد مسمی به فیض روحانی/ محمدیوسف مهاجر هروی المتخلص به ریاضی؛ کتابت محمدحسین هروی
مشهد: دارالطباعه مبارکه مقدسه رضوی، ۱۳۲۴ق
511ص:مصور؛ 5/33 × 21 س.م، رحلی
آغاز: بسمله. سرنامه بنام کردگاری که فیض او بنظم کرده یاری
انجام:ریاضی شست از دل زنگ وسواس توسل جست بر شهزاده عباس
خط نستعلیق؛ جلد مقوائی با روکش کاغذ با عطف و لچکی تیماج؛ کاغذ فرنگی نخودی؛ آرایش سرلوح، کتیبه و جدول
یادداشت: کلیات آثار مولف شامل دوازده نسخه:۱. بیان الواقعه در سرگذشت مولف. ۲. ضیاءالمعرفة شرحی از حکایات معلومه و گزارشات مسموعه حکایاتی که مولف خود شاهد آنها بوده است ۳. عین‌الوقایع در تاریخ افغانستان ۴. دفتر دانش در علوم متفرقه. ۵. پرسش و پاسخ دوازده سؤال و جواب است که بین مولف و رجال و روسأی روحانی اتفاق افتاده است ۶. فیض روحانی (دیوان غزلیات). ۷. منبع‌البکاء (شعار و مراثی) ۸. تحمنیات. ۹. رباعیات ۱۰. پریشان در مطالب متفرقه. ۱۱. اوضاع‌البلاء جغرافیایی مختصری است از بلاد و شهرهای مشهور. ۱۲. خاتمه: در شرح حالات و محاربات دولتین روس و ژاپن البته این دو کتاب از مورد ۶ تا ۱۲ را شامل میشود. غلطنامه انتهای نسخه آورده شده است.
1. شعر فارسی - قرن ۱۴. 2. نثر فارسی - قرن ۱۴. 3. شعر مذهبی - قرن ۱۴.
محل نگهداری: کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، کتابخانه ملی
*موسوی غروی اصفهانی، محمد باقر بن حسین، - ۱۳۳۵ق
مرقات الایقان و مرقات الصبیان
مزامیر الاولیاء/ سید محمد باقر کنجوی اصفهانی
مشهد: دارالطبع رضوی، ۱۳۲۵ ق
۲ج( در یک مجلد)(۱۸۶،۴۲۰ص). ۳۴×۲۲س.م، رحلی
آغاز: بسمله. الحمدلله الذی روح الانسان من عوالم قربة الی تلک الدار المشحونة بالبلایا و المحن لطی مسالک العبودیة....
انجام: سوزانیده است صورتهای آنها را حرارت آفتاب رانده می‌شدند در بیابانها در حالتی که دستهای آنها بسته شده بود به گردنشان و آنها را می‌گردانیدند در بازارها
خط نسخ؛ جلد مقوایی با روکش تیماج؛ کاغذ فرنگی نخودی؛ آرایش جدول
یادداشت: کتاب به سرگذشتنامه چهارده معصوم و وعظ می پردازد.
۱.وعظ. ۲.چهارده معصوم - سرگذشتنامه. ۳.اسلام - مسائل متفرقه.
محل نگهداری: کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی
*آیتی قائینی، محمد باقر، ۱۲۳۸ - ۱۳۱۲.
اکفاء المکائد و اصلاح المفاسد/ محمد باقر ؛ کتابت آقا ابن ملا علی تبریزی اصل
آغاز:بسمله. الحمد له. و بعد مطلع شدم بر شکایت تو ایدک الله تعالی از غلبه فساد بر اهل زمان...
انجام:این وجیزه را بران حدیث شریف چنانکه رسم است بین محدثین شیعه بشهاده رئیسهم العلامه المجلسی فی الارعین مسلما لاعناً علی اعداء الدین.
خط نسخ؛ جلد مقوایی با روکش تیماج؛ آرایش سرلوح و جدول
یادداشت: به سعی و اهتمام کربلایی میرزا آقا به طبع رسیده است.
یادداشت: این کتاب در صدد رد انکار و عقاید فرقه صوفیه با توسل به روایات ماثوره می باشد.
محل نگهداری: کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، مجمع ذخایر اسلامی
*فشارکی، محمدباقر بن محمدجعفر، ۱۲۵۱ - ۱۳۱۴ق
آداب‌الشریعة‌المطهرة/ ابن محمد جعفر محمدباقر اصفهانی؛ کاتب عبدالرزاق یزدی
آغاز: بسمله. الحمدلله الذی سننا بسنن خاتم الانبیاء و المرسلین و حلیتنا بحلیة سید الاولیاء
انجام: از پیغمبر متواتر رسیده که خلیفه بعد از او دوازده اند و در غیر ایشان این عدد معهود نیست.
خط نسخ ؛ جلد:مقوائی با روکش کاغذی ؛ کاغذ فرنگی نخودی
یادداشت: به سفارش دهنده کتاب حاج اسدالله تهرانی به طبع رسیده است. فهرست مطالب در انتهای نسخه آمده است.
یادداشت: قانون اسلام بر هر مسلمانیکه معتقد به خدا و امام زمانست واجبست که عمل به آداب و رسوم این کتاب مستطاب نماید....در مطبعه آستانه رضویه به زیور طبع آراسته شد فی شهر ربیع الاول ۱۳۳۱ق
یادداشت : کتاب آداب‌الشریعه مشتمل بر ۱۴ باب است که از باب اول در آداب لباس پوشیدن شروع و به باب چهاردهم در آداب ادعیه ختم میشود.
1. راه و رسم زندگی (اسلام). 2. راه و رسم زندگی (اسلام) - احادیث – احادیث. 3. احادیث اخلاقی - قرن ۱۴. 4. احادیث شیعه - قرن ۱۴.1. اسلام - آداب و رسوم زندگی. 2. اسلام - احادیث اخلاقی
محل نگهداری: کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی
*انصاری، مرتضی بن محمد امین، ۱۲۱۴ - ۱۲۸۱ق
رساله مسئله/ مرتضی انصاری؛ گردآورنده محمد علی یزدی.- مشهد: کارخانه درب صحن جدید، ۱۳۳۱ ق
آغاز: بسمله...الحمدله...اما بعد چون مرجع احکام اشرف انام در این ایام...
انجام: خداوند قهار غضب کند او را وارده شده است. که محسوب نمیشود ان نماز مگر آنچه را، اقبال کرده است.
خط نسخ؛ جلد مقوایی با روکش تیماج؛کاغذ فرنگی نخودی؛ آرایش کمند، کتیبه و جدول
یادداشت: رساله عملیه به صورت سوال و جواب است درپنجاه و پنج فصل و در باب مسائل مختلف فقهی است با تقلید و نجاست. وضوشروع شده و به حدود و دیات ختم می شود.
1. فقه جعفری - رساله عملیه.
محل نگهداری: کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی
*بدایع نگار، فضل الله بن داود، ۱۲۹۶ - ۱۳۴۳ق.
مشهد : مطبعه آستان قدس رضوی، ۱۳۳۲ ق
آغاز: بسمله. الحمدلله الذی احتجب بشعاع نوره عن نواظر خلقه و تسربل بالجلال...
انجام: برابد دهنده نژاد انسان و اسهل و اسیر از حجاب و احکام اسلام تصور میشود و وجود دارد یا نه
خط نستعلیق؛ جلد مقوایی با روکش کاغذ با عطف تیماج؛ کاغذ فرنگی نخودی
یادداشت: به صناعت کربلائی میرزا آقای طهرانی طبع گردید - مطالبی مختصر در ارتباط با حجاب زنان در صفحه آخر، از قلم محمدمهدی فهرستی دیده می شود. ظهریه - هو الله تعالی،رساله شریفه لزوم حجاب اثر خامه چند نفر از مسلمین مشروطه خواه به اداره معارف مرکزی خراسان نگارش یافته قابل توجه عموم است فی هفتم جمادی الاخره سنه ۱۳۳۲ .
یادداشت: در حجاب ظواهر و تبرج و زیورنمایی زنان و امر تعلیم و تعلم زنان و...می‌باشد. بدایع نگار نویسنده و شاعر قرن چهاردهم. در 1296 متولد شد و در 23 ذیقعده 1343 در مشهد درگذشت و در دارالضیافه آستانه، به خاک سپرده شد. او فرزند ملا داوود ( ملاباشی) و رئیس فوائد عامة خراسان (بدایع نگار، 1336، ص 1) و راتبه خوار (مستمری بگیر) آستان قدس رضوی بود و از آنجا بدایع نگارِ آستان قدس رضوی لقب گرفت (مدرس تبریزی، ج 1، ص 239؛ آقابزرگ طهرانی، ج 1، ص 534). چندی ریاست معارف خراسان را به عهده داشت (مشار، ج 4، ص 854)
عنوان دیگر: رساله شریفه لزوم حجاب
محل نگهداری: کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی
*خراسانی، محمد هاشم، ۱۲۴۲ - ۱۳۱۲.
وسیلة الامان من مکائد الشیطان فی حالة الاحتضار/ محمد هاشم بن محمد علی الخراسانی المشهدی؛ کتابت محمد حسن اصفهانی
آغاز: بسمله. حمدله و بعد چون این احقر و افقر عبادالله و اقلهم علما و عملا محمدهاشم بن محمدعلی الخراسانی
انجام: یعنی باید افعال و احوال شخص با افعال و اقوال این بزرگواران سنجیده شود ثبتنا الله علی دینه و وفقنا الله لطاعته و عبادته
خط نسخ ؛ جلد تیماج یک لا؛ کاغذ فرنگی نخودی؛ آرایش جدول
یادداشت: نسخه تصحیح شده و دارای رمز صح می‌باشد. ظهریه - بسمله، این کتاب شریف را جناب شریعتمدار حاجی ملاهاشم مصنف به احقر در مشهد مقدس....کتبه بیده الدائره عبدالباقی الموسوی ابن الحاج میرزامحمدباقر....
یادداشت: مشتمل بر یک مقدمه و ۲۱ فصل است در وسایل امان در وقت احتضار و تلقین نمودن ملک الموت شهادتین را به محتضر و....می‌باشد. ملا هاشم خراسانی ( 1284-1352 هجری قمری) وی در بیستم صفر 1284 هجری قمری در مشهد تولد یافت و پس از تحصیل دانشهای دینی عصر خود در شمار علمای برجسته مشهد در آمد و به تدریس و ترویج و تحقیق روی آورد و کتابهای سودمندی از خود به یادگار گذاشت.رساله ربا، رضاع، وسیله الامان، ارث، معاملات، نفقات و کتاب پر بهای منتخب التواریخ از آثار ایشان است.پیکر وی در محل دارالحفاظ دفن است.
۱.مرگ - جنبه‌های مذهبی. ۲.آخرین گفتارها. ۳.احادیث شیعه. ۴.کلام شیعه.
محل نگهداری: کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی
زیارت دوره حرم مولانا حضرت ثامن الائمه/ گردآورنده مرتضی قلیخان طباطبائی.- مشهد : مطبعه آستانه، به مباشرت مشهدی میرزا آقا تهرانی ، ۱۳44 ق
آغاز:بسمله. الله اکبر لا اله الا الله...
انجام:.. حول حرمکم الشریف المستغفرین لزوارکم و رحمه الله برکاته.
خط نسخ ؛ جلد مقوایی؛ کاغذ فرنگی نخودی؛ آرایش جدول
۱.علی بن موسی(ع)، امام هشتم، ۱۵۳ - ۲۰۳ق. زیارتنامه‌ها. ۲.زیارت. ۳.زیارتنامه‌ها.
محل نگهداری: کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی
از آنجایی‌که تاکنون پژوهشی با این سبک در مورد ویژگیهای کتب چاپ شده در مطبعه چاپ سنگی آستان قدس رضوی صورت نگرفته است، تحقیق حاضر می تواند بسیار ارزشمند باشد. نتایج این پژوهش نشان داد که در دوران قاجار علی الظاهر از سال 1294 ق مطبعه چاپ سنگی در آستان قدس رضوی وجود داشته و منابع بسیار نفیس و ارزشمند چاپ شده در مطبعه چاپ سنگی آستان قدس رضوی در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی و کتابخانه های دیگر وجود دارند که می تواند نشانگر اهمیت چاپ و کتابت در این مکان مقدس و همچنین نشان دهنده تاریخچه صنعت چاپ سنگی و چاپ در آستان قدس رضوی و مشهد باشد. اطلاعات جدیدی درباره هر یک از جنبه های کتابشناسی و نسخه شناسی مورد نظر پژوهش بدست آمد. بررسی ها نشان داد کتب چاپ شده در این مطبعه اغلب در زمینه مذهبی بوده اند. همچنین این منابع از لحاظ هنری، تاریخی، علمی، فرهنگی و سایر جنبه‌های دیگر قابل بررسی بیشتر هستند.
تصویر شماره 1.منتخب القصاید
تصویر شماره 3. کتاب اکسیر الاخبار للاخیار الابرار
تصویر شماره 4. کتاب اکسیر الاخبار للاخیار الابرار
تصویر شماره 11.ت‍س‍لیه العباد ترجمه م‍س‍ک‍ن ال‍ف‍واد
تصویر شماره 12.ت‍س‍لیه العباد ترجمه م‍س‍ک‍ن ال‍ف‍واد
تصویر شماره 20. اکفاء المکائد و اصلاح المفاسد
تصویر شماره 28. وسیلة الامان من مکائد الشیطان فی حالة الاحتضار
تصویر شماره 29. وسیلة الامان من مکائد الشیطان فی حالة الاحتضار
تصویر شماره 30. زیارت دوره حرم حضرت علی بن موسی الرضا (ع)
تصویر شماره 31. زیارت دوره حرم حضرت علی بن موسی الرضا (ع)
)