اسناد تعمیرات مسجد جامع گوهرشاد دردوره صفویه وافشاریه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

کارشناس نمایه سازی اسناد سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی

چکیده

حرم مطهر رضوی به عنوان یکی ‌‌از مجموعه های باارزش معماری ایران، نظیر یک دایره المعارف هنر اسلامی تجربیات استادان معماری سبکهای مختلف ساختمانی را در بردارد که در حقیقت درهردوره تاریخی به رغم تحولات سیاسی،تغییرات وتکامل بنیادی و فضایی در کالبد آن به وجود آمده است. مسجدجامع گوهرشاد،عظیم ترین مسجد چهار ایوانی ایران در مجموعه آستان قدس رضوی و در جنوب حرم مطهر رضوی واقع شده و به خاطر ویژگی های ساختمانی و دارابودن تزئینات غنی کاشی و کتیبه یکی از برجسته ترین بناهای تاریخی ایران است و بی‌شک بررسی اسناد تعمیرات و تحولات آن که در آرشیو مدیریت امور اسناد و مطبوعات سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی یکی از باارزش ترین مجموعه های موجود است، به پژوهشگران علاقمند به این حوزه، نکات قابل توجهی را نشان خواهد داد و برخی نکات درموردتغییرات این مسجد با شکوه را در طی دوره های صفویه و افشاریه روشن خواهد ساخت.

کلیدواژه‌ها


مقدمه

دوره تیموریان در تاریخ ایران بیشتر به جهت تحولات فکری، مذهبی و فرهنگی از اهمیت خاصی برخوردار است.کوچ دادن هنرمندان و صنعتگران و به ویژه معماران در این دوره از سایر مناطق ایران، به خراسان و ماوراء النهر باعث تحول سبک هنر و معماری در خراسان پس از یک دوره فترت گردید. این کوچ در دوره تیمور با توسل به زور انجام شد ولی به روزگار فرمانروایی شاهرخ و دیگر امرای تیموری مرکزیت یافتن خراسان و ماوراء النهر به لحاظ فرهنگی و اقتصادی، باعث کوچ خود خواسته هنرمندان به این منطقه گردید. در این دوره اعضای خاندان سلطنتی و ماموران عالی رتبه دولتی در امور عام المنفعه پیش قدم بودند؛ از جمله حامیان مهم هنرمندان در دوره تیموری، گوهرشاد همسر شاهرخ بود که تحت نظر او یک مجموعه عام المنفعه معماری یکی در هرات و دیگری در مسجدی در کنار بارگاه حضرت رضا علیه السلام با نام خود وی یعنی مسجد جامع گوهرشاد ساخته شد. (رویمر، 1379 ، 317)

گوهرشاد آغا دختر امیر غیاث الدین ترخان درسال 818 ق توسط معمار چیره دست عصر تیموری قوام الدین بن زین العابدین بن طیان شیرازی با استفاده از آجر و گچ این مسجد را پی ریزی کرد  و بعد از گذشت سه سال ساختمان آن در سال 821 ق به اتمام رسید. این مسجد دارای گنبد فیروزه ای بزرگ، یک صحن، چهار ایوان و هفت شبستان بزرگ است. ( پوپ،1382، 30)

مسجد گوهرشاد از محل موقوفات مخصوص خود، دارای در آمد است که صرف تعمیرات و هزینه های جاری مسجد می گردد. علاوه بر موقوفات خاص که توسط گوهرشاد بیگم و در هنگام تاسیس مسجد وقف گردیده، چندین فقره املاک مزروعی و باغات و اراضی و مستغلات شهری نیز بعداً توسط افراد نیکوکار وقف برآن شده است. (مطلع الشمس، 1362 ، 443 )

یکی از زیباترین ایوانهای مسجد گوهرشاد، ایوان مقصوره است که شامل کاشیکاری معرق، سنگ تراشی و نقاشی و خطاطی بر روی گچ می باشد. نقش مایه های به کار رفته، اسلیمی[2]، گره و خط می باشد.تاریخ بنای این ایوان 820 هـ . ق است. در حاشیه دهانه ایوان، کتیبه زیبایی به خط ثلث از بایسنقر میرزا به جا مانده است.(عطاردی،1371، 722)

مسجد گوهرشاد به خصوص ایوان های آن بارها مورد مرمت اساسی قرار گرفته است. مهمترین مرمتهای مسجد مربوط به سالهای 1008 ،1052 ، 1053 ، 1059 ، 1077، 1084 ، 1118 ، 1119ق است. ( صمدی؛ یغما، 1333، 514)

دومین ایوان معروف مسجد جامع گوهرشاد ، ایوان شمالی معروف به ایوان دارالسیاده است که از طریق این ایوان و رواق دارالحفاظ تشرف به حرم مطهر رضوی امکان پذیر می باشد. این ایوان کم عمق به ایوان ساده معروف است و به دارالسیاده راه دارد. (مصدقیان،1384، 6) سومین ایوان، ایوان شرقی مسجد موسوم به ایوان حاجی حسن است که در سمت جنوبی داخل ایوان ، شبستانی موسوم به شبستان گرم وجود دارد.(شمس الشموس ، 1350، 7)چهارمین و آخرین ایوان ، ایوان غربی است که در گذشته متصل به بدنه بازار بزرگ بوده است و با این ایوان مسجد با بست شیخ بهاء الدین عاملی مرتبط می گردد. داخل ایوان کتیبه هایی دیده می شود که اغلب بر روی زمینه لاجوردی تیره و به رنگ سفید کار شده اند. (عطاردی ، 1371، 728)

دراطراف ایوان ها هفت شبستان با پایه های قطوروبه سبک معماری سنتی مساجد ایران وجودداردکه در دورانهای مختلف به نامهای گوناگون نام گذاری شده اندوعمدتاً به نام افرادی که درآنها به تدریس طلبه مشغول بوده‌اندویااقامه نمازجماعت توسط آنها صورت می گرفته است،نامیده می شوند. (قصابیان،1377، 3)این شبستان هاعبارتند از : شبستان گرم ، شبستان سبزواری(محل اقامه نماز توسط حاج میرزا حسین فقیه سبزواری ( شبستان آقا حسین)، شبستان تبریزی ، شبستان نهاوندی(محل اقامه نماز توسط حاج شیخ علی اکبر نهاوندی) ، شبستان میلانی ، شبستان نجف آبادی (شبستان امام جمعه) و شبستان علوی که به شبستان َآفتاب روهم معروف بود . البته این شبستان‌ها به جز شبستان گرم که هم چنان از دوره تیموری به همین نام خوانده می شود از دوره های صفویه تا قاجاریه به نامهای مختلف دیگری مشهور بودند.(عطاردی، 1371،734)

اسنادتعمیرات مسجد جامع گوهرشاد

ابنیه وعمارات متبرکه آستان قدس که در اطراف مرقد مطهر حضرت رضا(ع) بنا شده در طی قرنها به وسیله هنرمندان و معماران متعدد و دورانهای تاریخی مختلف به وجود آمده است که اکثر آنها از نفایس هنر و شاهکارهای معماری می‌باشند که با سبکهای گوناگون و تزئینات مختلف ایرانی–اسلامی ساخته شده اند. شکل ظاهری ایوانها،رواق‌ها،صحن‌ها و گلدسته‌ها با اشکال خاصی توسط معماران ومهندسان طراحی گردیده و صدها کاشی‌ساز،نقاش،حجار،منبت‌کار،خطاط وشاعردست به دست هم داده اند تا این آثار بدیع را پدید آورند. با توجه به اعتبار و جایگاه خاص اسناد و مدارک مکتوب در امور پژوهشی و بررسی‌های تاریخی به عنوان معتبرترین منابع دست اول، مجموعه اسناد تعمیرات مسجد گوهرشاد که متشکل از اسناد مربوط به ساخت و سازها، تعمیرات،مصالح به‌ کار رفته و مشاغل مرتبط با حوزه معماری در مسجدگوهرشاد در دوره‌های صفویه وافشاریه است،می‌تواند پاسخی برای برخی ازنکات در زمینه بافت معماری این مسجد زیبا و باشکوه باشد.به دلیل گستردگی زیاداسناد در دوره قاجار و نیزجداشدن تشکیلات مسجدازاماکن متبرکه وحرم رضوی وهمچنین تنظیم اسنادمالی آن توسط تولیت مسجدکه ازاسنادآستان قدس هزینه های آن جداگانه موردحساب وکتاب قرارمی گرفت،بررسی اسنادمسجدرادردوره قاجاربه به فرصت دیگری محول کردیم.

تعداد اسناد بررسی شده و موجود درباره مسجد جامع گوهرشاد که دراسناد با نام" سرکار مسجد جامع ارض اقدس" از آن یاد شده است ، 190 شماره اموالی و حدود 500 برگ سند است. قدیمی ترین این اسناد مربوط به سال 1135 هـ . ق و دوره شاه سلطان حسین صفوی وآخرین آن هامربوط به سال1182ق است.اکثر اسناد به خط دیوانی و کاغذ کشمیری و فرنگی با قطع های متفاوت است. در میان این اسناد قبوض وصول کوچکترین و استیفانامچه ها بزرگترین قطع را دارد.برخی ازاین اسناد در قطع دیوانی (خشتی) در اندازه20در20سانت که اصطلاحاً به آن فرد محاسباتی گفته می شود، می باشد. خط کلیه اسناد دیوانی(تعلیق) بوده و در بسیاری از آن ها از نگارش سیاقی استفاده شده است.

ارزش دیوانی اسناد

الف:انواع اسنادتعمیرات

اسناد مورد بررسی در این پژوهش تقریباً به صورت منظم و دسته بندی شده وجود دارد، یعنی اینکه ترتیب زمانی و اطلاعات کاری مربوط به هر سند منظم است، اما از همه سالها سند در موردمرمت مسجدگوهرشاد وجودندارد.به این صورت که از برخی سالها اسناد بیشتری و از بعضی سنوات یاسندی موجود نیست و یا اگر وجود داشته باشد اطلاعات آن به روندپژوهش حاضر کمک شایانی نکرده است.این اسناددرقالب دفاترتوجیهات ومقررات،دفاتراوارجه،فرد و برات تنظیم شده اند:

در دفاتر توجیهات همه هزینه ها و مخارجی که در آستانه مقدسه صورت می گرفت نوشته می شد،همچنین بعضی مواقع پرداخت مواجب و محل پرداخت آن نیز می آمد. مثل پرداخت مواجب معماران، فعله، بنا، نقاش، کاشی کار، کاشی‌پز، آجر پز، آجرکار و غیره.

دراین دفاتر تمام هزینه های مربوط به تعمیرات کلی و جزیی، پرداخت اجرت و دستمزد ها آمده است. نکته قابل توجه در مورد این دفاتر آن است که در اکثر این اسناد انجام تعمیرات در قالب استیفانامچه[3] به معماران دیوانی که عمدتاً هم از قم و اصفهان بودند و ماموریت انجام تعمیرات در حرم رضوی و مسجد را به عهده می گرفتند، واگذار شد و سرکار عمارات مبارکات آستانه مقدسه آن را مهر و تأیید می کرد و در دفتر مستوفی آستان قدس توسط کتّاب ثبت و ضبط می شد و به تأیید نهایی متولی باشی آستانه متبرکه عرش درجه می رسید. هزینه های تعمیرات در دفتر توجیهات براساس گزارش مشرف سرکار آستانه تنظیم می شد. این گزارش به مهر ناظر جزو سرکار فیض آثار می رسید. برآورد هزینه کلی توسط مسئول انجام کار که معمولاً سرکار دار تعمیرات و معمار باشی بودند تنظیم می شد.همچنین در این اسناد، محل تامین اعتبار هزینه ها نیز آمده است به همین دلیل می توان از طریق آن به نام بسیاری از موقوفات آستان قدس و منابع در آمدی آن پی برد.همانطورکه ازنام این دفاترپیداست به صورت ماهیانه ویاسالیانه تنظیم می‌شدوگاهی هزینه‌های آن با چندین برگ بعدی درارتباط بود.دردفترتوجیهاتی که به سال1157ق طی یک استیفانامچه کاشی‌کاری ایوان دارالسیاده مسجدگوهرشادبه استادمحمدجعفرکاشی‌تراش واگذارشده،مبلغ 418نادری[4]و487دیناربابت اجرت ومصالح به‌کاربرده شده هزینه شده است که این هزینه‌هاشامل خریدکاشی نره،پرداخت اجرتمعرق تراش،حجاری نقش لااله الالله کتیبه خطی ایوان دارالسیاده،تعویض کاشی های شکسته باکاشی نو،تعمیراتاق فوق رواق دارالحفاظ وکتیبه بالای درب چراغخانه است.نکته قابل ذکردراین استیفانامچه آن است که هزینه های پرداخت شده درآن به تاییدسرکاردیوان اعلی که منظورهمان حکومت مرکزی وقت می باشدرسیده است.(سازمان کتابخانه ها...،سند16/37094)

 

تصویر1: استیفانامچه کاشی کاری مسجدگوهرشادتوسط محمدجعفرکاشی تراش درسال1157ق

 

در دفاتر اوارجه مربوط به تعمیرات که معمولاً هم تعمیر و هم ساخت و ساز مسجد و اماکن متبرکه را دربر می‌گیرد، چگونگی پرداخت اجرت و دستمزدها، خرید مصالح ساختمانی و مکانهای انجام تعمیرات به صورت تفکیک شده و مشخص آمده است. عمده هزینه های انجام شده در این دفاتر به صورت مقاطعه کاری به معمارباشیان دیوان اعلی پرداخت شده است.دفاتر اوارجه و توجیهات از جمله منابع ارزشمند درباره وضعیت و تشکیلات آستان قدس رضوی، در محدوده زمانی بین دوره شاه عباس اول صفوی، تا اواخر دوره قاجار است. تنظیم این دفاتر به صورت سالانه بر طبق تقویم هجری قمری و موافق سال نمای ترکی دوره و مجموعه کامل هر دوره که بر روی فردهای جداگانه تهیه می شد، معرف گردش مالی آستان قدس در طول یکسال شمسی است.دردفتراوارجه مربوط به سال1156ق تعمیرات بنایی،گچکاری ونصب سنگهای ازاره های شبستان های ملا عبادالله و ملاملک‌علی منبرمسجدگوهرشادبه مبلغ76نادری و825دیناربه بنای سرکارآستانه که غالباَ بانام استادمحمدباقردراین اسنادشناخته شده واگذار شده است.اجرت ومصالح به کاربرده شده درمقایسه با دفاترتوجیهات بسیارکمتربوده وبه نظرمی‌رسدکه بیشترتعمیرات جزیی وکوتاه مدت دراین گونه اسنادبه معماران واستادکاران محول می شده است.(سازمان کتابخانه ها...،سند25/37053)

 
تصویر2:دفتراوارجه گچکاری شبستان های مسجدگوهرشادتوسط استادمحمدباقربنادرسال1157ق
 

در اسنادی که به فرد مشهورند وغالباً به‌ صورت برگه‌های مفردکه تمام هزینه ها درهمان یک برگ نوشته می شدوارتباط خاصی بااسناددیگرنداشت ، معمولاً هزینه های مربوط به تعمیرات جزیی نقاط مختلف حرم و مسجد گوهر شاد آمده است که عمده این تعمیرات گچکاری ، کاشی کاری ، تعویض کاشی های شکسته و کهنه با نو و مرمت کتیبه های آسیب دیده مسجد است. نکته مهم در مورد این دسته از اسناد آن است که مشاغل مربوط به تعمیرات و پرداخت اجرت هنرمندان انجام آن مانند معرق تراش، طراحی روی کاغذ برای معرق کاری، گچبری و سنگفرش قسمتهای مختلف مسجد گوهر شاد به صورت جزیی و ریز در این اسناد آمده است. دراین گونه اسنادکه عمدتاًباسربرگ صورت جمع وخرج ویامجمل جمع وخرج سرکارآستانه مقدسه متبرکه عرش درجه ومسجدجامع کبیرارض اقدس تنظیم شده تعمیرات ازقراراستیفانامچه که به آقامحسن معمارباشی واگذارگردیده مبلغ129نادری و430دینارجهت پرداخت اجرت بنایی استادحسن قمی وتعمیرات سنگ فرش شبستانهای نمازجمعه،شبستانگرم،ملامحمدعلی،ملاعبادالله وسیداحمدوخاک‌کشی دورگنبدمسجدهزینه شده است.(سازمان کتابخانه ها...،سند2/36911)

 

تصویر3:صورت جمع وخرج تعمیرات شبستان هاوسنگ فرش صحن میان مسجدگوهرشاددرسال1155ق

 
 
ب:ارزشهای هنری اسناد:

اسناد تعمیرات مسجد کمک فراوانی در تعیین تاریخهای دقیق تعمیرات انجام شده در قسمتهای مختلف مسجد جامع گوهرشاد ، ساختار و تشکیلات ساخت و سازها و مرمتها و مشاغل دخیل در این امر مهم می کند.با نگاهی به اسناد تعمیرات مسجد به اطلاعاتی در مورد نام اشخاص مرتبط با این تعمیرات ، میزان اجرت و شغل آنان،مکان های تعمیر شده و مصالح به کار گرفته شده بر می خوریم.طراح کاغذ،معمار باشی،سرکار دار عماراتاستادان بنای عصر افشاریه،کتیبه نویس،گچ کار،کاشی کار، معرق تراش،سنگتراش، نقاش،سنگ کار،مقرنس کارازجمله مشاغل یادشده دراین اسنادهستند.اسناد بررسی شده مربوط به تعمیر ایوان دارالسیاده مسجد،گچبری ایوان مقصوره،اسلیمی، ترنج هاو شمسه های شنجرف مسجد بالا سر مبارک،سنگفرشهای میان صحن مسجد،گنبد،گچ کاری شبستان های این مسجدباشکوه می باشد.

در برخی اسناد مربوط به تعمیر مسجد گوهرشاد به خصوص راهروی ایوان دارالسیاده -که به مسجد مزبور باز می شود-مشاهده می کنیم که مرمت کاشی کاری های آن به سید محمد جعفر کاشی تراش با اجرت 80 نادری واگذار شده است . همچنین کتیبه های خطی طاقهای دارالحفاظ نیز به معرق تراش های ماهر عصر افشاری جهت تعمیرسپرده شده است. نکته قابل توجه در این اسناد این است که به فردی که معمولاً هم نام وی ذکر نشده است اجرت بابت طراحی کاغذ برای کاشیهای معرق جهت کاشی کاری معرق ایوانهاو شبستانها پرداخت شده است. (سازمان کتابخانه ها...، سند 23/ 37105)

تصویر4:صورت جمع وخرج کاشی کاری ایوان دارالسیاده وکتیبه های مسجدگوهرشاددرسال1157ق

 

معمار باشی از جمله مشاغلی است که در اکثر این اسناد از آن به عنوان شغل اصلی انجام تعمیرات مسجد گوهرشاد و سایر اماکن متبرکه یاد شده است که معمولاً استیفانامچه ها تعمیرات باید به تأیید معمارباشی می رسید. البته اگر استیفانامچه به صورت قرارداد مقاطعه کاری با معمار سرکار دیوان اعلی سپرده می شد هزینه های آن باید به تأیید مستوفی سرکار آستانه مقدسه و متولی باشی فیض آثار می رسید.(سازمان کتابخانه ها...،سند4/ 35693) و اگر استیفانامچه آن با معمارآستان قدس منعقد می شد باید سرکاردارعمارات و ناظرکل آن را تأیید نهایی می کردند. (سازمان کتابخانه ها...،سند 3/36327 ) یکی از این افراد که عموماً هم نام استیفانامچه با نام وی گره خورده است آقا محمد صالح بن محسن معمار باشی آستانه مقدسه و آقا محسن معمارباشی است.(سازمان کتابخانه ها...، سند 9/35670) در برخی دفاتر توجیهات با عنوان استیفانامچه تعمیرات سرکار مسجد جامع کبیر ارض اقدس آقا محمد ابراهیم معمار سرکار دیوان عمل نظارت بر انجام مرمتهای لازم در مسجد مزبور را به عهده گرفته است و آقا محمد مهدی سرکاردار عمارات مبارکات هزینه های آن را تحویل داده است که مبلغ 822 نادری که مبلغی قابل توجه است ، صرف خرید مصالحی چون آجر ، گچ ، آهک ، سنگ های مرمر برای ازاره های شبستانها و گچبری ایوانها به خصوص ایوان مقصوره و سنگفرش آن و پرداخت اجرت به فعله ، عمله و بنای سرکارشده است. (سازمان کتابخانه ها...، سند 9/37141 ) البته در برخی موارد انجام بنایی های لازم در بخشهای مختلف مسجد جامع به استاد حسن قمی که یکی از استادان بنای عصر افشاریه بوده و برای تعمیرات مکانهای مختلف از هنر و تجربه وی استفاده می شده است واگذار گردیده است.(سازمان کتابخانه ها...،سند2/36911)

 

تصویر5:صورت جمع وخرج بنایی حرم مطهرومسجدگوهرشادتوسط استادحسن قمی درسال1157ق

 

کتیبه نویس یکی از مشاغلی است که در اکثر اسناد مربوط به مرمت کتیبه های مسجد جامع گوهرشاد از آن به وفور یاد شده است اما متاسفانه نام و یا نشانی از شخص خاصی برده نشده است به نظر می رسد که که یکی از کتیبه نویسان معروف عصر افشاری این امرمهم را بر عهده داشته است . (سازمان کتابخانه ها...، سند 16/37094)

برای نظارت بر انجام تعمیرات ، پرداخت هزینه ها ، اجرت و دستمزد کارگران بنا و سایر مشاغل مربوط به امر تعمیر و ساخت و ساز شخصی از طرف مستوفی و ناظرکل با عنوان سرکاردار تعمیرات و یا سرکار عمارات گماشته می شد تا این امر به نحو احسن و با نظارتدقیق انجام گیرد،نام آقا محمد مهدی در عصر افشاریه شناخته شده ترین آن هاست. (سازمان کتابخانه ها...،سند1/33735 )

در درون مسجد گوهرشاد، کاشیهایی با نقاشی زیر لعابی وکاشیهای هفت رنگی به کاررفته است.کاشیهایی که برای تزیین گوشه های قوسی شکل بین ایوانها به کاررفته اند،آبی فیروزه ای، لاجوردی، سرخ تیره و زرد کدر، همه در زمینه ای لعابی با رنگ سیاه منگنزی که برای تشخیص رنگها از یکدیگر به کار رفته است. در کاشی کاری مسجد عمدتاً از کاشی معرق استفاده شده است. ( اوکین ، 1386،  245 )

در اسناد مربوط به مسجد گوهر شاد به طور معمول گچ کاری و بنایی آن به صورت مقاطعه کاری به معماران و صاحبان پیشه خوش ذوق سپرده می شد، همچنین کاشی کاری و کتیبه نویسی ایوان دارالسیاده و طاقهای بالای دارالحفاظ و تعمیرات ازاره های شبستانهای ملا عباد ا... و ملا محمد علی درسال 1157 ق در استیفانامچه‌ای به استاد محمد جعفر کاشی تراش و معرق تراشان خبره‌ای واگذار شده است. (سازمان کتابخانه ها...،سند 16/ 37094 )

نقاشی های زیبای مسجد گوهرشاد و به خصوص شاهکارهای طرحهای خطایی، اسلیمی و ترنجهای ایوان دارالسیاده و شمسه‌های شنجرف مسجد بالا سر مبارک معمولاً به دستان هنرمند استاد اسماعیل بیگ نقاش سپرده شده است. نقش‌های ظریف و طرحهای منقش و سبک های استادانه ای که این هنرمند عاشق در جای جای مسجد از خود به یادگار گذاشته است عطر معرفت و معنویت را از خود در فضای مسجد تا عصر حاضر هم چنان می پراکند.(سازمان کتابخانه ها...،سند 1/37176 ؛ 3/37012؛ سند 34/36916)

 
 

تصویر6 : مجمل جمع وخرج نقاشی دارالسیاده توسط استاداسماعیل بیک نقاش درسال 1155ق

سنگ‌کاری و سنگتراشی نیز از جمله مشاغلی است که بعضی از اسنادمسجد به خصوص در مواردی که سنگفرشهای میان صحن و یا ایوان ها احتیاج به مرمت داشته است ازآن یاد شدهولی به ندرت از فرد خاص یا نام مشخصی جهت سنگتراشی و سنگ کاری نام بردهشده است.کاشی کار،آجرکار،گچ کار، فعله و عمله شغلهایی هستند که به وفور در این اسناد آمده است و از آنها در مواردبسیاری در مکانهای مختلف استفاده شده است و در هر سه دوره می توان بهراحتی از آنها نام برد. (سازمان کتابخانه ها...، سند 1/35918 ؛ 2/ 35729 ؛سازمان کتابخانه ها...،سند 17/35679)

به سال 1141 ق و 1154 ق تعمیرات کاشی کاریهای گنبدبهتحویلداریآقای قدیر فراشباشی و به دست معمار باشی سرکار آستانه با مبلغ 117 تومان انجام گرفته است. (سازمان کتابخانه ها...، سند 10/37029 ؛سازمان کتابخانه ها...،سند 1/35918 )

مناره های مسجد گوهرشاد که در دو طرف ایوان مقصوره واقع شده اند ،به گفته رونالدویلبردر تاریخ معماری ایران و توران از ویژگیهای کار قوام الدین شیرازی است.از نقوش فرعی دیگر از طرحهای گلو گیاه یا برگهای باریک تیز که با کاشی معرق اجرا شده می توان نام برد.(ویلبر، 1374، 208 ؛سازمان کتابخانه ها...،سند 33/36916)

یاپه دو گلدسته از نمای بیرونی ایوان آغاز شده که این نوع پایه و ساقه مناره در دو طرف ایوان کم نظیر است. (مصدقیان،1384، 7) زیر موذنه مقرنس کاری[5]گردیدهو کتیبه‌ای[6]به خط ثلث دیده می شود به خط محمد حسین شهید مشهدی (سعادت،1354،48) در هر دو مناره ها ترنج هایی قراردارند که در آنها اسماء الهی آمده و سراسر گلدسته ها پوشیده از کاشی های معرق است که از تلفیق با آجر به وجود آمده اند. این تلفیق به صورت شطرنجی است و نقوش ترنجی کاشی کاری به دو بخش تقسیم می شوند. تعداد نقوش ترنجیدر هر گلدسته به حدود 180 می رسد.(قصابیان، 1384، 97) تعمیرات انجام شده در گلدسته به سال 1155 ق به دست آقامحسن معمار باشی صورت گرفته است.(سازمان کتابخانه ها...، سند 9/35670)قبل از نقوش شطرنجی در اشکال هندسی روایاتی از رسول اکرم (ص) آمده است در زیر ترنج ها به خط بنایی کلمات طیبه لا اله الا الله، محمد رسول الله نوشته شده و در زیر همه آنها کتیبه‌ای به خط نستعلیق به صورت منظوم که نیمی از آن درمناره سمت راست و نیمی دیگر در مناره طرف چپ نوشته شده دیده می شود که از مناره سمت راست شروع شده است. (مصدقیان ، 1384،ص 8) طی بازدیدی که در ذیحجه سال 1153 ق از گلدسته های مسجد به عمل آمده طبق گزارش آقا صالح معمار باشی وتأیید مستوفی سرکار احتیاج به مرمت پیدا کرده و مبلغ آن طی استیفانامچه‌ای به وی واگذار شده است.(سازمان کتابخانه ها...،سند 3/36327 )

در اسناد مربوط به مسجد گوهرشاد، شبستان ها با نام های شبستان گرم، شبستان سید احمد، شبستان امام جمعه، ملا محمد علی، ملا عبدا... شیرازی وشبستان کوچک آمده است وتعمیرات آن به سال 1155 ق با بنایی استاد حسن قمی و شامل سنگفرش، بستن رف و تعمیرات جزیی انجام گرفته است.(سازمان کتابخانه ها...،سند 39/36916 ) همچنین گچ کاری شبستان ملا عباد الله و ملا محمد علی به سال 1157 ق به دست معمار باشی سرکارآستانه صورت گرفته است.(سازمان کتابخانه ها...، سند 25/37053 )

 

ج:ارزشهای معماری اسناد

ارزشهای معماری اسنادشامل ارزش اقتصادی و مالی اسنادکه نحوه وصول مبالغ از محل موقوفات، سیستم پرداخت دستمزدها، اوزان قدیم، تغییرات درمیزان ومبلغ های دریافتی وپرداختی که مبین وضعیت اقتصادی هردوره است رادربرمی‌گیرد.بسیاری ازاصطلاحات معماری ذکرشده در این اسنادکمتردرجای دیگرآمده یاکاربرد آن‌ها فقط درسیستم اداری آستان قدس معمول بوده است.مثل استیفانامچه(سازمان کتابخانه ها...،سند1/37176)،آهک سفیدمالی(سازمان کتابخانه ها...،23/37105)ورسمی بندی[7](سازمان کتابخانه ها...،سند 17/38224 )

ذکر تاریخ دقیق رسیدهاوقبوض وصول،علت لزوم پرداخت هزینه ها،محل پرداخت هزینه ونام فردگیرنده دربسیاری ازاسنادبه طورمشخص آمده است.گاهی در مقداری از متن زمان و نحوه محاسبه پول، محل پرداخت و میزان حواله شده به هر محل دقیقاً ذکرمی شده است.برآوردمقداراجرت به افراددخیل درامرتعمیرات ومصالح لازم ونوع تعمیری که بایدانجام گیرددریک بازدیددقیق توسط معمارباشی صورت می‌گرفت.معمارباشی گزارش کاررابه سرکاردارعمارت ارائه می دادوسرکاردار با تعیین مقداردقیق هزینه ها طی تعلیقچه‌ای، ناظرکل آستانه را درجریان امرقرارمی داد.ناظرکل بااختیاراتی که درباب اختصاص هزینه‌هابه قسمتهای مختلف اماکن متبرکه رضوی داشت این کاررابه ناظرجزءواگذارمی کرد و متولی از مستوفی در خواست تأیید مبلغ هزینه شده بابت تعمیرات یاساخت وسازها را نموده و مستوفی بعد از تأیید درخواست،مقدار هزینه تعلق گرفته را برای متولی مشخص و دستور پرداخت صادر می شد و معمارباشی بعد از دریافت مبلغ،رسیدی به وکلاوکتّاب مستوفی دردفترخانه آستان قدس می داد.مبلغ توسط معمارباشی بین عملهانجام تعمیرات مثل بنا،فعله،شاگردان،ناوه کش وغیره تقسیم می شد.این عمل درطول سالها تکرارمی شد.

نتیجه گیری

مسجد جامع گوهرشاد که بهدستور گوهرشادآغا همسر شاهرخ تیموری در سال 821ق و توسط معمارچیره دست قوام الدین شیرازی ساخته شد، یکی از مساجد چهار ایوانی باشکوه ایرانی است. تشکیلات اداری این مسجد تا دوره قاجار با امناء آستان قدس بود ولی از دوره قاجار اداره آن به تولیت مسجد گوهرشاد واگذار شد.

اسناد بررسی شده در این پژوهش بهسه دسته دفاتر توجیهات، اوارجه، فرد و برات تقسیم شده است که هزینه ها، مشاغل مربوط به حوزه تعمیرات، ارزش های دیوانی، هنری و معماری اسناد از جمله مواردی هستند که در این مقاله به آنها پرداخته شده است. استیفانامچه نوعی از قراردادهایی بود که توسط معمارباشیان برای تعمیرات نقاط مختلف حرم و از جمله مسجد گوهرشاد با امناء آستانه تنظیم می شد و باید به مهر مستوفی سرکار می رسید و تمام جزئیات مربوط به تعمیرات محلمورد نظربه طورکامل درآن ذکر می شد، به همیندلیل به استیفانامچه معروف بود و اکثر تعمیرات در قالبهمین استیفانامچه ها انجام می شد. استادان کاشی تراش، معمارباشی، سرکاردار عمارت، بنا،کتیبه نویس، معرق تراش،طراح کاشی، نقاش، سنگ تراش و گچ کار از جمله مشاغلی هستند که در اسناد تعمیرات به وفور ازآنها یاد شده است.نحوه وصول مبالغ از محل موقوفات و سیستم پرداخت دستمزدها، تغییر در میزان و مبالغ دریافتی و پرداختی، ذکر تاریخ دقیق رسیدها و قبوض وصول، علت پرداخت هزینه ها و افراد دخیل در امر تعمیر و ساخت و ساز اماکن مختلف مسجد گوهرشاد از جمله ارزش های سندی بررسی شده در این مقاله است. اصطلاحاتی که به اسناد آستان قدس اختصاص دارد و در منابع و اسناد دیگر کمتر به چشم می خورد از جمله ویژگی های این مجموعه سندی است.

 


[2]-رایج ترین نقش گیاهی که در اسلام از آن در بناها استفاده شده است و از نظر گیاهی که گویا از تصویر تاک سرچشمه گرفته و د رآن پیچیدگی و درهم فرورفتگی برگها و ساقه ها و شاخه ها به سهولت قابل دیده شدن به صورتهای پیچیده و درهم است.

[3]-استیفا نامچه قرارداد مقاطعه کاری انجام تعمیرات مربوط به اماکن متبرکه رضوی و مسجد گوهرشاد بود که چون هزینه های آن باید در دفتر استیفا ثبت و ضبط می شد و مستوفی سرکار آستانه هم آن را مهر و تأیید می کرد به استیفا نامچه معروف بود. در ضمن استیفا نامچه های تعمیرات حرم و مسجد گوهرشاد تا پایان دوره افشاریه با هم و با عنوان" انتظام یا افتتاح مهمات و معاملات سرکار فیض آثار و مسجد جامع " می آمد اما در دوره قاجاریه تعمیرات حرم و مسجد گوهرشاد به صورت تفکیک شده از هم تنظیم می شد و کمتر به صورت استیفانامچه نوشته می شد.

[4]-هرنادری برابربا500دیناربود.

[5]-مقرنس کاری نوعی طاقچه بندی تزیینی است که در زیر گنبدها، ایوان ها، درگاه ها و در مواقع خاص در سقف داخلی تالارهای ویژه (کاخ ها) با آجر، گچ و کاشی به کار می رود که در آن هر رده از طاقچه ها از رده زیرین خود پیش می افتد تا درگاه بهم آید. در مواقعی که مقرنس فقط با هنر گچ کاری ساخته شود با نقاشی تکمیل می گردد.

[6]-کتیبه در اصطلاح هنرى عبارتست از خطوط درشت و جلى که از روى کاغذ و از دست کاتب به صفحات کاشى منتقل و بر سر درها و دیوارها و محرابهاى مساجد و مکانهاى مقدس و بناهاى مهم دیگر قرار مى‏گیرد.

[7]-رسمی بندی یکی از روشهایی است که در معماری سنتی جهت تزئین و پوشش بناها بکار می رودکه به وسیله آن سطح سردرب ، زیر گنبد، ایوانها و... به اشکالی مانند شمسه، ترنج ، پاباریک و هفتی تقسیم شده و در مراحل بعد این اشکال با تزئیناتی مانند کاشی هفت رنگ ، معرق و یا آجر و کاشی و ... پر می شود.

 
احتشام کاویانیان، محمد (1354) . شمس الشموس یا انیس النفوس. مشهد: اداره کل فرهنگ و هنر خراسان.
اعتماد السلطنه، محمد حسن خان (1362).مطلع الشمس . تهران :انتشارات فرهنگسرا .
امبرسز، ملویل (1370).تاریخ زمین لزره های ایران . ترجمه ابوالحسن رده . تهران: انتشارات آگاه   .
پوپ، آرتور آبراهام (1382). معماری ایران. ترجمه غلامحسـین صدری افشـار. تهران: انتشارات اختران.
تاکستانی، مجرد (1381). شیوه تذهیب . تهران: انتشارات سروش.
زمر شیدی، حسین(1365). گره چینی در معماری اسلامی و هنرهای دستی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
سعادت، بیژن(1354). بارگاه امام رضا. تهران: انتشارات آسیا؛ موسسه ایتالیایی.
صمدی، حبیب الله (1333). "هشتمین بنای زیبای جهان". مجله یغما، ش 7 .
عطاردی، عزیزالله ((1371. تاریخ آستان قدس رضوی.تهران: انتشارات عطارد.
قصابیان، محمد رضا (1377). تاریخ مشهد از پیدایش تا آغاز دوره افشاریه. تهران :انتشارات انصار.
قصابیان، محمدرضا (1384). "مسجد گوهرشاد پس از ششصد سال". مجله مشکوه. 86، ص97 -98.
ماهر النقش، محمود (1361). کاشی کاری ایران در دوره اسلامی. تهران: حوزه رضا عباسی.
محبوب فریمانی،الهه (1390). تاریخچه کتابخانه آستان قدس رضوی. مشهد: سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
مصدقیان طرقبه، وحیده (1384). رنگ و نقش در مسجد گوهر شاد. تهران: انتشارات آبان.
ویلبر، دونالد نیوتن(1374). معماری تیموری در ایران و توران. ترجمه کرامت ا... افسر و محمد یوسف کیانی. تهران: سازمان میراث فرهنگی .