بیمارستان و دارالشفاء در حرم مطهر رضوی درآئینه تاریخ

سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی با دارا بودن بیش از شش میلیون سند ، یک هزار وهشتادوچهارفقره وقفنامه، وصیتنامه و طومار و000 65 نسخه ودستنوشته های خطی یکی از بزرگترین مراکز اسناد و نسخه های خطیِ کشور محسوب می گردد. قدیمی ترین اسنادِ موجود مربوط به تشکیلات اداری آستانِ قدس رضوی متعلق به دوره صفوی و بیشترین اسنادِ دارالشفای روضه رضویه مربوط به هزینه های جاری آن از جمله: پرداختِ مواجب و دستمزد جنسی و نقدی به کارکنان دارالشفاء، توجیهات و مقررات، مکاتباتِ اداریِ ریاست دارالشفاء، شکایتِ کارکنان و پرداختِ هزینۀ تعمیرِ دارالشفاء وتسطیح و طراحی باغچه و دیگر هزینه های معماری ساختمان بوده است وتعداد قابل توجهی از مواردِ مصرف وقفنامه ها مربوط به گسترش دارالشفاء وتأسیس بیمارستان و مداوای زائران بیمار می باشد.   

به درستی می توان ادعا کرد که «اوقاف و صدقات جاریه» یکی از مظاهر عالیۀ تمدن و بشر دوستی و منابعی برای اشاعۀ دانش و فراگیریِ علم و بهداشت عمومی در ایران و سایرکشورهای اسلامی بوده است که از متجاوز از
 هزار سال درآمدِ موقوفات، بهترین دانشگاهها و بیمارستانها و سایر مؤسسات خیریۀ اجتماعی در سراسرکشورهای اسلامی تأسیس شده و هزاران دانشمند و فیلسوف و شاعر و نویسنده و پزشکِ برجسته از میانِ آنها برخاسته اند.

 سابقه وقف نیز در آستان ملائک پاسبان رضوی به زمانِ کوتاهی بعد از شهادتِ حضرت ثامن الحجج
علی بن موسی الرضا (ع) برمی گردد. علما و دانشمندان و حکمرانان و توانگرانِ شیعه به علّتِ عشق به اسلام و گرایش به اهل البیت علیهم السلام، گرانبهاترین مایملکِ خویش را اعم از منقول و غیر منقول، باغ، مزارع، ده، دکاکین، آب انبار، حمام، کاروانسرا و غیره را وقفِ بارگاهِ ملکوتی و روضۀ رضویه کردند تا با درآمدِ موقوفات بتوانند موجباتِ آبادانی مشهدالرضا شده و رفاه و آسایش زائران و مجاوران آن حضرت رافراهم آورند.

مراد از موقوفات اموال و املاکی است که خرید و فروش و اصل آنها موقوف و حبس شده و منافع و درآمدهای حاصل از آن به مصارف تعیین شده در وقف نامه ها می رسد.  مصارف موقوفه بیشتر عام المنفعه بوده و بنا بر اسنادِ موجود، صرف ساخت مسجد و گسترش و آبادانی
 بارگاهِ مطهر، تأمین اغذیه، ادویه و داروهای گیاهی برای بیمارانِ دارالشفا می شده و نیز صرف تامین روشنایی، مواجب خدّام و فراشان، مفروشات، اطعام زائران، طلاب مدرسه، تعمیر قنات جاریه، تامین لباس ایتام سادات، سوگواری و تعزیه و روضه خوانی خامسِ آلِ عباء، رفاهِ زائران دیگر کشورها، مایحتاجِ مساکینِ زائران، خریدِکفش برای زائرانی که کفش آنها گم شود وپیدا نشود، صرفِ خوشبویی حرمِ مطهر، زائرانی که اموالشان دراطرافِ حرم به سرقت رفته، خرجِ صحافی صحف وکتب واسبابِ حفظ کتابخانه(وقفنامه ردیف 503) ، جهت پرداختِ وام به کارکنان، دارو و درمان برای مریض های دارالشفای حضرت( وقفنامه ردیف 833) می شده است.

اسنادِ بسیاری از موقوفات حرم مطهر رضوی علیه السلام در تهاجم‏هاى سبکتکین غزنوی و غزهاى ترکمان و مغولها وحمله ازبکاندر سال‏997 ق. ( دومین سال سلطنت‏شاه عباس اول)به حرم مطهر و مشهد الرضا ازمیان رفته است. بیشترین اسنادِ باقی مانده مربوط به اوقافِ روزگارِصفوی به این سوی است حتی بعضی از حوادث طبیعی از جمله زلزله هایی که در سالهاى 1008، 1052،1053،1059،1077ق و در پانزدهم ربیع‏الثانى سال 1084 ق به هنگام سلطنت‏شاه سلیمان صفوى در مشهد رخ داده )فردوسالتواریخ، 31و36) تعدادی از آثار مکتوب روضه رضویه  را از بین برده است.

قدیمی ترین موقوفات باقی مانده، براساسِ شواهد ومدارک، مصاحفِ شریفه ای هستند که درسال 327 ق./906 م. توسط کشواد بن املاس حکمران اصفهان و به سال 383ق./962 م. توسط ابوعلی سیمجور امیر خراسان و سال 391ق./970 م.  توسط محمد بن کثیر وزیر صاحب دیوان مسعود غزنوی وقف روضۀ رضویه شده است که درمخزنِ کتب خطی کتابخانه آستان قدس رضوی نگهداری می شود.                                   

وقف قرآن های ابن کثیر در393 ق.	کشواد بن املاس در327 ق.
ابن سیمجور در 383 ق

 همچنین مستغلاتی می باشد که بنابر روایتِ ابوالفضل بیهقی درتاریخ مسعودی(بیهقی) توسط بوالحسن عراقی،
 دبیرِ دولت غزنوی وقف شده است. بیهقی در این باره چنین می نویسد: «در روز دوشنبه ششم شعبان سال 429 /1008 م.  بوالحسن عراقی دبیر، گذشته شد رحمـة الله علیه وصیت بکرد تا تابوتش درمشهدِ علی بن موسی الرضا رضوان الله علیه بردند به طوس، وآنجا دفن کردند که مالِ این کار را در حیاتِ خود بداده بود وکاریز مشهد را که خشک شده بود باز روان کرده و کاروانسرایی بر آورده و دیهی مستقل به سبکِ خراج  برکاروانسرا و کاریز وقف کرده ومن درسنه اِحدی وثلثین واربعمائه که به طوس رفتم ... وتربتِ رضا را رضی الله عنه زیارت کردم گورِ عراقی را دیدم در مسجدِ آنجا، که مشهد است در طاقی پنج گز از زمین تا طاق، و اورا زیارت کردم » ونیز موقوفه دیگری از صاحب دیوانِ غزنویان ابوالفضل سوری که درباره آن در تاریخ بیهقی چنین آمده که «درسال 425 / 1004 م.  در مشهد علی بن موسی الرضا علیه السلام دیهی خرید فاخر، و بر آن وقف کرد» (بیهقی، 1356: 712)  

موقوفاتِ آستان قدس رضوی با دارا بودن بیش از 1084 فقره وقفنامه، احکامِ شرعی، صلح حقوق، وصیتنامه وطومار ازنظرکمیت، از بزرگترین و گسترده ترین موقوفات جهان اسلام است و از لحاظ کیفی نیز شامل اراضی مسکونی، مستغلات و مراکزتجاری، باغات پرثمر و کارخانجات تولیدی و اقتصادی و صنعتی می شود که در طول سالیان متمادی وقفِ روضۀ رضویه گردیده است و هریک ازموقوفه ها شامل تعداد زیادی رقبه است که در مصارفِ بعضی ازاین رقبه ها تصریح شده : جهت بیمارانِ دارالشفای حضرت (ع) اغذیه وادویه تهیه گردد، برای دارو ودرمانِ مریضهای مستمند، تعمیرِ بیمارستان ، اغذیه وادویه مناسب برای زائران بیمار ، ایجادِ حمام برای بیمارانی که از ورود به حمام های عمومی ممنوع هستند( وقفنامه ردیف 320) ، مادرانِ باردار، صرف شیرخوارگاه ، درمانگاه، آموزش ودرمان و تأسیس دارالایتام شود.

از قدیمی ترین وقفنامه های موجود، موقوفه معروف به عتیقی( وقفنامه ردیف 114) است که در جمادی الثانی
931/1510م.، عتیق بن احمد بن ملک اسماعیل طوسی الاصل اردوبادی المنشأ، تعدادی از رقباتِ مزرعه های کنویس، تبادکان، چاه خاصه، عشر مزرعۀ رادکان، سه زوج (دهخدا ، 1377) از مزرعۀ کاهو را جهتِ درمان بیماران، اطعامِ فقرا و مساکین ، صادرین و واردین، بیماران و غریبان و روشنایی و خدام و حفاظ عتبۀ عالیه وقف کرده است.

وقفنامه  عتیقی، وقف درجمادی الثانی سال 931

ودیگر حمام مهدیقلی بیگ میرآخورباشی مشهور به حمامِ شاه در رجب سال 1027 / 1606 م. است که  هشت عشر درآمدِ آن صرفِ ادویه و اشربه شربت خانه و دارالشفای حضرت شده است.( وقفنامه ردیف 195) حمام شاه اخیراً به صورت موزه مردم شناسی درآمده و با نقاشی های بدیع در روی سقف و دیوارهای آن از موزه های دیدنی آستان قدس  رضوی به شمار می آید.

           وقفنامۀ حمامِ مهدیقلی بیگ میرآخورباشی مشهور به حمامِ شاه در رجب 1027        

در آغازِ دورۀ صفوی داروهایی جهت مداوای بیماران زائر و مجاور توسطِ «شربتخانه» که یکی از بخش های بیوتاتِ متبرکۀ آستانه بوده تهیه می شد. در این قسمت علاوه بر نگهداری وتهیۀ انواع چاشنی ها، حُلویات و مربیات، افشره ها که جنبه خوراکی داشتند و مرتبط با مطبخ و آشپزخانه حضرت می شد داروهای گیاهی را نیز برای بیماران تهیه و نگهداری می کرده که در واقع داروخانۀ دارالشفاء تلقی می شده است. با توجه به اسناد موجود، هر چه به اواخرِ دورۀصفوی نزدیک تر می شویم دارالشفاء مستقل تر و از شربتخانه جدا می شود به طوری که در پایان حکومتِ صفوی در اسنادِ شربتخانه از داروهای گیاهی ومعالجه بیماران ذکری به میان نیامده و در اسنادِ دورۀ افشاریه دارالشفاء به عنوان یک بخش مستقل اشاره شده است.

درمیان وقفنامه های موجود در آستان قدس رضوی، منافع حدودِ 60 فقره از موقوفات که شامل رقبه های زیادی می شود جهت گسترش و توسعه وتعمیرِ دارالشفاء، بیمارستان وتهیه دارو برای بیماران مستمند و ... اختصاص یافته است. در طومارِ علیشاهی به علت این که رقباتِ زیادی توسطِ علی شاه افشار، وقفِ آستانۀ مقدسه شده، وقفنامه به صورت طومار درآمده و در آن مزرعه شادی سعدآباد،قلعه سیاه،مزرعه های چنبر غربال ، دهنو و احمدآباد در رمضان سال   1160/1739 م.  وقف می شود. در این وقفنامه چنین آمده که درآمدِ حاصله صرف اغذیه وادویۀ بیمارانِ دارالشفاء و غربائی که خانه و مسکن ندارند بشود. ( وقفنامه ردیف 108و109)  

ودرروزگارِ ناصرالدین شاه، عضدالملک نایب التولیۀ وقت نیز فهرستی از املاک و مستغلات موقوفۀ آستانِ قدس رضوی را تنظیم کرد که به طومارِ عضدالملک معروف است و یکی از موارد مصرف منافع رقباتِ آن جهتِ شربتخانه ودارالشفای حضرت می باشد.

از موارد قابل توجه در اسناد دورۀ صفویه ، سِمَت وشغلهایی است که در دارالشفاءِ حضرت (ع) وجود داشته و حکایت از تشکیلاتِ اداریِ حاکم بر بیمارستانِ امام رضا (ع) می کرده است. در اینجا به ذکر بعضی از این عناوین به ترتیب الفبایی به شرح زیر می پردازیم:

1-        بیمارداری و بیماردار باشی: که مولانا قاسم ترشیزی در 1011 ق. / 1590 م. محمد و حاجی میر سلطان محمد حسینی در 1012 ق./ 1591 م. سید محمد صاحبی در 1017 ق./1596 م. ومیرزا محمود در سال 1323 ق./ 1902 م. به این سِمَت منصوب بوده اند.

2-                 پرستار: در سال 1305 ش. 

3-                حکیم: عزیز الله در سال1016ق./1595 م.  به شغل حکیمی دارالشفاء مشغول بوده است.

4-        جرّاح باشی:  شیرافکن جرّاح در سالهای 1091 تا 1099 ق./ 1670 تا 1678 م. و میرزا ابراهیم خان در سال 1305 ش. ومحمد باقر رضوی ... در این سمت بوده اند.

5-                خادم: سکینه بانو در سالِ 1129 ق./ 1708 م. خادم زنانِ بیمارِ دارالشفاء بوده است.

6-                خدمتگزار: در رجب 1331 .

7-                خزانه دار: خواجه قاسم علی در سال 1016 ق./ 1595 م در این سمت بوده است.

8-                شربتدار: مولانا محمد باقر در سالهای 1013 ، 1021 ، 1024 ق./1592،1600 ،1603 م. در این سمت بوده است.

9-                طبّاخ : علی نقی رضوی طبّاخ دارالشفاء در دوره قاجاریه( سند شماره 1696)  

10-            طبیب: محمد حسین معتمد الحکماء در جمادی الثانی 1323 ق. طبیب دارالشفاء بوده است.

11-            ضابط: میرزا ابوالقاسم در رجب 1323 ق. ضابط دارالشفاء بوده است.

12-            عزب: در اصطلاح اداری متصدی بردن مراسلات و پیغامهای مسؤولین به کارکنان دارالشفاء بوده و به تعبیر دیگر دفتر دار دارالشفاء بوده است. درویش نظر  عزبِ مریضخانه در سال 1011ق./ 1590 م. است.

13-            غسّال : این سِمَت در 1300 ش. وجود داشته است.

14-            کحّال: شعبه کحالی دارالشفاء در 1305 ش. دائر بوده است.

15-            کفیل: دکتر سید مصطفی خان کفیل دارالشفاء در 1305 ش.

16-            محرر: محمد مهدی در1323 ق.

17-            مدیر ( رئیس ) دارالشفاء : شیخ الرئیس در 1328 ق. ودکتر سید ابوالقاسم خان در 1305 و 1307 ش.     

18-            مشرِف( معاون): محمد کاظم رضوی در1336 و1323 ق. وعبدالمجید رضوی( سند شماره 1590) مشرفِ دارالشفاء بوده اند.

19-            مشیر: میرزا عباس در 1323 و 1332 ق. مشیرِ دارالشفاء بوده است.

20-            ناظر: آقا شفایی در سال 1305 ش. ناظرِ دارالشفاء بوده است.

در بررسی مشاغل و سِمَتهای موجود در تشکیلات اداری دارالشفاء، به نام زنانی بر می خوریم که از دورۀ صفویه تا قاجاریه به شغلِ بیمارداری، عزب و ایاغچی باشی (ابوابجمعدار آبدارخانه) منصوب بوده اند. چنانچه در سندی مربوط به سالِ 1129 ق./1708 م. سکینه بانو که ادعای خدمت بیمارداری دارد به خدمتِ سی سالۀ مادرش در این سِمَت اشاره می کند ومی گوید: با توجه به این که مادرش«خانی بانو» سی سال سابقه خدمت دارد حق موروثی اوست که به این شغل گمارده شود. همچنین زنانی مانندِ زوجۀ محمد مؤمن و زوجۀ میرزا محمد در سال 1118 ق./1697 م. فولاد آغا زوجۀ محمد باقر در سالِ 1124 ق./1703 م. خانی بانو در سالهای 1118 و 1124 ق. به عنوانِ بیماردار مشغول به کار بوده اند. علاوه بر بیمارداری ، عزبِ دارالشفاء را نیز زنان عهده دار بوده اند که در سندهای سالهای 1140 ، 1148 ، 1151، 1159 ، 1161 ق. دیده می شود .

در دورۀ قاجاریه نیز اسناد زیادی مربوط به زنانِ شاغل در دارالشفاء وجود دارد که سِمَت آنها پرستاری، رخت شویی و کهنه شویی بوده است( سند 1062در:  طلایی، 1385، ص 148.)

گوهرشاد خاتون همسرِ شاهرخِ تیموری(حک. 807 – 850 ق.) که مسجدِ گوهرشاد را بنا کرد در جوارِ حرم دارالشفایی نیزساخته بود که تاریخِ دقیقِ بنایِ آن معلوم نیست. 

اسکندربیگِ ترکمان در عالم آرای عباسی ذیلِ ترجمۀ حکیم عمادالدین محمود ضمنِ علاقه مندیِ دربارِ صفوی به آستانِ مقدس رضوی می نویسد:« در علم وحکمت ودانشوری وحذاقت مشهورِ آفاق بود رسالاتِ مرغوب و نسخه های غریبِ او در علمِ طب وترتیبِ معاجین ومعالجۀ امراضِ مزمنه و موادِ حارّه معتمدٌ علیهِ اطبّاء است» تا آنجا که می گوید: «چون شاهِ جنّت مکان در رواج ورونقِ آستانۀ مقدّسۀ حضرتِ امام الجن والانس باقصی الغایه توجه مرعی داشته از مر طبقۀ اطباء آنچه بهتر بود بخدماتِ آن سرکار تعیین می فرمودند، او نیز به طبابتِ سرکارِ فیض آثار مأمور گشته مدتها در مشهدِ معلّی به معالجۀ مرضی مشغولی داشت».(منشی، 1334 :256) .

       با تکیه بر اسناد و وقفنامه های آستانِ قدس رضوی مشاهده می شود که عتیق بن احمد ملک اسماعیل در سالِ 931 ق. تعدادی از رقباتِ مزرعۀ کنویس را جهتِ درمان بیماران، اطعامِ فقرا ومساکین، صادرین و واردین، بیماران و غریبان و روشنایی و خدام و حفاظ عتبۀ عالیه وقف می کند.همچنین مولانا قاسم ترشیزی در 1011 ق. / 1590 م.به شغلِ بیمارداری و بیماردار باشی در دارالشفای حضرت منصوب می باشد. مهدیقلی بیگ میرآخورباشی در رجب سال 1027 / 1606 م. هشت عشر درآمدِ حمامِ وقفی خود را صرفِ ادویه و اشربۀ شربت خانه و دارالشفای حضرت کرده است. یعنی دارالشفای حضرت قبل از حکومتِ شاه عباس دایر بوده و به بیماران خدمات می داده است. از دوره افشار و زندیه نیز اسنادی وجود دارد که بعضی از موارد آن ذکر شد. امّا دارالشفاء در دورۀ قاجاریه گسترش بیشتری می یابد و در خصوص دارالشفاء دراین دوره، مآخذ و منابع فراوان تری وجود دارد، چنانچه میرزا علی خان سرهنگ معروف به نوبر در «رسالۀ جغرافیای آستانِ قدسِ رضوی» تألیفِ 1310 ق./1889 م. می نویسد: «دارالشفای حضرت که در بالاخیابان است محضِ استشفایِ مریضهایِ زوارین وفقرا، دوا مفت می دهد ... مریضخانه بسیار مزیّن است بر تختخواب و آسایش از برای مریض و تشک ولحاف وآفتابه لگن، در روی میز چوبی کاسه های مسی برای دوا خوردن در آشپزخانه اش آش برای مریض غذا و نخودآب می پزند» ( نسخه خطی تاریخ و جغرافیای شهر مشهد ، آستان قدس 23282 ).

در فردوس التواریخ آمده است : « ... از آن جمله یکی دارالشفای مبارکه است که همیشه جمعی درآنجا به ساختنِ دوا و غذا مشغولند که رنجوران و مریضان از غربا و زائران ومجاورینِ ارضِ فیضِ اقدس، به دستیاری کارکنان زکی از اطبای حاذق وجراح و کحال و پرستار و نگه دار و معین بوده در حفظ صحت آن می کوشند واستعلاج ایشان را از دوا و غذا داده تا از شفاخانۀ یا مَن اسمه دواء و ذکره شفاء، شفا یابند». (بسطامی ، 1315)در این زمان که میرزا موسی خان برادرِ میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی متولی باشی آستانه است به سال 1260 ق./ 1844 م. به امور دارالشفاء رسیدگی کرد و موقوفه آن را احیاء نمود و شکل نوینی را بنا نهاد و طبیبان و جرّاحانِ حاذقی را به کار گماشت.         

      عبدالحمید مولوی درکتابِ موقوفاتِ آستان ِقدس نوشته اند: «سرای ناصری درسابق، دارالشفای آستان قدس بوده، ناصرالدّین شاه در سفرِ اوّل که به مشهد می کند دارالشفای آستان قدس را که در عهد صفویه و نادرشاه در این محلّ بوده می بیند و می گوید این محل برای دارالشفاء مناسب نیست. او دستور می دهد در بالا خیابان در جایی که از بازار دور است مکانی برای دارالشفاء بنا گردد»(روزنامه حکیم الممالک چاپ سنگی، 1286). در آن زمان عضدالملک متولی بوده ودر ضلعِ جنوبیِ بالا خیابان دارالشفای جدید را می سازد و تا زمانِ محمد ولی خان اسدی موردِ استفادۀ زائران و ساکنانِ مشهد مقدس بوده و بعد از تأسیسِ بیمارستانِ شاهرضا، دارالشفاءتعطیل گردید ولی محلِّ دارالشفاء به صورتِ یک درمانگاه به نامِ درمانگاهِ رازی به فعالیت خود ادامه داد(مولوی، 1353؛ عطاردی ، 1381: 498).

پهلوی اوّل محلِّ جدیدی را در محلِّ باغِ هشتآباد احداث کرد که زمینِ آن را حاج بی بی همسرِ میرزا یحیی اهداء نمود. ابوطالب رضوی فرزندِ محمد علی قائم مقام که ابتدا نظارت وسپس نظارت و ریاستِ دارالشفاء را در اختیار داشته از سوی متولی به خاطرِ حسنِ تدبیر موردِ تشویق گرفت. (کاویانیان، 1355: 293؛سند شماره 50) بعد از احداثِ بیمارستانِ جدید ریاستِ آن به میرزا ابوطالب رضوی واگذار شد. (سند شماره 51)

طب جدید نخست توسطِ پزشکان ِ اروپایی  به مشهد آمد که به تدریج بر طبِ سنتی غلبه کرد. دارالشفای حضرت(ع) که در زمانِ پهلویِ اوّل به علتِ افزایش جمعیت جوابگوی مریضان نبود باعث شد که
 بیمارستانِ شاهرضا(عطاردی ، 1381: 38) در سال 1307 ش. در زمانِ نیابت تولیت محمد ولی خان اسدی پایه ریزی شده و بنای ساختمان آن آغاز گردد که در سال 1313 ش.  بهره برداری از آن شروع شد.

ساخنمان دارالشفاء یا مریضخانه آستانه که به نامِ بیمارستانِ شاهرضا نامیده شد، در مزرعه الندشت که موقوفۀ آستان قدس می باشد به مساحت 217900متر مربع بنا گردید. نخست با یکصد تخت شروع به کار کرد و بعد به مرور زمان توسعه پیدا نمود واصولا برای مرضای فقیر و بی نوا تأسیس شد(موتمن ، 1355: 408) در سال 1316ش.آموزشگاه پرستاری دراین بیمارستان زیر نظر پرستاران خارجی تشکیل که در سال 1320 به پرستاران ایرانی واگذار گردید. در 1324 ساختمان گوش وحلق و بینی دایر و به تدریج بخش های مورد نیاز به آن افزوده گشت.

 آستان قدس رضوی با هدفِ پیشرفتِ علمِ پزشکی اقدام به استخدامِ پزشکانِ خارجی بویژه در بخشِ جراحی بیمارستان امام رضا(ع)کرد. ابتدا پروفسور هامرشلاک به عنوانِ دومین رئیس بیمارستان و متخصص زنان وزایمان تبعۀ آلمان را به خدمت در آورد و بعد از شهریور1320 ازنفوذ آلمان ها در بیمارستان شاهرضا کاسته شد و بعد از آن حضور دکتر باروخ اهلِ چک به همراه همسرش در بخش جراحی، پروفسور بوتارو فرانسوی نیز در بخش جراحی و پرستاران فرانسوی در جذامیخانه مشهد در مزرعۀ محرابخان شاهد می باشیم که نشانۀ خدماتِ ارزنده وتلاشِ پیگیر آستان قدس رضوی در جهت بکارگیری طب نوین و تجهیزات جدید پزشکی به شمار می آید.

از دیگر بیمارستانهای درمانی و بهداشتی آستان قدس رضوی «بیمارستان منتصریه» می باشد. این بیمارستان در یک زمینی به مساحت 3500 ذرع مربع در حاشیه خیابان جنّت بنا گردیده و واقفِ آن بانویی به نامِ رابعه زوجۀ حاج محمد حسن میرزا منتصرالملک است که در سال 1297 ش. این بیمارستان را می سازد و در سالِ 1327 به آستان قدس رضوی واگذار گردید.

این آسایشگاه در زمین وقفی محراب خان واقع در شمال مشهد مقدس قرار داشت. بر اساس اسناد و مدارک آستان قدس،این مؤسسه در سال 1303 ش. به وجود آمده ودر اختیار بیماران مبتلا به جذام قرار گرفت (عطاردی ، 1381: 39). حضورِ پرستاران فرانسوی در جذامیخانه مشهداز جمله اهدافِ آستان قدس رضوی در جهت بکارگیری طب نوین بود. این پرستاران فرانسوی تبار، سالیانِ سال و تا پایان عمر در خدمتِ بیمارانِ جذامی بوده و از هیچگونه کمکی به بیماران مضایقه نکردند.  

1 – احیا و راه اندازی دارالشفاء در جوار حرم مطهر وگسترش آن با تأسیس بخشهای اطفال، گوش وحلق،اعصاب، پوست،بیماریهای زنان، دندانپزشکی و رادیولوژی.

2 – توسعه بخش مراقبتهای ویژۀ نوزادان بیمارستان امام رضا(ع)

5 – احداث ساختمان نفرولوژی و پیوندکلیه بیمارستان امام رضا(ع)

6 – مؤسسه طب تصویری آستان قدس رضوی ، مجهز به دستگاههای رادیولوژی،سیتی اسکن،سونوگرافی و...

7 – بیمارستانِ فوقِ تخصصی رضوی ، با 45 هزار متر مربع زیر بنا در 5 طبقه در سال 1372 آغاز ودر بهمن ماه 1384افتتاح گردید این بیمارستان که به منظور فراهم آوردن امکانات مناسب درمانی برای زائران، مجاوران وارادتمندانِ حضرت امام علی بن موسی الرضا علیه افضل التحیه والثناء تأسیس شده دارایِ واحدهایMri ،پزشکی هسته ای( اولین مرکز پزشکی هسته ای شرق کشور ) ،csr  و واحدهای پشتیبانی ، درطبقۀ منهای 1، کلینیک ها، آزمایشگاه، رادیولوژی،آندسکوپی، بخش باز توانی قلب واورژانس در طبقۀ همکف، icu ها، اتاق های عمل و کت لب در طبقۀ اول ، بلوک زایمان ، بخش زنان،Nicu و بخش جراحی، در طبقۀ دوم؛ بخشِ بیمارانِ قلبی.ccu وسایر بیماران داخلی و جراحی در طبقۀ سوم.

این مختصری بود در خصوص وقف وبیمارستانهای تأسیس شده در حوزۀ حرم مطهر امام رضا علیه السلام که تقدیم شد. نتیجه این که اختصاص  تعداد 2000سند و 60 فقره وقفنامه از کل اسناد و وقفنامه های موجود در سازمان به بهداشتِ عمومی، طبابت و مداوا و پرستاری و دادن ادویه به زائرانِ بیمار و رعایتِ حالِ آنها، گواهی برآن دارد که واقفان و متولیان روضه رضویه علاوه بر توجه به آبادانی و رفاه و آسایشِ زائران و مجاوران به  بهداشتِ عمومی، مداوا و پرستاری  اززائرانِ بیمار توجه داشته و به تَبَع آن تأسیسِ  دارالشفاء و بیمارستان در جوارِ مزارِ کثیر الانوار حضرت ثامن الحجج علیه السلام از ضروریات محسوب می شده است و اسناد و وقفنامه های باقی مانده  از روزگاران قدیم همه دلالت بر این موضوع دارد و نیز نشان دهنده رشد روز افرون خدمات دهی به زائران با تأسیس دارالشفاء و درمانگاهها و بیمارستان های مجهز و مطابق با آخرین تکنولوژی و استفاده از دستآوردهای جدید علمی  بعد از انقلاب شکوهمند اسلامی است که همه نشان از درایت و مدیریت فوق العاده قوی مقام منیع تولیت عظمای آستان قدس رضوی دارد.

سندهزینه دارالشفاءدرجمادی الثانی1011 توسط مولانا قاسم بیماردار	سندهزینه درمحرم الحرام1013 تأمین موادغذایی،مرغ جهت بیماران توسط مولانامحمدباقرشربتدار

پرداخت مواجب سلطان محمد الحسینی بیماردار دارالشفاء در ربیع الاول 1016
قبض وصول مواجب امیر سلطان محمد بیمار دار از خواجه قاسم علی خزانه دار 1016 ق.

پرداخت مواجب تیمارداران توسط حاجی قاسم ترشیزی خزانه دار در 1018	پرداخت مواجب سید محمد بیماردار در 1018 ق.

رسید وجه توسط سید محمد بیماردار در 1018 ق.	پرداخت مواجب تیمارداران در سال 1018 ق.

سند مربوط به سکینه بانو خادم بیماران درسال129 1 ق. که قابلیت خدمت در دارالشفاء را دارد	عریضه سکینه بانو خادم زنان بیمار دارالشفاء در 1129 ق.

صورت اسامی اجزاءِ اداری دارالشفاء در دوره اواخر قاجاریه	صورت مخارج تعمیر دارالشفاء در ربیع الاول 1345