پیراهن رزم گنجینه سلاح آستان قدس رضوی: آیینه ای در برابر اعتقادات گذشتگان

آثار به جا مانده از زندگی اجتماعی انسانها از ابتدا تا کنون نشان دهنده توجه آنان به نیروهای ماوراءلطبیعه است. آنها همواره سعی کرده‌اند از قدرتهای برتر در مشکلات کمک و یاری جویند. نقاشی غارهای میرملاس و دوشه در غرب ایران نشان می دهد که انسانها در دوران پیش از تاریخ تلاش کرده‌اند با تصویرسازی صحنه‌های شکار و پیروزی خود، علاوه بر به کاربری مهارت خویش در فن شکار از ابتدای امر پیروزی خود را تضمین نمایند. این امر بیان گر روحیه سلطه‌گری و غلبه آدمی بر طبیعت و موجودات پیرامون خویش است که گذشته از تأمین نیازهای اساسی نظیر گرسنگی در ضمیر ناخودآگاه خود می‌خواهد برتری خود را به عنوان موجود قدرتمند به اثبات برساند. علیرغم چنین خصیصه‌ای در طی هزاره‌ها و قرون متمادی، زندگی بشر متحول شد و تمدنهای بزرگی پدید آمد و به مرور ایام نیز افول کرد. آثار به جا مانده از این تمدنها نشان دهنده ظرافت و لطافت روح بشری و نیازهای معنوی انسان است که در هر مورد مطابق با امکانات موجود و تفکر خاص آن زمان، خود را نشان داده است. نمادهای آیینی در فرهنگ های مختلف تصویری فراروی انسان متمدن قرار می‌دهد که حاکی ازتلاش همیشگی پیشینیان جهت ارتباط معنوی با نیروهای ماوراءالطبیعه است. نیروهایی که اعتقاد به جاودانگی و لایزال بودن آنها داشته است. پیروان ادیان گوناگون و به خصوص مسلمانان راه‌هایی برای ارتباط معنوی و روحانی با خالق هستی داشته اند و مراسم و آیین‌هایی مانند نمازهای عید، آیات و خواندن دعاهایی برای برآوردن حاجتهایشان را برگزار می‌نمایند. نیایش و شکرگزاری به درگاه خداوند برای طلب روزی و برداشت محصول خوب و... نوشتن دعاهای خاص بر سر در منازل به منظور حفظ کردن صاحبان آن منازل از هر گونه آسیب جسمی و روحی نوعی مراسم آیینی به شمار می‌آید.

در جامعه مسلمانان استفاده از آیات و ادعیه خاص بر روی الواح، پوست، پارچه‌های کفن، پارچه‌هایی که به عنوان حلقه یاسین نامیده می‌شوند بسیار مرسوم بوده و جام‌های چهل کلید که بر روی آنها آیات و ادعیه و حروف رمزی نوشته شده و روی برخی از آنها نقش ماه‌های نجومی نیز کنده شده نشان می‌دهند که به مرور برخی اعمال آیینی از بین نرفته بلکه در جامعه از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده و فقط در پاره‌ای موارد تغییر کرده اند. حتی امروزه در عصر پیشرفت فناوری و علم نیز خانواده‌هایی هستند که از این نوع اشیاء خاص استفاده می‌کنند. پیراهن طلسماتی که در این پژوهش مورد بررسی قرار گرفته از جمله آنها است. این پیراهن انواع مختلفی دارد که بنابر اطلاع، قدیمی‌ترین نمونه موجود آن مربوط به دوره صفویه است و یک نمونه تاریخ‌دار آن دارای کتیبه‌ای به نام شاه عباس صفوی در حال حاضر در موزه ایران باستان نگهداری می‌شود.بنا بر تحقیقات انجام گرفته چند نوع از این پیراهن ها در موزه های ملی ایران، اهر، ملک تهران، توپقاپی(ترکیه)، کلکسیون شخصی ناصر خلیلی و... وجود دارند.

برای پیراهن طلسماتی در متون مختلف تاکنون کاربردهای خاص منظور نشده است اما شواهد امر و نیز آیات و ادعیه به کار رفته برای برخی از آنها ما را به نحوه کاربردشان راهنمایی می‌کند. با توجه به اینکه اغلب نمونه‌های موجود در موزه‌های ایران مستعمل است نشان می‌دهد که از این لباس فرد یا افرادی خاص استفاده می‌نموده‌اند. مجموعه آیات و ادعیه به کار رفته بر روی این آثار نیز می‌تواند کمک مهمی در شناسایی علت کاربرد آنها باشد. در بعضی از نمونه‌ها آیات و ادعیه به کار رفته به منظور تقویت قوای روحی برای شرکت در جنگ و نبرد، حفاظت از ضربه‌های دشمن و نیز احتمالاً پنهان شدن از دید دشمن است. در برخی نمونه‌های دیگر، که کاربرد طبی داشته آیات و ادعیه (حرزها و حجاب‌ها) به منظور محفوظ ماندن از انواع بلایا (مانند امراض، قحطی، زایمان سخت، مرگ ناگهانی) به کار رفته است. همچنین نمونه‌هایی وجود دارد که فقط برای جلب محبت دیگران و یا رسیدن به مقام و منصب اجتماعی - مانند نمونه‌های آفریقای غربی- تهیه می‌شده است[2](maddison, 1997). امروزه هنوز در بعضی منازل پارچه‌هایی به عنوان حلقه یاسین معروف هستند و بر روی آن دعاها و آیاتی برای حفظ جان استفاده‌کننده نوشته شده وجود دارند و پارچه‌هایی که به عنوان برد یمانی معروف هستند نیز از آیات و ادعیه پوشیده شده‌اند و هنگام دفن میت بر روی کفن پیچیده می‌شوند که به منظور تیمن و تبرک برای حفظ از عذاب در جهان دیگر و بخشوده شدن از گناهان تهیه می‌شوند.

 

الف) پیراهن‌های دوره صفوی: این نمونه‌ها معمولا" در هیئت کلی مربع شکل هستند، تزئینات نوشتاری روی آن ها ادعیه مرتبط با مذهب تشیع و اسامی دوازده امام و جداول اعداد و طلسمات و منتخبی از آیات مبارک قرآن کریم است. استفاده از رنگ در آنها بسیار محدود است.

 

 

یک نمونه تاریخ‌دار از این نوع پیراهن در موزه ملی ایران نگهداری می‌شود که نام شاه عباس صفوی بر آن نوشته شده است، وکاربردآن احتمالا" رزمی است.

 

 

ب) پیراهن‌های عثمانی: از این پیراهن‌ها تعداد زیادی در موزه‌های ترکیه ( توپقاپی و دلمه باغچه) موجود است (تصویر2) که بعضی نمونه‌های آنها بلند و جلو باز و تعدادی کوتاه هستند. بر روی آنها جدول‌های طلسمات به اندازه‌های گوناگون ترسیم شده و علاوه بر سمبل‌ها و علائم نمادین، منتخبی از دوازده سوره قرآن کریم و اسماء الهی نوشته شده است.

قدیمی‌ترین نمونه این پیراهن‌ها برای شاهزاده عثمانی سام سلطان تهیه شده که از 1477 م تا 1480م به طول انجامید ویک نمونه دیگر برای صدر اعظم قره مصطفی پاشا در 1684م ساخته شده که وی در سال 1687م در این پیراهن در بلگراد دفن شده و یک نمونه مهم باقی مانده برای سلطان سلیمان باشکوه (1566 ـ 1520م) با کاربرد رزمی به سفارش همسرش تهیه شد[3] (maddison, 1997).

 

 

ج) پیراهن‌های طلسماتی گورکانیان هند: به این نوع پیراهن‌ها که در سرزمین هندوستان و در قرون 16 و 17 م تهیه شده قرآن جامه نیز می‌گفتند و در برخی نمونه‌های متمایز آن جدول‌های اعداد و طلسمات به کار نرفته است، به طور مثال در یک نمونه از آنها 114 سوره قرآن کریم و 99 اسم اعظم(اسماءالهی) به کار رفته است. رنگهای آن شامل (سیاه، قرمز، آبی و طلایی) و مدالها و نشانه‌های تزئینی در آنها مشابه و همگون است. اغلب نمونه‌های آنها بدون تاریخ است. تاکنون یک نمونه تاریخ‌دار و یک نمونه متفاوت از بقیه مشخص شده که در قسمت جلو از بالا تا پایین باز است(maddison, 1997).

 

د) پیراهن‌های طلسماتی آفریقای غربی: این پیراهن‌ها دارای یک زیر جامه متشکل از یک پیراهن و زیر شلواری و یک پیراهن بی‌آستین است و چندین محفظه کوچک چرمی (حرز) که احتمالاً حاوی آیاتی از قرآن کریم بوده و به قسمت داخلی بعضی از این جامه‌ها دوخته شده است. روی این پیراهن‌ها نیز با جدول‌های طلسمات که از حروف و علائم و یا نشانه‌های رمزی ساخته شده و ادعیه و استغاثه به درگاه خداوند، نام‌ خلفای راشدین و نام‌های فرشتگان و اسماء الهی همراه با اعداد ابجد آن ترسیم شده است(maddison, 1997).

 

پیراهن طلسماتی گنجینه سلاح آستان قدس به عنوان یک اثر ارزشمند فرهنگی قابل مطالعه است. این اثر نسبت به نمونه‌های شناخته شده دیگر دارای ویژگیهایی است که آن را از سایر موارد مشابه متمایز می‌کند. این ویژگیها شامل نقوش نمادین روی آن است که ریشه در قدیمی‌ترین اندیشه و اسطوره‌های ایرانی دارد که در دوره اسلامی با فرهنگ آن درآمیخته و تداوم یافته است. این پیراهن به صورت یک تونیک گشاد با آستین بلند است. طول آن 93 سانتیمتر و پهنای آن در پایین پیراهن تا 102 سانتیمتر می‌رسد. جنس آن از کتان و از ده قطعه به ابعاد مختلف تهیه شده که به وسیله دوخت ساده و مورب و با پس دوزی به هم متصل شده‌اند.

قطعه اصلی لباس که قسمت پشت و جلو آن را تشکیل می‌دهد به عرض 47 سانتی‌متر و طول 186 سانتی‌متر است که قطعات دیگری برای آستین‌ها، گوشه‌های زیر بغل و پهلوهای لباس به آن دوخته شده و آن را به حالت ذوزنقه‌ای شکل درآورده است.

در وسط محل سر شانه‌ها یک نیم دایره برای گودی یقه تعبیه شده که از وسط آن در جلو لباس شکافی به طول 41 سانتی‌متر باز شده، تمام این قسمت دارای سیجافی به پهنای 5/1 سانتی‌متر می‌باشد. در قسمت زیر بغل یک مرغک یا مغزی دوخته شده که از قطعه پارچه مربع شکلی به ضلع 16 سانتی‌متر استفاده شده است.

تزئینات لباس شامل طرح‌های طوماری است که داخل آن آیات و ادعیه و احادیث به خطوط ثلث به قلم مشقی و مشقی جلی و نسخ تحریری به قلم کتابت خفی و جلی نوشته شده ، نقوش هندسی و تزئینی و برخی از نقشها مانند شیر و خورشید (جلو لباس) شیر (پشت لباس)، ترنج به شکل سرو و چلیپا (جلو لباس) و قندیل (پشت لباس) جنبه نمادین و از نظر مفهومی با دعاهای نوشته شده در داخل یا اطراف آن هماهنگی دارد. همچنین تعداد چهل جدول طلسمات و اعداد از لوح 4*4 تا لوح 18*18 نقش شده رنگ زمینه پارچه نخودی و رنگهای به کار رفته برای خطوط و نقوش روی آن سیاه، قرمز روشن و تیره، نارنجی (شنجرفی) سبز سیلیویی تیره و روشن، لاجوردی روشن و تیره و زرد ارغوانی می‌باشد.

تکنیک ساخت این لباس قلمکار، قلمی است ( روحفر،1380؛ علائی، 1348) و بافت پارچه به صورت ساده انجام گرفته و خوشبختانه با وجود گذشت بیش از دو قرن از تهیه آن، دارای تار و پود محکم و مقاوم است. بر روی آستین این لباس (جلو) نقش شیر و خورشید و جداول طلسماتی ترسیم شده و آیات و ادعیة نوشته شده نشان دهندة تأکید بر خواسته‌های استفاده‌کنندگان، که همانا پیروزی و قدرت یافتن در مقابل دشمنان و حفاظت در مقابل خطرات می‌باشد.

 

 

 

 

 

پشت لباس روی آستین‌ها نقش شیر (بدون خورشید) ترسیم شده که در زمینه آن دعاهای حرز و حجاب، ائمه اطهار(ع) و دعاهایی با مضمون درخواست یاری و کمک از خداوند متعال در جنگ و غلبه بر پیروزی بر دشمنان نوشته شده است. از طرفی کاربرد نقش‌های نمادین مانند: نقش ترنج به شکل سرو در دو پهلوی جلو و پشت لباس به عنوان نمادی از آرزوی سلامتی و سر زندگی و جاودانه بودن زندگی و محصور نمودن و حفظ بدن از هر گونه عامل مرگ و نیستی و نقش گلهای شش پر که در فرهنگ ایرانی همیشه به عنوان نماد خورشید و زندگی تصویر می‌شده تأکید بر امر جاودانگی زندگی می‌باشد. نقش ترنج به شکل صلیب در جلو لباس (زیر شکاف یقه) که شباهت بسیاری به دسته شمشیر دارد دارای ایستادگی و صلابت و القاءکننده قدرت است. همچنین جداول اعداد و طلسمات نقش شده بر روی این لباس به منظور تقویت قوای روحی و اجابت خواسته‌ها، سعادت و نیکبختی، در امان ماندن از مکر و حیله دشمنان، رهایی از مشکلات، سبک کردن سنگینی آهن (زره)، ترساندن دشمن و جلب احترام، حفاظت و در امان ماندن از بلایا، پنهان شدن از دید دشمنان و حفاظت از ضربه تیغ دشمنان (تیغ‌بند)، درخواست ادای دین و سعادت و سلامت به کار رفته است و ارتباط نزدیکی با متن دعای اطراف آن دارد. با توجه به کاربرد نمادهای شجاعت و قدرت و جاودانگی مانند شیر و خورشید و سرو، همچنین متن کتیبه‌های آن شامل سوره‌های فتح، نور، یاسین، جمعه، ملک، طارق، عصر، نصر، معذوتین و آیات: نصرالله من الله و فتح قریب و آیه الکرسی، دعاهای: جوشن کبیر، جوشن صغیر، ناد علیاً مظهر العجائب و حرز و حجاب امامان معصوم، همچنین دعاهایی که اشاره مستقیم به جنگ و جهاد با دشمن و درخواست پیروزی بر آنها دارد و جداول طلسمات و اعداد که در همین ارتباط نوشته شده، می‌تواند این پیراهن برای رزم تهیه شده باشد. از طرفی مضمون متن کتیبه شعری آن که به این شرح است:

من صرفه برم که بر صفم اعداء زد		مشتی خاشاک لطمه بر دریا زد
ما تیغ برهنه‌ایم در دست خدا		شد کشته هر آنکه خویش را بر ما زد
لافتی الا علی لا سیف الا ذوالفقار

بیانگر آن است که ممکن است استفاده‌کننده یا سازنده یا سفارش دهنده اثر به نحوی مرتبط یا متأثر از بعضی فرق صوفیه همزمان با خلق اثر باشد.

 

از نظر دوره زمانی چون امکان انجام آزمایشهای فنی برای تعیین قدمت اثر وجود نداشت به استناد سبک نقوش و خطوط روی آن می‌توان آن را مربوط به دوره زندیه دانست. یکی از نقش های تعیین کننده درارزیابی تاریخی این اثرنقش شیر و خورشید است. قائم مقامی در پژوهشی که در مورد تطور نقش شیرو خورشید انجام داده، این تحول را در شش مرحله طبقه بندی کرده که در این لباس نقش شیر و خورشید با مرحله دوم تطبیق دارد( قائم مقامی، 1348، ص259-282)[4] در این مرحله وی نقش شیر و خورشید را در یازده عدد سکه مربوط به تاریخ های: 1041 تا 1138 و یک عددسنگ قبر مربوط به تاریخ 1165 هجری درحالیکه شیر در حال حرکت از سمت راست به چپ و بالعکس با خورشید در حال طلوع از پشت شیر می باشد بررسی و طبقه بندی کرده است.همچنین در تعیین قدمت این اثر مقایسه نقش های نمادین آن مانند نقش شیر و ترنج سروی شکل( که هرکدام دو بار درپشت و جلو لباس تکرار شده)همچنین نقش ترنج های متداخل در لبه آستین ها و پایین لباس با نقوش به کار رفته درتزیینات برخی بناهای دوره زندیه(در شهر شیراز) است. بررسی هنر دوره زندیه با تکیه بر آثار موجود در مجموعه زندیه (ارگ کریمخانی، عمارت کلاه فرنگی و...) نشان دهندة تاثیر قوی هنر قبل از اسلام در این دوره است. شواهد این امر، کاربرد سنگ های حجاری شده در ستون ها و ازاره بنا( در برخی امضاء حجار نیز دیده می شود) و درعناصر معماری مانند حوض یا آب نما های T شکل و نقوش گیاهی خصو صا" درخت سرو که در دوره زندیه بیشتر نقش نمادین آن استفاده شده می باشد.

نقش شیرهای غران با دهان باز در حال حرکت از سمت راست به چپ و بالعکس در حالیکه دم شیر بر روی پشتش برگشته بر پیشانی آرامگا ه های منسوب به اردشیر دوم و اردشیر سوم(تصویر6 و 7 ) در تخت جمشید با نقش شیر بر روی آستین(پشت لباس) (تصویر 5 ) قابل مقایسه است. این نقش می تواند به عنوان نماد سلطنت و قدرت برای تزئین این اثر خاص الهام گرفته و استفاده شده باشد.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نقش ترنج سروی شکل برروی لباس (تصویر8) قابل مقایسه با نقش مشابه آن در حجاری های ازاره سنگی نمای بیرونی عمارت کلاه فرنگی (ساختمان فعلی موزه ملی پارس) (تصویر9) و همین نقش در تزیینات داخل حمام ارگ کریم خانی(تصویر10) است.

تصویر8. نقش سرو بر روی لباس رزم	تصویر9. نقش سرو درازاره سنگی عمارت کلاه فرنگی

 

 

 

تصویر11. نقش سرو در حجاری های تخت جمشید	تصویر10. نقش سرو در تزئینات ارگ کریمخانی

 

همچنین نقش متداخل بر پایین لباس (تصویر12) و لبه آستین ها قابل مقایسه با نقش مشابه آن در تزیینات داخل حمام ارگ کریم خانی (تصویر13) است.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

باتوجه به موارد ذکر شده این اثر می تواند مربوط به دوره زندیه و به احتمال قریب به یقین در منطقه فارس و از آنجا که این گونه آثار برای استفاده عموم مردم نبوده پیراهن مورد بررسی در این پژوهش برای یکی از دولتمردان همین دوره تهیه شده باشد.

 

این لباس با نمونه‌های موجود در موزه‌های گنجینه هنر اسلامی در تهران، موزه شیخ شهاب‌الدین اهری، موزه دلمه باغچه، کلکسیون ناصر خلیلی، کاخ ورسای و خزانه آستان قدس مقایسه شد که نتایج آن به این شرح طبقه‌بندی شده است:

الف) تمام پیراهن‌های مورد بررسی قرار گرفته در این تحقیق از نظر جنس از کتان و کرباس ریزبافت و فقط یک نمونه از ابریشم (موزه اهر) تهیه شده است.

ب) از نظر تزئینات همه آنها دارای نقوش و طرحهای هندسی، گیاهی، تزئینی و کتیبه‌دار هستند.

ج) بیشتر آنها دارای جداول اعداد و طلسمات هستند. فقط در یک نمونه موجود در خزانه آستان قدس، جدول اعداد و طلسمات مشاهده نمی‌شود.

د) از نظر رنگهای به کار رفته، رنگهای مشکی، لاجوردی، قرمز، سبز و زرد زعفرانی در بیشتر نمونه‌ها استفاده شده و در برخی از آنها از دو یا سه رنگ استفاده شده است.

هـ) از نظر ابعاد، نمونه‌های بررسی شده داخل ایران دارای حداکثر 93 سانتیمتر درازا و نمونه‌های خارج از ایران دارای حداقل 140 سانتیمتر درازا می‌باشد.

و) از نظر نوع کتیبه، در تمام آنها متن‌های قرآنی و ادعیه وجود دارد و در بیشتر آنها اسماءالحسنی نیز نوشته شده است. اما یک نمونه آن دارای یک کتیبه شعر فارسی ( لباس رزم موزه آستان قدس) و یک نمونه دیگر دارای ماده تاریخ و نام استفاده کننده (پیراهن فتح گنجینه هنر اسلامی) است.

ز) از نظر نوع خط، در بیشتر لباسهای مورد بررسی، کتیبه‌ها به خط ثلث، نسخ و به قلم جلی و خفی و غبارنویسی انجام گرفته و فقط در یک نمونه، از خط معلقی (پیراهن فتح گنجینه هنر اسلامی) و در یک نمونه دیگر از خط رقاع (مجموعه خلیلی ) استفاده شده است.

 

 

 

 

------------------------------------------------------------------------------------