مروری به تاریخ شکل گیری کاخ - موزه و کتابخانه توپقاپی

" توپقاپو" از دو واژه مجزای " توپ " و " قاپو" شکل گرفته است و به معنی " دروازه توپ" است که در زبان ترکی به صورت "توپکاپو" تلفظ می شود . " سرای" معنی قصر بزرگ را با خود  دارد و در کل معنای "توپقاپو سرای"  و "توپکاپی سرای " قصر دروازه توپ " (نامی که یادآور تسلیحات نظامی سر برآورده از یک مدخل دریایی پیرامون حصارهای دفاعی است) می باشد.  (صفر نژاد ،1381)

در این بنا چهار دروازه به سمت خشکی و سه دروازه رو به دریا باز می شود و محوطه ای که این کاخ در آن بنا شده است، مکان کهن ترین استقرار انسان در بخش اروپایی استانبول است. پیشینه شهر استانبول به سال 633 قبل از میلاد، که این شهر به عنوان یک شهر تجاری بنا نهاده شد و به بیزانس معروف گشت برمی گردد  و طی قرنها با توجه به عوامل متعددی از جمله ملاحظات زمین شناسی و توپوگرافی و همچنین اهمیت سوق الجیشی واستراتژیکی مورد توجه پادشاهان بسیاری بوده است . بعد از دوهزار و پانصد سال از شکل گیری این شهر ، سلطانی جوان به نام سلطان محمد دوم استانبول  را در سال 1453 و در  سن23 سالگی فتح نمود و به "فاتح "ملقب گردید و به افتخار ظفر و پیروزی اش استانبول را پایتختی قدرتمند برای اداره امپراتوری وسیع عثمانی خود برگزید. همچنین آن جا را کانون جهان گشایی، مرکز حاکمیت و محل اقامت خویش اعلان کرد.  او مکان بی بدیلی را برای ساخت قصر خود برگزید که این قصر با نوع طراحی و معماری خود از سده پانزدهم تا اواسط سده نوزدهم میلادی مردان و فرمانروایان بزرگی به خود دید و به نام " توپقاپو سرای" معروف گشت. (میرزایی ،1386)

باید گفت کاخ " توپقاپی " حدود چهارصد سال محل زندگی و مرکز حکومتی بیست و چهار سلطان عثمانی بود . این کاخ نشانه ای باشکوه از معماری غیر مذهبی عثمانی است و با مجموعه ای عظیم شامل 86 هزار شیء، یکی از بزرگترین کاخ –موزه های جهان به شمار می آید. (ویکی پدیا،2009)

 به مرور زمان  وبا توجه به ویژگی های خاص در طرح، معماری ومدل این قصر، برخی قسمت های آن  پس از اعلام جمهوری در زمان "کمال آتاتورک " به موزه مبدل و برای بازدید علاقمندان بازگشایی شد. قریب به 84 سال است که این مکان به صورت موزه مورد توجه علاقمندان و توریست ها می باشد. (رضوی سروستانی ،1377)

 توپقاپوسرای در واقع مجموعه ای از تالار ها، اتاق ها و حیاط خلوت هایی است که به وسیله درهای بزرگی از هم جدا می شوند. این قصر برخلاف بیشتر قصرهای دنیا که تنها اقامتگاه پادشاهان است دارای مرکز اداری و دولتی، کانون نشست واجلاس وزیران، محل خزانه دولتی و سلطنتی، ضرابخانه و مرکز آرشیو اسناد سیاسی - نظامی و اداری و از همه مهمتر کتابخانه بسیار بزرگ و عظیمی بوده است که پادشاهان عثمانی بیشترین کتاب ها را به آنجا اهداء می کردند. (میرزایی،1386)

در طی این قرون مجموعه های کتب نفیس دریک انبار خزانه مانندی تحت نظر و محافظت شدید مسئولی به نام رئیس خزانه داری که اولین بار در زمان سلطنت مراد دوم ایجاد شده بود قرار می گرفت و به تدریج با توجه به درایت و مدیریت رئیس خزانه داری یک تشکیلات اداری برای خزانه و امور آن درنظر گرفته شد.  چنانچه به مرور زمان و با توجه به وسعت و گسترش فعالیت ها، چندین مسئول و صاحب منصب به عنوان سرپرست و مدیر اموری به نام" اهل حِرَف " که انواع هنرمندان و صنعتگران را در برمی گرفت  برای این کار گمارده شدند.در سالهای بعد در زمان حکمرانی سلیم اول دو منصب و مقام دیگر یکی به نام رئیس خوشنویسان و خطاطان و دیگری کتودا(2) یا رئیس خزانه داری درنظر گرفته شد که هدف از انتصاب این دو مسئولیت ثبت و ضبط تمام کتبی که به خزانه وارد و خارج می شد و همچنین نگهداری علمی این مجموعه کتب بود. در سال 1783 چهار شغل دیگر به منصبهای اداری و رسمی خزانه اضافه گردید و آنهم به منظور تمرکز بر روی حفظ و نگهداری بیشتر و از آن مهم تر تعمیر و مرمت کتب بود. از جمله قوانین حاکم در قصر توپقاپی این بود که اجازه ورود و خروج کتب از خزانه تنها به شخص سلطان انجام می پذیرفت و هرکدام از شاهزاده گان و درباریان بلند رتبه در صورت تمایل و درخواست با اجازه سلطان و آن هم در محوطه دربار از کتب مورد علاقه شان بهره می جستند و پس از استفاده کتابی که به هر دلیل با اجازه سلطان خارج شده بود تحت هر شرایطی به خزانه عودت داده می شد. بنابراین می توان  به علاقمندی  سلاطین عثمانی در باب درک ارزشمندی کتب برای آنها پی برد تا آنجا که در بخشی از جهزیه شاهزادگان را به کتاب اختصاص می دادند.با گذشت زمان این سنت و قوانین محکم در زمان احمد سوم شکسته شد، چرا که وی دستور ساخت یک کتابخانه را در فضای خارج از محوطه دربار و قصر داد وقوانینی را مبنی بر دراختیار گذاردن مجموعه های شخصی نیاکان واجدادش در مدرسه قصر توپقاپی پایه ریزی کرد. هدف او از این اقدامات، تربیت روشنفکران متمدن و خدمتگزار برای امپراتوری بود و در پی این اهداف متعالی پدربزرگ خود را به عنوان پایه گزار کتابخانه معرفی وپس از 6 ماه از بنیان گزاری ، کتابخانه را کامل نمود.(Cagman, 1987)

قصر سلطنتی توپقاپی در طی قرن ها نه تنها مرکز حکومتی، بلکه محل پرورش وایجاد نبوغ هنر عثمانی وکانون صنعتگران گوناگون بوده است که به دلیل قرارگرفتن در بین تاثیرات روم شرقی، ایران و همچنین سنت های کهن آسیای میانه، نه تنها از ویژگی های خاصی برخوردارمی باشد، بلکه در طول قرن ها محور تجمع هنرمندانی همچون برترین معماران، کاشیکاران، خطاطان، گوهریان، زردوزان، سلاح سازان و .... بوده که به یک معنی "هنر عثمانی" را شکل داده اند.

باید اذعان داشت که اهمیت این موزه نه تنها به خاطر کمیت آثار نگهداری شده آن، بلکه بیش تر به واسطه کیفیت آثار هنری موجود در آن است که از دستاوردهای هنرمندان بزرگ و برجسته عهد عثمانی به شمار می آید. در داخل قصر، تمام غرفه های کاخ گرداگرد حیاط مستطیل شکل بزرگی قرار گرفته اند و اشیاء نفیس و گرانبهایی که نشانگر هنر مشرق زمین است از کشورهای تحت سلطه امپراتوری عثمانی در تالارها خودنمایی می کند .

موزه "خزانه "پر بیننده ترین بخش کاخ – موزه توپقاپی است، چراکه تمام اشیای نمایش داده شده آن نموداری از اقتدار و سلطه 250 ساله دولت عثمانی در حد فاصل سه قاره جهان می باشد که امروزه 40 کشور مستقل در قلمرویی که به دولت عثمانی تعلق داشته به وجود آمده است. اشیای موزه خزانه به تناسب نوع ،جنس و کارایی هر شیء و معیارهای بسیار دیگری تنظیم گردیده و در چهار تالار به نمایش گذاشته شده است .در این موزه با شکوه، تالار پوشاک سلاطین (مجموعه لباس های شاهان عثمانی از قبیل قباهای ابریشمی و شمشیرهای مرصع نشان و تاج های سلاطنین و... ) ، جواهرات(اشیای زمرد نشان از جمله تسبیح هاومهره های زمردین سلاطین، گوشواره هایی از جنس سنگ های قیمتی ، تاج ها و آویزهای زمرد و همچنین خنجر زمرد نشانی که سلطان محمود دوم برای حفاظت از مرزهای شرقی قلمروی خود با70 پیشکش دیگر برای نادر شاه افشار فرستاد که با خبر قتل نادرشاه در میان راه توسط سفیر عثمانی به استانبول بازگردانده شد ....) ، رزم افزارها(حدود چهار صد موضوع و ده هزار شی رزم افزاری از قرون هفتم تا هشتم و همچنین قدیمی ترین شمشیرها از زمان پیامبر اکرم و خلیفه های اموی و عباسی ) ، نقاشی ها و ثار گرانسنگی که بیانگر هنر و تمدن اسلامی و همچنین معرفی آثار تحت قلمروی عثمانی به همراه پرتره سلاطین عثمانی به نمایش گذاشته شده است.

یکی از بی نظیر ترین تالارهای  مجموعه توپقاپی ، وجود تالاری ازاشیاء و آثار بی همتا و گرانبهای مربوط و منسوب به پیامبر اسلام و دیگر اشیاء مقدس و آثار مذهبی است.

اشیای تالار منسوب به پیامبر توسط سلطان سلیم اول از مکه ، بغداد و قاهره به استانبول انتقال یافته است. در این تالار طی 408 سال حکومت عثمانی بدون وقفه و در تمام بیست و چهار ساعت شبانه روز توسط24 قاری (حافظ) آیات قرآنی تلاوت می شده است که به نوبت این وظیفه را برعهده داشته اند. امروزه تنها در مدت 7 ساعتی که موزه باز است قرآن خوانده می شود.

ازجمله اشیاء گرانبهای موجود دراین تالار قفل و کلید کعبه است که پس ازفتح مصر در سال 1517 توسط شریف مکه به استانبول فرستاده شد و همین طور، دیگر قفل و کلیدهای مربوط به خانه کعبه که کنده کاری ها و نقش ها و خطوط برجسته نقره ای و طلائی با آیه های قرآنی روی آنها دیده می شود.

از دیگر اشیای بی همتا وارزشمند، شمشیر منسوب به پیامبر است که دارای قبضه آراسته با گل های طلائی و جواهرات مختلف می باشد و غلاف شمشیر نیز مرصع به سنگهای گرانقیمت است. شمشیری دیگر از حضرت محمد (ص) نیز در این مجموعه وجود دارد که بر روی آن عبارت  (لاالله الا الله ،محمد رسول ابن عبدالله ابن عبدالمطلب) حک گردیده است .

در وسط تالار قطعه ای از خاک (زمین ) مزار و جای کف پای آن حضرت، به طول 28 سانتیمتر که قاب طلا گرفته شده است قرار دارد و از دیگر اشیای منحصر به فرد این تالار ، سه شی که اولی جعبه ای محتوی تار موی ریش پیامبر و دومی مهر عقیق ایشان که از بغداد آورده شده است و آخری قبای پیامبر اسلام (بلندی قبا 24/1 متر با آستین های گشاد و جنس پشم سیاه رنگ) که داخل صندوقی طلائی با نوشته هایی از آیات قرآنی مزین شده است .

این قبا را پیامبر اکرم به کعب مکی هنگامی که او به اسلام مشرف شد هدیه کردند که معاویه در مقابل بیست هزار سکه نقره، قبا را از پسر کعب بعد از فوت او خرید. (میرشکرایی،1381)

با ایجاد اندیشه ایجاد کتابخانه ای در قصر و با توجه به ضرورت کنترل دما و رطوبت برای حفظ و نگهداری کتب ، تالاری مجزا در بالاترین طبقه قصرتعبیه شد. در این مکان نمای ساختمان با سنگ مرمر زیبا می باشد که نشان دهنده نمونه ای بارز و باشکوه از معماری قرن هجدهم است و در کنار آن تزیینات درها و پنجره ها، نمودی بسیار عالی از کنده کاری و هنر منبت بوده و بهترین نمونه های کاشی عثمانی قرن 16 بر روی دیوارهای آن خودنمایی می کند. استفاده از عاج فیل برای تزئینات داخلی و کرکره های پنجره ها می باشد و همچنین قفسه کتب دارای طراحی بسیار جالب است به نحوی که باعث چرخش و جریان هوا در میان قفسه ها می شوند. تمام کتب موجود در کتابخانه به مهر و نشان سلطان احمد سوم ممهور شده و بیشتر عناوین این مجموعه حول محور موضوعاتی از قبیل علوم قرآنی ، تاریخ و متون عربی ، فارسی و ترکی است . همزمان با بازگشایی کتابخانه، دستور ملوکانه به منظور امور اجرایی و نظارتی در کاخ صادر گردید که در قالب اساسنامه ای مبنی بر تهیه فهرستی کامل از کتب موجود با توجه به موضوعات آن و طرح کاملی از قوانین مطروحه به همراه تعیین روزهای استفاده از کتابخانه و اینکه کتب موجود درکتابخانه به هیچ وجه امانت داده نمی شوند تدوین گردید . (Cagman, 1987)

به مرور زمان و بعد از قرن ها که بر غنای کتابخانه و منابع آن افزوده گردید قسمتهایی از مجموعه قصر توپقاپی تجزیه و به کتابخانه های متفاوتی در استانبول و حتی مجموعه های گوناگونی در خارج از ترکیه منتقل گردید . کتب موجود در مجموعه توپقاپی بالغ بر هیجده هزار می رسید که هسته اصلی جمع آوری این منابع به زمان امپراتوری عثمانی و هم عصر آنها از جمله سلسله سلجوقی برمی گردد.  شایان ذکر است در این کتابخانه گرانبها ترین کتب نفیس، منابعی هستند که در دربار ایلخانی (تیموریان ) توسط آفریده های دست ساز و زیبای مردان وزنان باذوق صنعتگر و هنرمند در قرون 13و 14 در ایران ایجاد شده است. در بین کتاب های اهدایی، کتب به غنیمت گرفته شده در جنگ ها و نسخ مصادره شده از درباریان مخلوع ، متوفی و بی وارث و همچنین نسخ پیشکش شده از طرف سفیران ، وزراء وپادشان ملل مختلف دیده می شوند. (ویکی پدیا،2009)

 این کتابخانه بدون شک یکی از برجسته ترین و غنی ترین مجموعه ها در دنیا بویژه در جهان اسلام از لحاظ نسخ خطی، مینیاتور، نقاشی و معماری در طرح های شرقی و اسلامی است و همچنین به عنوان گران بهاترین مرکز نگهداری هنر اسلامی در جهان شناخته شده که شاهکارهای فراوانی را از سراسر سرزمین ها و بلاد اسلامی گرد هم آورده است .

 درآن دوران که اوج هنر عثمانی بود، سلاطین و شاهزادگان عثمانی بسیاری نیز سعی داشتند که خود را به زیور هنر بیارایند  چنانکه برخی از آنها خطاطانی برجسته بودند که هنوز قلم ها و قلمتراش های دسته عاج آن ها در این موزه به یادگار مانده است. همچنین بیش از 600 نسخ خطی با مینیاتورهایی جذاب و بسیار نفیس در این کتابخانه موجود است و بالغ بر پانزده هزار تصویر که اصالتا اسلامی است به همراه بیست ویک هزار منابع غیر اسلامی نگهداری می شود.

 قابل ذکر است که در گذشته، کارگاهی در کنار کتابخانه بنا نهاده شد که در تهیه برخی نسخ و رسائل و مرقعات سهیم بوده است. کارگاه های هنری در توپقاپو سرای از همان ابتدا برای فضای قصر در نظر گرفته شده بود که هم حکم کارگاه و هم مدرسه هنری و هم حکم کتابخانه را داشت. نگارگران ومذهبان ، خطاطان ، ادرنه کاران (سازندگان جلد روغنی و قلمدان )، رسام ها و دیگر هنرمندان در آنجا مشغول تصویرگری و کتاب آرائی و کتابت بودند، از کتب معروف آن دوره، شاهنامه ها به ویژه شاهنامه آل عثمان در پنج جلد ، سلسله نامه ها ، سورنامه ها و غزوه نامه ها را می توان نام برد .

همچنین باید گفت تعدادی از این نگارگران برجسته، ایرانی تبار بودند و در تکامل نگارگری عثمانی نقش انکارناپذیری را به عهده داشته اند. امروزه در کتابخانه موزه توپقاپوسرای تعداد 13533 عدد نگاره نگهداری می شود که یکی از بزرگ ترین مجموعه های نگارگری دنیاست. (میرزایی،1386)

  شایان توجه است در کتابخانه موزه توپقاپوسرای هزاران نسخه به زبان فارسی نگهداری می شود که نمونه های فاخر آن متعلق به دوره صفوی از مکتب تبریز است. این نسخ از شاهنامه ها، ظفرنامه ها و خمسه های مختلف شکل گرفته اند که در راس آنها قرآن کریم به کتابت محمود نیشابوری و به خط نستعلیق خودنمایی می کند . همچنین آثار هنرمندان بزرگ و نگارگران برجسته عهد صفوی نیز در این مجموعه بسیار به چشم می خورد. (بخت آور،1386)

بار دیگر خاطرنشان می شازد که پس از اوج شکوفایی هنر و تمدن اسلامی در طی قرن ها و درآغاز قرن بیستم و زمان سلطنت عبدالحمید دوم کتابهای فراوانی به دیگر قصرها منتقل و به کلکسیون داران غربی فروخته شد. امروزه یکی ازمهمترین و باارزش ترین مجموعه ها در غرب،کتابخانه چستربیتی شهر دوبلین است که بوسیله (آلفرد چستربیتی ) از منابع این کتابخانه جمع آوری گردیده است.(Cagman, 1987)

با این وجود و علی رغم تمام کاستی ها و ضعف ها , عمارت و قصر توپکاپی امروزه همچنان یکی از برجسته ترین مجموعه های کتب نفیس و با ارزش از علوم و هنرهای عثمانی و اسلامی را دارا می باشد.