نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 کارشناسی ارشد مهندسی منابع طبیعی - صنایع چوب، عضو مدرس مدعو دانشگاه پیام نور.گروه کشاورزی
2 دکترای صنایع چوب و کاغذ.عضو هیت علمی سازمان جنگلها و مراتع کشور.رییس موسسه تحقیقات بخش چوب و کاغذ ایران
چکیده
کلیدواژهها
مقدمه
چوب به عنوان یکی از فراوانترین مواد طبیعی موجود در طبیعت از دیر باز برای ساخت ابزار و آلات و وسایل مورد نیاز بشر کاربرد فراوان داشته است. جهت معلوم کردن مسیر تکاملی فیلوژنتیک ونیز رده بندی گیاهان، از دیرباز، شناسایی چوب توسط پژوهشگران علوم زیستی مورد نظر بوده است.(طغرایی،1391) در مورد تاریخچه مصرف چوب در ایران اسناد و مدارک قابل قبول وجود ندارد.(حجازی، 1348) مطالعات تاریخی نشان می دهد که اغلب چوبهای به کار رفته در ابنیه های باستانی ایران گردو،توت و چنار می باشد.(صفدری،1348) از مهمترین آثار چوبی باقیمانده از ایران باستان میتوان به خط کش، تخته نرد و شانهی چوبی معرق، شناسایی شده از شهر سوخته سیستان ( فروزانفر، 1388 ) و سبد چوبی کشف شده از گورخمرههای اشکانی منطقه گرمی مغان ( کامبخش فرد، 1377) اشاره کرد. در ایران شناسایی چوب به کار رفته در ابنیه باستانی اغلب با اتکای به بافت و نقوش ظاهری آن صورت می پذیرد، که روش مذکور در خصوص چوب های فرسوده، پوسیده یا دارای رنگ و لاک چندان قابل اعتماد نمی باشد. محققان با استفاده از میکروسکوپ نوری اشعه ایکس و سی تی اسکن برای شناسایی چوبهای قدیمی ازعناصر تشریحی چوبها استفاده می کنند. در خصوص شناسایی چوبهای ابنیه باستانی به روش میکروسکوپیک سوابق چندان زیادی در دسترس نیست . مطالعات صورت گرفته در این زمینه می توان مطالعه و تشخیص دو نمونه چوب سدر را در آثار باستانی تخت جمشید نام برد.(حجازی،1348) اولین چوبی که از ایران گزارش شد توسط فخر در( Fakhr,1977) بود. پس از آن نجفی( Najdafi,1988) تعدادی چوب بازدانه از ژوراسیک ایران در رساله دکتری خود گزارش نمود که متاسفانه منتشر نشد. پول و همکاران ، دوجنس از کرمان منتشرنمودند. (Poole, et al 2005) مطالعات اخیر محققان نشان می دهد، که انتخاب و مصرف چوبها برای خلق آثار هنری از روی تصادفی نبوده است.بلکه برای صنعتگران و هنرمندان، از اهمیت فنی فراوان بر خوردار بوده است. آثاری از فادانزا[1] (2008Fidanza, ) و میسچیونی[2] و لزری[3] (2008 (Macchioni, نشان می دهد که تنها تعداد کمی از گونه های چوب که بافت محکمی داشته باشد، در گذشته مورد استفاده درهنر های چوبی از جمله، منبت کاری کاربرد داشته است. ) 2010 Timar. ، 2011, Bernal)
منبر مشکول(تصویر1) یکی ازمهمترین آثار چوبی بر جای مانده از قرون میانی اسلامی است که در وضعیت نسبتاَ سالمی قرار دارد. در چهارچوب اصلی شباک کاری، گره چینی و در پایه های منبر با خط کوفی ساده ، تزئینی و مشجری نوشته هایی از آیات قرآنی و اطلاعاتی در رابطه با نام سازنده، کاتب، حامی، تاریخ ساخت و قطعه نوشتهای به فارسی کنده کاری شده است در یکی از کتیبه ها با خط زیبای کوفی عبارت «...الملک داریه ابرهیم دام الدوله بتاریخ سنه احدی و اربعون خمس مائه برکة لصاحبه" قابل قرائت میباشد». (ملکی گلندوز،1391) وبه عبارتی تاریخ ساخت منبر مشکول به تاریخ541 قمری بر میگردد. (شکل 2) منبر مشکول تا به حال مورد تحقیق و بررسی قرار نگرفته و تنها به توصیف کوتاه و ناقصی در رابطه با آن بسنده شده است . ازجمله در کتاب خلخال ومشاهیر در ذیل منبر مشکول چنین آمده است :" منبر مشکول دارای چهار پله به ابعاد تقریبی 2*2 به رنگ قهوهای تیره میباشد و تاریخ ساخت آن دقیقاً معلوم نیست. بعضی از کارشناسان چوب آن را از چوب آبنوس و تاریخش را به دوره سلجوقیان نسبت می دهند."( نقیب، 1378، 300) هدف پژوهش ،مطالعه دقیق و علمی وتوصیف روشهای نمونه برداری و تجزیه و تحلیل تعیین گونه های چوب منبر است. سوال تحقیق اینکه که کدام چوب به چه ویژگیهای ساختمانی تا حالا دوام داشته و از بین نرفته واین منبررا جزئ منحصر به فردترین اثرتاریخی چوبی کرده است؟ و از سویی تزئینات و کتیبههای تحسین برانگیز آن، اطمینان ما را جزء شاهکار هنرهای چوبی بیشتر میکند. این منبر در نهایت دقت و استادی ساخته شده و نحوهی اتصالات و ترکیب قطعات گره چینی، آن چنان با مهارت صورت گرفته که هیچ گونه درزی در آن مشاهده نمی شود. قطعات بدون همکشیدکی، محکم بهم به صورت اتصال فاق و زبانه،اتصال کنجشکاف و بدون چسب متصل هستند. منبر مشکول(تصویر 2) در مسجد روستای مشکول[4] قرار دارد و مقدمات پرونده ثبتی این اثر در آثار تاریخی ملی ایران فراهم شده به زودی ثبت ملی خواهد شد.
|
شکل1 - موقیعت جغرافیایی منطقه مورد مطالعه روستای مشکول(منبع استانداری اردبیل)
تصویر2- منبر مشکول نمای سمت چپ(منبع نگارندگان)
شکل3- در قسمتی از کتیبه ها با خط کوفی عبارت "..الملک داریه ابرهیم دام الدوله بتاریخ سنه احدی و اربعون خمس مائه برکة لصاحبه" به عبارتی تاریخ ساخت منبر به سال541 قمری برمی گردد.(منبع نگارندگان).
روش تحقیق
منبر مشکول در زمره منبرهای دارای درب ورودی با چهار پله و مسندگاه میباشد. در ساخت این منبر، هیچ گونه اتصالات فلزی به کار گرفته نشده و تمامی قطعات آن به صورت گره چینی با تکنیک فاق و زبانه به یکدیگر بدون چسب چفت و بست شدهاند. با بررسی هایی که انجام شده، منبر مشکول بصورت تقریبی از 510 قطعه چوب ساخته شده که در حال حاضر 265 قطعه از آن موجود است.4طویل ترین قطعه مربوط به چهارچوب منبر با طول 226 سانتی متر و کوتاهترین قطعه نیز از تزئینات منبتکاری شده با طول 6 سانتی متر میباشد.(ملکی گلندوز،1391) هنگام مطالعه منبر تشخیص نوع چوب با توجه به مشاهدات ظاهری (ماکروسکوپی) ولایه حفاظتی[5] روی چوبها با چشم امکان پذیر نگردید. لذا؛ جهت اطمینان و حاصل شدن یقین اقدام به نمونه برداری از چند قسمت داخلی منبر درمقیاس بسیار کوچک نمودیم. نمونههای انتخابی حداکثر بطول دو تا سه سانتیمتر بوده و پس از کد گذاری از قسمتهای جدا شده منبر، به آزمایشگاه آناتومی چوب دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج منتقل شدند.
به دلیل طبیعت ارتوتروپیک چوب، لازم بود از مقاطع عرضی و طولی شامل مماسی و شعاعی تواماً که عمود بر محور طولی درخت بریده می شود، بررسی و مطالعه شوند. مقطع عرضی با بزرگنمایی های مختلف حسب نیاز، برای مطالعه حلقه های رویشی ، درصد چوب بهاره و تابستانه، نحوه انتقال از چوب بهاره به تابستانه،قطر آوندها، وجود یا عدم پارانشیم محوری ، آرایش عناصر چوبی، فراوانی اشعه چوبی و غیره، کاربرد کلیدی داشت. که بصورت سطحی به موازات پوست درخت بریده می شود، بخصوص برای مطالعه مقطع مماسی اشعه چوبی بسیار مهم است.اشعه چوبی نوارهایی از سلول هستند که عمود بر الیاف قرار داشته و از طرف مغز درخت بصورت شعاعی به سمت پوست گسترش می یابند. در این مقطع با بزرگنمایی١٠٠ × ۴٠ می توان بلندی اشعه و تک یا چند ردیفه بودن آن را بررسی کرد. یا که بصورت صفحه ای در امتداد شعاع مقطع عرضی درخت بریده می شود، برای مقطع شعاعی نمایش بدنه اشعه چوبی و نیز روزنه ها و دریچه های آوندی مهم می باشد. (١٣٨٩ ،طغرائی) به منظور تشخیص بهتر مشخصات چوب ها مانند دریچه آوندی و نوع فیبرها ( لیبریفورم، ساده و تقسیم شده ) و همچنین آرایش پونکتوسیوانهای دیواره آوندی که از مشخصه های مهم شناسایی پهن برگان محسوب می شوند. (وایت،1389، 141) چوب پهن برگان عمدتاً متشکل از آوند و فیبر است. فیبرها سلولهایی باریک و کشیده با دیواره ضخیم هستند که نقش حمایتی گیاه را برعهده دارند. درحالیکه آوندها لوله های انتقال آب می باشند که در مقطع عرضی بواسطه قطر زیاد و حاشیه خارجی گرد یا بیضی شکل از فیبرها و تراکئیدها متمایز می شوند. هر لوله آوندی خود شامل عناصر آوندی متعدد است که دیواره نسبتاً ضخیم داشته و روی هم قرار می گیرند و توسط دریچه آوندی[6] باهم ارتباط دارند. نمونههای تهیه شده در جهت طولی تراش داده شدند و مطابق با روش فرانکلین[7] Brazier, J.D1986) ) در مخلوط اسید استیک و آب اکسیژنه به نسبت یک به یک به مدت 48 ساعت و در دمای 60 درجه سانتی گراد در داخل لوله آزمایش قرار گرفتند. پس از اینکه رنگ نمونههای داخل لوله آزمایش به سفید روشن تغییر کرد، آن را از لوله آزمایش به بشر تخلیه نموده و با استفاده از مخلوط کن، نمونهها دفیبره ( جداسازی الیاف ) شدند. در این مرحله ضروری است، محلول بدست آمده در حدود 50 درصد با آب مقطر رقیق سازی گردند. ( حسینی، 1379، 288 ) بعد از این عمل، مقدار 5 دهم میلیلیتر از محلول به روی لام و لامل منتقل و بعد از رنگ آمیزی ( قرمز ) از آنها اسلایدهای میکروسکوپیکی تهیه شد. ( تصویر 5و4 ) قطعه های داخل قاب به سه سبب نازکی و عدم استقرار در گیره میکروتوم در داخل پارافین قالب رفته شد و سپس از آنها مقطع تهیه شد.روش اماده سازی نمونه های میکروسکوپی مطابق با روش( شواین گروبر و پارساپژوه،1372) بود از مقاطع میکروسکوپیک تهیه شده از طریق میکروسوپ نیکون مجهز به دوربین و متصل به کامپوتر عکس گرفته شد. سپس نمونهها از نظر نوع آوندها مورد بررسی قرار گرفتند.
کلیه مشخصات میکروسکوپیک نمونه ها مطابق با خصوصیات میکروسکوپیک پهن برگان مطابق با روش کمیته آیو- وآ ( IAWA Committee, 1989) تشریح شدند. و از وب سایت اینساید وود( Wheeler, E.A. 2011). به منظور تشخیص گونه های مورد نظر کمک گرفته شد. تشریح چوبها با تبعیت از لیست ویژگیهای میکروسکوپی برای شناسایی حتی الامکان انجام شد و سپس از طریق مقایسه با لیست چوبهای (1998 Iawa, (چوب پهن برگان تشریح و شناسایی، تکمیل شدند.
نتایج
با مشاهده شش نمونه مطالعه میکروسکوپی در مقاطع عرضی و مماسی وشعاعی نمونه های چوب منبر که از قسمت های مختلف شامل پایه،گره،قطعات کنده کاری شده،و نمونه های مرمت شده ،قطعات شکسته و پوسیده منبر بودند.(شکل11، 10،9، 8، 7) چوب پهن برگان عمدتاً متشکل از آوند و فیبر است. فیبرها سلولهایی باریک و کشیده با دیواره ضخیم هستند که نقش حمایتی گیاه را برعهده دارند. درحالیکه آوندها لوله های انتقال آب می باشند که در مقطع عرضی بواسطه قطر زیاد و حاشیه خارجی گرد یا بیضی شکل از فیبرها و تراکئیدها متمایز می شوند. هر لوله آوندی خود شامل عناصر آوندی متعدد است که دیواره نسبتاً ضخیم داشته و روی هم قرار می گیرند و توسط دریچه آوندی[8] باهم ارتباط دارند.
نمونهی شماره دو، چهار و پنج:( نمونههای برداشته شده از پایه میانی سمت راست ، پایه ورودی و قطعه منبت کاری شده )در مقطع عرضی چوب همگن و پراکنده اوند است. می تواند گاهی یک بخش نیمه روزنه ای نشان دهد،حفرات اوندی منفرد و یا به تعداد 2 تا 4 بهم چسبیده اند و حاوی تیل می باشد.اشعه چوبی همگن و پهنای آنها متفاوت است.ممکن است خیلی پهن و یا نازک باشند تقریبا در هر میلیمتر 6 عدد دیده می شود.بافت فیبری فراوان ومتراکم است.حد دوایر سالانه به علت وجود بخشی از فیبر های فشرده تر واضخ می باشد که در برخورد با اشعه چوبی خیلی پهن انحنا نشان می دهد.پرانشیم ها پراکنده و تسبیحی شکل و مماسی است. ( شواین گروبر و پارساپژوه،1372) مقطع مماسی اشعه چوبی تک سلولی یا چند سلولی هستند که پهنای انها گاه تا 25 سلول می رسد ارتفاع انها متغیر است و از چند سلول تا 4 میلیمتر می رسد و دیواره ضخیم دارند. ومقطع شعاعی آوند ها دارای دریچه منفرد ویا نردبانی شکل هستند که گاه به شکل پنجره ای دیده می شود.منافذ بین اوندی از نوع هاله دار با روزنه شکافی شکل است که در بعضی مواقع یک حالت نردبانی شکل به خود گرفته است.منافذ بین اشعه-اوند ها ساده ولی درشت هستند.اشعه چوبی از نوع همگن به ندرت با یک ردیف سلول چهارگوش در حاشیه دیده می شود.بافت فیبری از فیبر لیبری فرم تشکیل شده است.و به ندرت فیبر تراکید هم مشاهده می گردد. سلول های پارانشیمی کوتاه و دارای منافذ ظریف می باشد.
نمونهی شماره سه و شش:( نمونههای برداشته شده از قطعات گره ) ویژگیهای این نمونهها نیز بدین صورت میباشد.درمقطع عرضی چوب همگن ،پراکنده اوند.با چوب درون مشخص،چوب بهاره گاه گاه یک حالت نیمه بخش روزنه ای نشان می دهد،حفرات آوندی منفرد و یا در جهت شعاعی به تعداد 2،3 و یا 4عدد به هم چسبیده اند که در این حالت به شکل بیضی در می ایند قطر حفرات اوندی به تدریج به طرف دایره سالانه کاهش می یابد.تعداد اشعه چوبی کم است.پارانشیم های دور آوندی و پراکنده در این چوب دیده می شوند.حدود دوایر سالانه زیاد واضخ نیست و اوندی موجی شکل است. مقطع مماسی اشعه چوبی غالبا از سولهای با مقطع دایره شکل تشکیل یافته است. پهنای انها از 2تا 5سلول در تغیرات است گاهی تک سلولی هم دیده می شود ارتفاع انها به 10 تا 25 سلول می رسد. ( شواین گروبر و پارساپژوه،1372) عناصر اوندی کوتاه ومواج هستند. شعاعی آوندها دریچه منفرد دارند.منافذ بین دیواره آوندی بزرگ با روزنه،عدسی شکل می باشد.منافذ بین اشعه-آوند خیلی بزرگ به نظر می رسد.اشعه چوبی ناهمگن گاه گاه دیده می شوند.که در این حالت دارای یک ردیف سلول های حاشیه ای چهار گوش هستند.بافت فیبری اغلب از فیبر تراکید وبه ندرت از فیبر لیبری فرم تشکیل یافته است.سلول های پارانشیمی یک حالت مایل به مطبق نشان می هند.
نمونهی شماره یک:( نمونه برداشته شده از سمت چپ منبر تزئینات مشبک و قسمت مرمت شده ) مقطع عرضی چوب همگن و پراکنده آوند است.گاهی اوقات درون چوب مشخص دارد.حفرات آوندی به طور مجزا و یا به هم چسبیده به تعدادی 2،3و4 در جهت شعاعی دیده می شود.بسیار فراوان و به طور منظم با قطر یکسان در پهنای دایره سالانه پراکنده اند.اشعه چوبی هم شکل و متعدد،تقریبا 14 شعاع در هر میلی متر دیده می شود( شواین گروبر و پارساپژوه،1372) .پارانشیم ها پراکنده ودر پایان دایره وجود دارند.حد دوایر سالانه نمایان است. مقطع مماسی اشعه تک سلولی،بلندی انها از 5 تا 20 سلول و حتی بیشتر در تغیر و خیلی ظریف هستند. مقطع شعاعی عناصر آوندی دارای دریچه منفرد هستند.منافذ بین آوندی فراوان و درشت هستند.منافذ بین اشعه چوبی- آوندها در 3تا4 ردیف افقی قرار گرفته و روزنه فراخ دارند.اشعه چوبی،همگن می باشد.بافت فیبری منحصرا از فیبر تراکئید تشکیل شده است.در شکل(شماره 4) گونه چوبها،در( شکل5) تصاویر میکروسکوپی آورده شده است.
شکل4 - نام گونه چوب های استفاده شده درمنبر مشکول(منبع یافته های تحقیق).
نام انگلیسی |
نام فارسی |
نام علمی |
Walnut |
گردو |
Juglans regia |
BEECH |
راش |
Fagus Orientalis Lipsk |
Poplar |
صنوبر |
Populus spp |
A |
کل 5 - مقاطع عرضی، A (صنوبر)، B (راش )، C (گردو) .بزرگنمایی 40*(منبع یافته های تحقیق).
C |
کل6 - آوند های چوبهای منبر مشکول .( A) راش ،(B ) صنوبر ،(C) گردو.بزرگنمایی 60* (منبع یافته های تحقیق).
بحث
با توجه به تاریخی بودن منبر و چوبهای به کار رفته در آن و نیز لایه حفاظتی استفاده شده (روغن گردو) در اثر گذشت زمان وطی عمر نهصد ساله ،چوبهای منبر با جذب روغن گردو اشباع شده بودند.از این رو برای شناسایی علمی و دقیق چوب ها با میکروسکوپ صورت گرفت .مطالعات نشان داد که چوب های منبر از سه گونه چوب پهن برگان پراکنده آوند می باشد. پهن برگان عمدتاً متشکل از آوند و فیبر است. فیبرها سلولهایی باریک و کشیده با دیواره ضخیم هستند که نقش حمایتی گیاه را برعهده دارند. درحالیکه آوندها لوله های انتقال آب می باشند که در مقطع عرضی بواسطه قطر زیاد و حاشیه خارجی گرد یا بیضی شکل از فیبرها و تراکئیدها متمایز می شوند. نمایش بدنه اشعه چوبی و نیز روزنه ها و دریچه های آوندی در حین مطالعه ضروری بود. نتایج مطالعات چوبهای منبر نشان می دهد .صنعتگران و هنرمندان آن دوره از دانش علم چوب شناسی زیادی بر خوردار بوده اند. به نحوی که در انتخاب چوب آگاهانه عمل کردند.و چوبها از نوع برش تنه درخت به صورت شعاعی انتخاب شده است.این گزینش و استفاده عالمانه باعث شده که چوبهای منبر در مقابل خواص مکانیکی و حتی عوامل جوی و رطوبت مقاوم باشد.طبق یافته های این پژوهش چوب های بکار رفته در ساخت منبر مشکول گونه . 1- صنوبر[9]( نمونهی یک ) 2- گردو[10] ( نمونههای دو، چهار و پنج ) 3- راش[11] ( نمونههای سه وشش) بوده است. (شماره 4)
پیشنهاد
این یافته جدید علمی می تواند برای حفاظت و مرمت منبر مشکول که شاهکار هنر های چوبی و یک اثر ارزشمند هنری و فرهنگی ایران وحتی جهان اسلام است، کمک شایانی نماید. از طرفی چنین نتایجی در ثبت اطلاعات میراث فرهنگی و شناسنامه دار کردن آثار تاریخی چوبی کشور نیز مفید است.
[1] - Fidanza
[2] - Macchioni
[3] - Lazzeri
[4] - روستای مشکول واقع در بخش فیروز شهرستان کوثر از توابع استان اردبیل و در مختصات جغرافیایی ( موقعیت مسجد ) 37°29´34.63˝ N و 48°11´53.57˝ E و به فاصلهی خط مستقیم 81/40 کیلومتری شهر میانه، 79/10 کیلومتری شهر باستانی فیروزآباد ( امروزه روستایی به همین نام در محل شهر باستانی واقع میباشد ) و 45/25 کیلومتری گیوی(مرکز شهرستان کوثر) قرار دارد
[5] - در گذشته از روغن« گردو» به منظور حفاظت ازآثار چوبی( منبر، در و..) استفاده می کردند.
[6] - Perforation plate
[7] -franklin ,G.L.
[8] - Perforation plate
[9] -Populus Nigra Var. Prymidalis
[10] - Juglans Regia L.
[11] - Fagus Orientalis Lipsky