کاربرد اسناد مکتوب در مستندسازی اشیاء موزه‌ای مورد مطالعه: تهیه شناسنامه جهت آثار موزه‌های آستان قدس با کمک ِاسناد مکتوب

مقدمه

     اسناد تاریخی در میان دارایی‌های ملی و منابع مکتوب هر سرزمین، با ارزش‌ترین گنجینه تاریخی محسوب می‌شوند. چرا که در واقع هدیه نسل‌های پیشین به نسل‌های بعدی هستند و  شاخص تمدن کشورها، فرهیختگی ملت‌ها و بازوی توانای دولت‌ها به شمار می‌آیند. اسناد می‌توانند در برنامه‌ریزی‌های کلان و ایجاد فرصت‌، به مثابه بانک اطلاعات قوی وکارآمد، برای جامعه پژوهشگرِ کشورها مورد استفاده قرار گیرند. و همچون مصالحی قوی به مطالعات تاریخی، ارزش تحقیقی و استنادی ببخشند. بنابراین پژوهش‌ها و تحلیل‌های یک مورخ بدون مراجعه به اسناد کامل نخواهد شد

    اسناد معتبر دیگری در حوزة هنر، فرهنگ و تاریخ هر سرزمین، اشیاء بی زبانی هستند که در محل موزه ها، از معدود مراکز فرهنگی و حافظ یادگاران نسل گذشته نگهداری می‌شوند. نقش حیاتی موزه و موزه‌داری، در جوامع بشری نقشی بدیع و ماندگارست. و درکشورها و فرهنگ‌هایی اهمیّت دارد که مردمانش بخواهند بدانند چه کسانی هستند و اهل کدام سرزمین‌اند؟ موزه‌ها  اشیا را به‌گونه‌ای پیش روی مخاطب می‌گذارند تا آن‌چه را که او از کیستی و کجایی سرزمین خود فراموش کرده است به یاد بیاورد. موزه‌ها به عنوان مؤسساتی در جوامع نوین وظیفه دارند اشیائی را که به لحاظ ارزش فرهنگی‌شان گرامی داشته می‌شوند را نگهداری نموده، تا سر حد امکان از ویرانی و زوال مصون بدارند و از تمامی امکانات و فرصت‌ها برای شناسایی و معرفی کامل آنان بهره جویند.

   اما اسناد همانگونه که مهم‌ترین منابع مکتوب درانجام تحقیقات و تاریخ‌نگاری‌های آلوده به شایعه، دروغ، تظاهر، اغراض خصوصی و ملاحظه‌کاری‌ها می‌باشند، می‌توانند تحلیل و تدوین درست و صادقانه‌ی از حقایق  وپدیده‌های تاریخی نیز ارائه دهند. به همین دلیل در حوزه موزه‌داری هم به عنوان منبعی اصیل، نقش اساسی و قابل‌اعتمادی برای تهیه شناسنامه‌های اشیاء ایفا می‌نماید. به عبارت دیگر اشیائی که متعلق به قدیم‌ترین ایام بوده، و اهمیّت آن برای مورخان آشکار است. با استفاده از این نوع مدارک، عاری از اشتباهات، مجهولات، و گمانه‌زنی‌ها خواهد شد.

آشنایی با خدمات مدیریت اسناد، و معاونت موزه‌ها درسازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی

  سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی که یکی از بزرگترین مراکز اطلاع رسانی در ایران و خاورمیانه است با بخش های مختلف خدمات رسانی علمی شامل  کتابخانه ها، موزه ها و آرشیو اسناد مکتوب و صوتی و تصویری، گنجینه بی نظیر و منحصر به فردی گردآوری نموده که مورد توجه ویژه بسیاری از تاریخ‌پژوهان، شرق‌شناسان، ایران‌شناسان و علاقه‌مندان به آثار تاریخی قرارگرفته است.

  در این مجال با توجه به محور موضوعِ  مقاله، تنها فعالیت‌ها و ظرفیت‌های دو مرکز آرشیوی، علمی و پژوهشی این سازمان معرفی خواهند شد. این دو مرکز ،مدیریت اسناد، و موزه‌های آستان قدس می‌باشند که مهم‌ترین نقش‌ها را در ارائه خدمات و اطلاع‌‍رسانی علمی با روش‌های نوین، به مجامع علمی و پژوهشی را دارند. و محل آرشیو، نگهداری و معرفی با ارزش‌ترین دارایی‌های تاریخی و گنجینه‌های سرزمین ایران و برخی از کشورهای دیگر می باشند.

الف ـ مدیریت امور اسناد و مطبوعات

   هستة اولیه تشکیل این مرکز از سال 1363 با کشف 285 هزار برگ سند ارزشمند و بی‌نظیر مربوط به تشکیلات آستان قدس رضوی شکل گرفت و با افزوده شدن برگ‌های دیگری از اسناد، زمینه فعالیت مستقل آن در مهرماه سال 1376 فراهم شد . فعالیت‎های اصلی این مرکز شامل  گردآوری، طبقه‌بندی، ارزشیابی، نگهداری، نمایه‌سازی، فهرست‌نویسی و ارائه خدمات به محققان، اطلاع‌رسانی و انجام فعالیت‌های پژوهشی با استفاده از اسناد موجود، جمع‌آوری اطلاعات و منابع شفاهی و آداب و رسوم از طریق مصاحبه، ماندگاری اماکن تاریخی با تهیه فیلم و عکس و نگهداری آن و... می باشد

    مجموعه اسنادی که توسط این مرکز به شکل اهدا، وقف یا خریداری جذب شده است. با مشخصات متفاوت و ظرفیت‌های گوناگونِ تاریخی، آرشیو این مدیریت را غنا بخشیده و تکمیل نموده است. در معرفی این مجموعه اسناد به موارد ذیل می توان اشاره کرد:

1 ـ مجموعه اسناد کهن اداری آستان قدس با 283  هزار برگ سند، با مضمون  نظام تشکیلات آستان قدس رضوی.

2 ـ  مجموعه اسناد دوره صفویه با چهل هزار برگ سند با اطلاعات مهمی در زمینه‌های مختلف سیاسی اجتماعی اقتصادی ، نظامی و فرهنگی دوره صفویه.

3 ـ مجموعه اسناد  دوره  افشاریه با حدود چهل هزار برگ و  اطلاعات مهمی از سال های 1148 تا 1210 ق.   

4 ـ مجموعه‌های اسناد خانوادگی و متفرقه مربوط به احکام و فرامین و... ، متعلق به دوره‌های قبل از قاجاریه، با اطلاعات مربوط به معافیت‌های مالیاتی، انتصاب افراد در پست‌های مختلف و یا برقراری مواجب و مقرری به خانواده‌های معروف. شامل: مجموعه اسناد خانواده علم با 180000 برگ سند از دوره صفویه تا پهلوی، اسناد خانواده آصف السلطنه با 26000  برگ سند، اسناد حاج حسین آقا ملک با 26000 برگ سند، اسناد سید جلال الدین تهرانی با 8000 برگ سند، اسناد خانواده شاهوردی‌خان با 2000 برگ سند، اسناد خانواده بزرگ نیا با 846 برگ سند،  اسناد خریداری شده از محمد گلبن با 8000 برگ، مجموعه اسناد تعزیه‌خوانی با تعدادی در حدود 200 مجلس، مجموعه اسناد دوره معاصر شامل مجموعه اسناد کتابخانه مرکزی آستان قدس با 3000 برگ سند، مجموعه اسناد بایگانی‌های راکد با 4 میلیون برگ سند، مجموعه اسناد مکاتبات آستان قدس مربوط به بعد از انقلاب با 1000  برگ، مجموعه اسناد اهدایی مرحوم فاکر 20000 برگ سند.  (سایت سازمان کتابخانه ها، موزه ها، مرکزاسناد آستان قدس رضوی،1390)

ب ـ موزه آستان قدس رضوی

   اولین موزه در آستان قدس رضوی در سال 1324 هجری شمسی در ساختمانی به مساحت 1024 متر مربع درصحن امام خمینی بنا گردید. این موزه به مدت چهل سال تنها موزه آستان قدس رضوی بوده است.  در حال حاضر معاونت امور موزه‌ها در زیر مجموعه سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی متشکل از سه اداره حفاظت و مرمت آثار فرهنگی، اداره پژوهش و معرفی اشیاء، واداره گنجینه ها مشغول فعالیت  بوده و با دوازده گنجینه ارزشمند ارائه خدمات می‌نماید.( سایت موزه‌های آستان قدس رضوی، 1391) این گنجینه ها عبارت اند از: گنجینه قرآن و نفایس، گنجینه تخصصی فرش، گنجینه هدایای مقام معظم رهبری، گنجینه تاریخ مشهد، گنجینه سکه و مدال، گنجینه تمبر و اسکناس، گنجینه ظروف، گنجینه سلاح‌های گرم و سرد، گنجینه ابزار نجوم و ساعت، گنجینه صدف و حلزون‌های دریایی، گنجینه هنر نقاشی.

مستندنگاری یا تنظیم شناسنامه برای آثار تاریخی

  مستندنگاری یا تهیه شناسنامة پژوهشی، نوعی فرمِ صورت وضعیتِ استاندارد از اثر است که حاصل گردآوری اطلاعات‌پایه های هنری، تاریخی، و سایر ویژگی‌های منحصر به فرد از یک اثر تاریخی‌ست. در واقع، این شناسنامه، نشان‌دهندة طبقات اطلاعاتی است که شناسایی اثر را بدون دسترسی به اثر امکان‌پذیر می‌کند و نوعی مستندنگاری عمومی از اثر را فراهم می‌آورد. این شناسنامه، علاوه بر این که آثار کاغذی و اشیاء  موزه ها را  در آرشیوها ساماندهی و داده‌های اثر را صیانت می‌کند، می‌تواند اطلاعات مفیدی نیز در دسترس پژوهشگران قراردهد. علاوه بر آن مستندنگاری شامل ثبت کلیة اقدامات صورت گرفته در طول فرآیند حفاظت و مرمت می‌باشد و هدف آن حفظ این مستندات، به عنوان تاریخچة اثر است .

اهمیت مستند نگاری و گردآوری اطلاعات

  در هر پروژة استاندارد علمی، مستندنگاری و گردآوری اطلاعاتِ پایه، توسط متخصصان آشنا در همة علوم جایگاه ویژه‌ای دارد، در حقیقت، مستندنگاری جزء مراحل بنیادی و اولیة هر پژوهش محسوب می‌شود ، و هیچ پروژه ای بدون گذر از این مرحله، با موفقیت به پایان نخواهد رسید. جایگاه مستندنگاری در زمینة آرشیو اسناد،  موزه‌داری و حفاظت ومرمت اشیا نیز، مشابه دیگر طرح‌های علمی از مرتبه بالایی برخوردار است.  توجه به این امر جهت برنامه‌ریزی مؤثر و درازمدت در حفاظت و نگهداری بهینة آثار تاریخی و فرهنگی، و دستیابی به اطلاعات پایه، امری مهم و اساسی است، و تنها با در اختیار داشتن این اطلاعات است که می‌‌توان با طرحی جامع، نگهداری استاندارد از آثار را امکان‌پذیر ساخت.  از این منظر، تهیة اطلاعات و شرح دقیق و استاندارد دربارة آثار تاریخی-  هنری ضروری است و به عنوان اقدامی برای مستندنگاری، و مدیریت برنامه‌های حفاظت پیشگیرانه، و ثبت کلیة داده‌های مربوط به آثار)صیانت داد‌ه‌ها( قابل اهمیت است. (لای و دیگران، 1386، ص 74)

پیشینۀ مستندنگاری

   زمان آغاز مستندنگاری در امر حفاظت آثار تاریخی-  فرهنگی به‌ طور دقیق مشخص نیست.  اولین اسناد و مستندات مربوط به این اقدامات در قرن 16 ، گزارش شده است. اما تا اواسط قرن بیستم، ضرورتی در مستندنگاریِ آثار احساس نمی‌شد، و بسیاری از موزه‌ها، هیچ روش استانداردی برای مستندسازی اشیا موزه ای نداشتند؛  فقط تا قبل از سال 1970، در تعداد بسیار کمی از موزه‌ها، مرمتگران مراحل حفاظت و مرمت شیء را به عنوان ثبت دوره ای ازتاریخچه شیء به صورت پراکنده  یادداشت کرده‌اند، و مقاله‌هایی با موضوع تأثیر مستندسازی در حفاظت و مرمت آثار مؤثر منتشر ساخته اند..در سال‌های اخیر نیز اهمیت ایجاد بانک اطلاعات مجازی از مستندات اموال فرهنگی احساس شده، و با برگزاری نشست‌هایی بر این اهمیت تأکید می‌شود. عنوان این نشست‌ها که به ابتکار"بنیاد ملون" برگزار می شد ضرورت تهیه بانک اطلاعاتی از آثار، بررسی شیوه های مستندنگاری و در اختیار گذاشتن این داده ها به پژوهشگران بود.

این رویکردها سبب شد تا شورای بین‌المللی موزه‌ها قطعنامه‌ای را تصویب کند. که به ‌موجب آن مراکز نگهداری از آثار تاریخی به ویژه موزه‌ها موظف‌اند ازمجموع  اطلاعات اشیاء، داده‌هایی تهیه کنند که ترجیحاً ساختار استانداردی داشته باشند، تا علاوه بر اطلاع رسانی به محققان، در صورت بروز آسیبب‌های ناشی از سرقت یا غارت شیء، به شناسایی آن کمک کنند . (وبلاگ گذرگاهی در تاریخ ایران، 1392)

ساختار مستندنگاری آثار

  مستندنگاریِ استاندارد، داستان کاملی را از آنچه که در شیء رخ داده است، بیان می‌کند. به طور مثال در مورد اسناد و نسخه‌های خطی، مستندنگارعلاوه بر بازنمایی جلوه‌های هنری و زیبایی‌شناختی یک دورة تاریخی،می‌تواند تاریخچه‌ای از زوایای مختلف شامل شیوة صحافی، چسب‌های مورد استفاده، نوع جوهر و مرکب، رنگ‌های گیاهی و معدنی، صمغ‌های استفاده شده، نوع قلم درخوشنویسی، نوع کاغذ، و نوع مادة بکار رفته در ساخت جلد و تزئینات آن، صفحه‌‌آرایی و سایر تزئینات را ارائه دهد  از این منظر، ثبت کلیة داده‌ها، ساختار استاندارد مستندنگاری را فراهم می‌کند. این مستندات، می‌تواند اطلاعات و داده‌های لازم برای پژوهش‌های هر محقق و مرمت‌گری را فراهم آورد. (محسنیان و بحرالعلومی،1391)

   در حوزة موزه و موزه داری هم هر شیء تاریخی، سند و یادمانی از گذشته است که ارزش‌ها و اصالت آن اثر را در خود نهفته دارد. به‌همین دلیل، مهم‌ترین وظیفة مستندگر آثار، بازیابی قابلیت‌های نهفته اثر و حفظ و نگهداری این ارزشهاست به بیانی دیگر مستندنگاری، شناساییِ تمامی جوانبِ یک شیء، شامل جنبه‌های تاریخی، هنری، زیبایی‌شناختی، علمی، دینی، و اقتصادی به‌عنوان یکی از اولین گام‌ها در بازیابی این قابلیت‌هاست، که در آن علاوه برثبت داده‌های مربوط به مراحل مرمت و حفاظت ، ثبت کلیة جزئیات خود اثر نیز مورد نظر است.

کاربرد مستندنگاری آثار

   ثبت اطلاعاتِ به دست آمده از مستندنگاری آثار، می تواند به بهترین شکل در نگهداری مدارک و مستندات مکتوب یا تهیه گزارش‌های تشریحی از اشیاء، مورد بهره برداری قرار گیرد. اطلاعاتی شامل ثبت کلیة داده‌های هنری، تاریخی، علمی، فنی، سوابق مربوط به وضعیت شیء قبل از مرمت، ثبت روش به‌کار رفته در مرمت و حفاظت آن، مواد مورد استفاده در درمان، جزئیات مربوط به وضعیت شرایط نگهداری،و شرایط محیطی شیء .در مجموع  تدوین شناسنامه‌ها و فرم‌های صورت وضعیت، تلاشی است در جهت هموارکردن راه دستیابی به اطلاعات آثار کاغذی اسناد و کتاب، و همچنین صیانت از  داده‌های ثبت شده ی تاریخی و ویژگی‌های هنری اشیاء موزه ای. (اندرو، 1378، ص 46)

لزوم  رعایت اخلاق حرفه‌ای در مراحل مستندنگاری

   مؤسسه بین‌المللی مرمت (1986 م).دستورالعمل‌هایی را برای انجام مستندنگاری آثار، مکتوب کرده، و درتعریف آن به مورد جدیدی با عنوان « اصول حفظ و مرمت آثار فرهنگی» اشاره کرده است. این موسسه، اخلاق حرفه ای را در این کار ضروری دانسته و اعلام داشته در هنگام عملیات حفاظت از اثر باید گزارشی از ثبت داده‌های مربوط به سوابق دقیق تاریخی، روش‌های نمونه‌برداری، تحقیقات علمی صورت گرفته و مرحلة حفاظت به‌طور کامل تهیه گردد.  و تمامی داده‌ها باید هم به‌صورت مکتوب و هم ‌به‌ صورت تصویری گردآوری شوند.(سایت تابناک، 1390) پژوهشگر و موزه‌دار برای این کار باید به اطلاعات منتشرشده به هر زبان و همچنین نتایج تحقیقاتی که ممکن است هنوز منتشر نشده باشند دسترسی داشته باشد.

تأثیر سیاست های فرهنگی مراکز بر شیوه مستندنگاری

باید گفت برای مستندنگاری‌آثار، ساختارثابت و استاندارد مکتوبی وجود ندارد که براساس آن بتوان استدلال کرد. و این کار تا حد زیادی از سیاست های حاکم بر مراکز تاریخی و برنامه های آرشیوهای بین المللی تبعیت می کند.هنوز هم مستندنگاری از آثار به شیوه‌های متفاوت تعریف می‌شود. برخی مستندنگاری را اقدامی می‌دانند به منظور ثبت داده ها و اطلاعات مربوط به شیء - شامل مطالعات فن‌شناسی، آسیب‌شناسی، داده‌های هنری، تاریخی، باستان‌شناسی، و مانند آن‌ که طبقه‌بندی‌های گوناگونی برای آن تعریف شده است .

اما مستندنگاران در مورد آن‌چه که باید ثبت شود، باهم به توافق نرسیده‌اند. پس در مورد چگونگی مستندنگاری درموزه‌ها و گنجینه‌ها، یامستندنگار به‌طور فردی تصمیم می‌گیرد و یا موزه، تصمیم‌گیرنده است و هرموزه با تدوین دستورالعمل، کارشناسان را ملزم به رعایت آن در مستندنگاری می‌کند. (محسنیان و بحرالعلومی،1391)  باتمام این اوصاف شیوه کار مستندنگاری آثار، ارتباط نزدیکی با تعریف ارائه شده از آن  دارد  که اغلب شامل تمام اطلاعات نوشتاری یا تصویری ازثبت نتایج و گزارشِ آزمایش مرمت، مشخصات مالک اثر، شرح و گزارش کار، و توصیه برای نحوة استفاده و نگهداری آتی آن می باشد.

اهدافتدوینشناسنامهبرایآثار

مهم‌ترین دلایل اصلی اصرار و تأکید محققان برتنظیم شناسنامه برای آثار را در موارد ذیل می توان یافت:

1 ـ  مستندنگاری و معرفی جامع از اثر با هدف حفظ اطلاعات فرهنگی و هنری و تاریخی و ویژگی‌های منحصر به فرد آن‌ها )صیانت داده‌ها( از طریق ثبت کلیة جزئیات و مشخصات اثر.

2ـ  ابزاری مهم برای آموزش و تحقیق)در اختیارگذاشن شناسنامه‌ها به محققان و پژوهشگران به‌جای در دسترس قرار دادن اصل اثر(

3 ـ ایجاد بانک اطلاعاتیِ به روز از آثار، اشراف به اطلاعاتی نرم‌افزاری ومطالعة اثر حتی اگر اثر از بین‌ رفته و یا غیرقابل دسترس باشد

4 ـ کمک به مالک اثر در درک ارزش‌های زیبایی شناختی، مفهومی، و ویژگی‌های فیزیکی آثار.

5ـ  مبادلة سریع جزئیات اطلاعات مربوط به آثار و دسترسی آسان به اطلاعات مربوط بدون اتلاف زمان و با بهترین کیفیت اطلاعات به شکل مجازی از طریق ایجاد بانک

6ـ  حفظ داده‌های حفاظتی و مرمتی به‌عنوان پیشینة اقدامات حفاظتی و مرمتی اثر، به‌منظور در اختیار گذاشتن این داده ‌ها به مرمت‌گر بعدی در صورت نیاز.

7 ـ  سامان‌دهی و مراقبت از اموال فرهنگی از طریق جمع‌آوری از اطلاعات مفید دربرنامه‌ریزی اقدامات حفاظتی و مرمتی آثار )تعیین اولویت‌های مرمتی و حفاظتی و شناسایی آثاری که نیاز به حفاظت و مرمت دارند( در جهت راهبردهای حفاظت پیشگیرانه و مدیریت خطر.

8 ـ  ارزیابی ارزش اثر از طریق ثبت داده‌های اثر در شناسنامه‌ها برای مراحل بیمة آن‌ها.

9 ـ  مدیریت خطر، به‌عنوان یکی از راه‌بردهای حفاظت پیشگیرانه، از طریق ارزیابی و برآورد اطلاعات مربوط به ثبت فرم‌های صورت وضعیت، دریک دوره معین  )ارزیابی روند تخریب در آثار( که در نهایت منجر به تدوین برنامه و دستورالعمل‌های نگ‌هداری و انبارش استاندارد آثار می‌شود و از طریق ایجاد بانک اطلاعاتی، به‌عنوان فهرستی از اطلاعات مورد نیاز جهت شناسایی اموال مسروقه و یا گم شده، در مدیریت خطر مؤثر است. به‌عنوان مثال

در صورت سرقت اثر با داشتن اطلاعات استاندارد و مبادلة این اطلاعات به سازمان‌هایی که قادرند در بازیابی اشیای به سرقت رفته بسیار مؤثر و مفید باشند. ( میرزایی، 1388، ص 4 و 5)  در ضمن تعیین اولویت‌های حفاظتی و مرمتی نیز برای آثار یکی از اقدامات در مدیریت خطر محسوب می‌شود.

ویژگی‌ها و محاسنتدوین شناسنامه‌برای آثار

اغلب شناسنامه هایی که به طور معمول از جمع آوری مشخصات آثار حاصل می شود، چند ویژگی کلی را دارا می‌باشند.  ویژگی‌های فوق به قرار ذیل می‌باشند:

1 ـ مستندسازی جامع و استاندارد از اثر از طریق ثبت تمامی جزئیات مربوط به اثر)صیانت داده‌ها(

2 ـ  قابلیت پاسخ‌گویی به پرسش‌های مطرح در شناسنامه توسط متخصص هر گروه.

3 ـ  امکان مجازی کردن شناسنامه‌ها  )ایجاد بانک اطلاعاتی برخط(.

4 ـ  قابل استفاده بودن این شناسنامه‌ها براساس طبقه‌بندی‌های صورت گرفته برای موزه‌داران، مرمت‌گران، پژوهشگران، ارزش‌گذاران آثار هنری، گروه حفاظت فیزیکی و پلیس بین‌الملل .

5 ـ مستندنگاریِ دقیق  در کاربردی کردن راهبردهای حفاظت پیشگیرانه وبرنامه‌های مقابله با بحران مؤثر واقع می‌شود.

6 ـ مستندنگاری، مداخله مستقیم در اثررا نیز کاهش می‌دهد و نیاز مجدد به برخی آزمایش‌ها را مرتفع می‌کند. (محسنیان و بحرالعلومی،1391)

کشف مصادیق عینی از مشخصاتِ اشیاء موزه‌ای، در محتوای اسناد آستان قدس رضوی

  در این بخش برای تکمیل بحث، نمونه‌های مستندِ به دست آمده از وجود ویژگی‌های اشیاء موزه، و کشف اطلاعاتی از آن‌ها در اسناد معرفی خواهد شد. به طور حتم در صورت امکانِ بررسیِ خط به خط و دقیق مطالبِ اسناد، به موارد بیشتری می‌توان دست یافت. لازم به یادآوری ست برخی از این مصادیق به حدی واضح و روشن است که به راحتی میدان بررسی را  برای محقق محدودتر، و مسیر تحقیق را کوتاه و سریع می‌سازد.

‌ در این جستجو تلاش شده بعد از مقایسه مؤلفه‌ها و اطلاعات اسناد، با مشخصات ثبت شده برای شیء در موزه، خصوصیات مشترک بین آن‌ها شناسایی، و به آن‌ها استناد شود، تا ضریب اطمینان را در وجود ارتباط آن دو، افزایش دهد. این مؤلفه ها عبارتند از: مقایسه تاریخ سند با زمان تشخیص داده شده برای اثر، شرح اثر در سند با توجه به  رؤیت شکل و ظاهرآن در موزه، نام واقف یا سازنده اثر با مشخصات ذکر شده برای وی در سند.

• ·         ضریح مرصع نگین نشان  

    این ضریحِ مرصع، دومین ضریح امام رضا (ع) بوده، که اکنون در موزه آستان قدس نگهداری می شود، و به ضریح « نگین نشان» معروف است، براساس شواهد تاریخی این ضریح در سال 1160 ﻫ.ق به آستانه مقدس تقدیم و نصب شده است. و واقف آن شاهرخ فرزند رضاقلی میرزا فرزند نادرشاه افشار و نوه شاه سلطان حسین صفوی است.

اعتمادالسلطنه  2 در نوشته های خود، در وصف ضریح دوم می نویسد: « ضریح دوم از فولاد و در هر گوی آن چهار دانه یاقوت و یک دانه زمرد نصب است که دانه ها در ورق طلای ضخیمی نصب شده، مثل نگین دان انگشتر و آن را در روی فولاد ضریح نصب کرده‌اند، به‌طوری که طلا از دور نمایان است». ( اعتمادالسلنه، 1356، ص 745) 

 در این ضریح، کتیبه منحصر به دو سطر خط نستعلیق بالای سر ضریح مبارک طلاکوب کرده اند

  ضریح دوم یا ضریح مرصع از تاریخ نصب (1160 ق) به مدت حدود 73 سال در معرض زیارت قرار داشته، تا این که در تاریخ 1233 ق سومین ضریح در کنار آن و در قسمت بیرونی نصب می گردد. یعنی دریک دوره تاریخی دو ضریح، هم زمان بر روی مرقد مطهر نصب بوده است.

• ·         ضریح فولادی امام رضا(ع)

  این ضریح، سومین ضریح امام رضا(ع) به شمار می‌رود. و نام بانی آن نامشخص است، اما به طور قطع و مسلم این ضریح در عهد فتحعلی شاه وجود داشته؛ چنان که برخی از منابع به درِ مرصع نصب شده بر روی این ضریح که توسط فتحعلی شاه قاجار در تاریخ 1233 ق اهدا شده اشاره دارند که در سمت شرقی ضریح نصب شده است.

 بعضی از نویسندگان زمان نصب این ضریح را در اوایل عهد قاجاریه می دانند و برخی دیگر به اشتباه با استناد به تاریخ کتیبه و اشاره به نام بانی در آن، فتحعلی شاه را بانی ضریح معرفی می نمایند، در حالی که به نوشته اعتمادالسلطنه این ضریح قبلاً فاقد کتیبه بوده و احتمالاً کتیبة فوق بعدها به ضریح نصب شده است. این دو ضریح تا سال 1338ش. بر روی مرقد مطهر وجود داشته که ضریح مرصع در داخل و نزدیک به مرقد مطهر، و ضریح فولادی منسوب به عهد فتحعلی‌شاه در معرض زیارت زائران بوده است.(سایت موزه های آستان قدس رضوی، 1391)

ـ  اطلاعات موجود در آرشیو مدیریت اسناد مربوط به دو اثر فوق:

  شماره سند: 30075/ تاریخ سند: 1302 ق/ موضوع سند: رسید نذورات و اجناس اهدایی به آستان قدس توسط ابوالحسن رضوی تحویلدار خاصه

 در این سند مهم که موضوع آن جمع‌آوری نذورات ضریح و تاریخ آن جمادی الاولی سال 1302 ق. است قید شده که سه چشمک نقره  به وزن سه مثقال و هجده نخود از «میان غبارهای بین ضریحین مبارک» بیرون آمده، و توسط معین التولیه رئیس خزانه و تحویلخانه مبارکه، به ابوالحسن رضوی تحویلدار خاصه تقدیم شده است. از مضمون این سند به صراحت می‌توان دریافت که در تاریخ فوق دو ضریح یعنی ضریح نگین نشان ( ضریح دوم) و ضریح فولادی ( ضریح سوم) هم زمان بر مرقد شریف امام رضا نصب بوده است که بر اساس شنیده ها ضریح اول در داخل ضریح دوم قرار گرفته است. تاریخ این سند مربوط به دوران حکمرانی ناصرالدین شاه قاجار و تولیت عبدالوهاب میرزا آصف‌الدوله می باشد. به وسیله اطلاعات این سند گفته‌های بزرگان درباره همجواری دو ضریح بر روی مزار امام تا این تاریخ تأیید و تصریح می‌گردد. هم اکنون ضریح نگین نشان در سرداب و ضریح فولادی در موزه آستان قدس نگهداری می‌شود.  (آرشیومدیریت اسناد سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، سند  ش 30075)

سند 39/ 30075

• ·         درِ طلا و نقره پایین پای مبارک

   واقف این درب، که از جنس طلا و نقره می باشد، دولت علی‌خان معیرالممالک 3  است که در عهد قاجاریه آن را به حرم اهدا کرده است. این درب با کتیبه برجسته به خط نستعلیق منقوش گشته است. و اکنون در موزه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود (سایت موزه‌های آستان قدس رضوی، 1391)

               ـ اطلاعات موجود در آرشیو مدیریت اسناد مربوط به اثر:

   سندی که به تاریخ  رمضان  1300 ق. به نگارش درآمده، با عنوان «روزنامچه بیوتات مبارکات سرکار فیض آثار » گزارش می‌کند که در تاریخ فوق و در زمان تحویل کشیک سوم به کشیک چهارم مشخص شده به میزان هشت نخود طلا از درب طلای مرحوم معیرالممالک به سرقت رفته است. از محتوای این سند می توان دریافت با وجود « فراش مستحفظ» که ماًموریت حفاظت آن بخش را به عهده داشته، این امر اتفاق افتاده است. این رخداد علاوه بر روشن ساختن وضعیت اقتصادی در جامعه، و وجود فقری که در آن زمان افراد را وادار به سرقت از یک مکان زیارتی کرده است، می‌تواند میزان تقیدِ قشر خاصی از مردم به مقدسات، به ویژه در ماه مبارک رمضان  را مشخص سازد. در ضمن شاید این اتفاق در دراز مدت، یکی از انگیزه های اصلی انتقال این دربِ نفیس و گرانبها به موزه بوده است.  (آرشیو مدیریت اسناد سازمان کتابخانه ها و .....، سند ش 42143)

سند 31/ 42143

در همین رابطه سند دیگری، با موضوع هزینه ها و عنوان «جمع و خرج عالیحضرت حاجی رجبعلی زرگر باشی» مشخص می‌سازد  که در تاریخ شوال سال 1276 ق. این درب مورد تعمیر قرار گرفته است. موضوع جالب در متن این سند، ذکر میزان هر یک از فلزات به کار رفته برای تعمیر این درب است ، که با دقت و تفکیک جزییات  ذکر شده است. ( سازمان کتابخانه ها، موزه ها......، سند ش 40104)

سند 2/ 40104

همچنین سند دیگری با شماره اموالی 39231 گواهی می دهد که این درب در سال 1268 نیز مجدداً مورد تعمیر قرار گرفته است.

• ·         سنگاب خوارزمشاهی

   سنگاب 600 ساله خوارزمشاهی مربوط به تاریخ 597 هجری با سنگ کروی و یک پارچه سیاه،  به ارتفاع 110، قطر دهانه 137 و ضخامت بدنه 5/14سانتی متر ساخته شده است.  نیمه فوقانی آن به نقوش زیبای هندسی و گلهای اسلیمی تزیین یافته و مزین به سه ردیف کتیبه به خط ثلث تزیینی و نسخ آمیخته به رقاع و دارای دو تاریخ است. در تاریخ 597 ﻫ. ق. به سفارش محمد بن حیدر موسوی کار ساخت آن توسط محمد و احمد سنگ‌تراش آغاز گردیده و در تاریخ 610 ﻫ. ق. توسط محمد بن احمد و فرزندانش اتمام یافته است. این اثر برای تکریم شاه سلطان خوارزمشاه و وزیرش محمد بن مسعود تقدیم شده است.

ویژگی بارز این سنگاب کتیبه هایی با مضمون دعا، آیات و احادیث بر روی بدنه این سنگاب می باشد که با نقشهای اسلیمی و ختایی تزیین شده است.( خبرگزاری برنا، 2014)

-اطلاعات موجود در آرشیو مدیریت اسناد مربوط به اثر:

 در مکاتبات اداری آستان قدس سندی با عنوان «سند انتقالی  از حساب آثار  باستانی موزه به حساب اموال منقول آستان قدس» به تاریخ 1326 ش. مشاهده می شود که در آن قید شده سنگاب کنده حجاری که متعلق است به تاریخ 597 ق. به میزان 150000 ریال تعیین قیمت شده است. و در آن زمان هنوز خارج                     ازگنجینه، در اطاق اول موزه مربوط به دوره قبل از عصرتیموری نگهداری می شده. این سند توسط حسابدار و رئیس حسابداری وقت درآستان قدس به توشیح رسیده است . میزان قیمت‌گذاری این اثر در تاریخ فوق و چگونگی ترتیب محل نگهداری اشیاء در اطاق های موزه آستان قدس اطلاعات مفید و ارزشمندی ست          که این سند در اختیار علاقمندان موزه و موزه‌داری قرار می دهد. ( سازمان کتابخانه ها.....، سند ش 47877)

سند 2/47877

• ·        دوشاخه نقره مخصوص کفشداری

دوشاخه نقره مخصوص کفشداری با کتیبه ای به نام مرتضی‌قلی‌خان طباطبایی، متعلق به دوره قاجاریه هم اکنون در موزه مرکزی آستان قدس نگهداری می‌شود. این میراث تاریخی با 202 سانتی‌متر طول و 6 سانتی متر عرض در حرم مطهر و در بخش کفشداری استفاده می‌شده است جنس آن از نقره بوده و دو کفش نقره‌ای نیز به دو شاخه‌ی آن آویزان است. جنس دسته‌ی این دوشاخه از چوب است که ورقه‌هایی از جنس نقره روی آن کار شده و دو شاخه‌ی فولادی نیز به سر چوب متصل می باشد. کفش‌های آویزان به این دوشاخه درویشی‌مانند، نقره‌ای و با تزئین‌های اسلیمی و کنده‌کاری شده‌اند. اندازه‌ی این کفش‌ها8×3 سانتی‌متر است.  ( سایت لیموفان، 1392)

ـ اطلاعات موجود در آرشیو مدیریت اسناد مربوط به اثر:

  در سند ذیل که تاریخ آن در مشخصات پرونده، دوره قاجاریه ذکرشده، در بخش اعلام فهرست وسایلِ موجود در" کفش گاه ایوان طلا" اشاره به دو شاخه ی نقره ای کرده که دوره تاریخی سند، وجنس و شکل منحصر به فرد این شیء احتمال ارتباط این دو را قوت می بخشد. این سند نشان می دهد در دوره ای از عهد قاجاریان این وسیله درکفشداری ایوان طلا مورد استفاده کفشبانان قرار می گرفته است. همچنین تصریح می کند این شیء از نذورات و اشیاء وقفی تحویلخانه آستان قدس به شمار می‌رفته است. ( سازمان کتابخانه ها.....، سند ش 53901)

سند 7/53901

   به موارد دیگری نیز به اختصار و تنها با ذکر شماره اموالی سند اشاره می شود تا محققان علاقمند،  بازخوانی اسناد معرفی شده را پیگیری،  و جزییات  متن آن را بررسی نمایند.

• ·         منبر خاتم

  این منبر از چوب گردو ساخته شده و نوع خاتمِ آن، لایه دار شیراز است که در آن موادی چون استخوان، عاج، چوب‌گردو، عناب، فوفِل، و گلابی به کار رفته است. این اثر نفیس به سال 1301 هجری قمری (1263 هجری شمسی) در شیراز ساخته و توسط فردی به نام هاشم بیک وقف حرم مطهر امام رضا(ع) شده. در کتیبة آن به نام اهدا کننده و تاریخ ساخت (باحروف ابجد) و محل استفادة آن اشاره شده است. در حال حاضر این منبر خاتمِ  زیبا در موزه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود. (سایت سازمان کتابخانه ها، موزه ها، مرکزاسناد آستان قدس رضوی،1390)

      ـ سند موجود درآرشیو مدیریت اسناد مربوط به‌ اثر:

شماره سند: 47877/ تاریخ سند: 1326 شمسی/ عنوان سند: اسناد اداره حسابداری آستان قدس رضوی/ صفحه 8.

• ·         جاروی پر طاووس

   این جارو ساخته شده با پرهای طاووس 102/5 سانتیمتر طول دارد. عرض‌ دهانه‌‌ی بالای جارو  13 سانتیمتر است. طبق مشخصات ثبت شده در موزه این جارو را  زنی به نام «حاجیه نواب والده سالار» در سال 1263 هجری قمری یعنی نزدیک به 170 سال پیش وقف حرم مطهر امام رضا (ع) کرده بود. تعداد پرهای طاووس به کار رفته در این جارو در حال حاضر 90 پر است ولی تعداد پرهای اولیه 100 پر بوده است. دسته‌ی این جاروی پرطاووس با دسته‌پوش مرواریددوزی شده‌ای پوشانده شده است تزیینات پارچه‌ی دسته‌پوش از جنس مخمل قهوه‌ای تیره، ابریشمی‌ و به شکل ذوزنقه است. جنس مواد رودوزیِ آن بیشتر از مروارید اصل بحرینی در سه اندازه‌ی مختلف است . این جارو الان در موزه مرکزی آستان قدس نگهداری می شود. (خبرگزاری حج، 1392)

 ـ سند موجود درآرشیومدیریت اسناد مربوط به‌ اثر:

شماره سند 38070/ موضوع سند: صورت حساب حاجی رحیم تحویلدار/ صفحه 3.

• ·         کتیبه سنگ قبر عباس میرزا: 3

  این کتیبه کاری از محمدعلی اصفهانی 4 و مربوط به سال 1249 قمری ست. نوشتة روی این سنگ قبر با خط نستعلیق و با این آیه قرآن آغاز می شود: «الملک لله الواحدالقهار».   (خبرگزاری فارس، 1392)

ـ سند موجود درآرشیو مدیریت اسناد مربوط به‌ اثر:

   شماره سند 28317/ با موضوع پرداخت حقوق سنگتراش مزار عباس میرزا.

شماره سند39227/  با موضوع غارت سالار و حاجی بیگلربیگی از مال آستان قدس/ تاریخ سند:1266 ق / صفحه‌های1 و2.  این سند بیانگرغارت وسایل نقره و طلا از جمله وسایل روشنایی موجود در مقبره عباس میرزای قاجار توسط دو نفر از یاغیان به نام‌های سالار و حاجی بیگلربیگی است. 6

• ·         کتیبه طلا روی صندوق

  در سال 957 ق.  به امر شاه طهماسب، صندوقی با پوشش ضخیمی از طلا روی مرقد نصب شد. پس از آن، به دستور شاه عباس صفوی صندوق طلا کاری با کتیبه هایی از خط ثلث و نستعلیق حاوی آیة الکرسی و صلوات کبیره و اشعار فارسی ساخته شده است که اکنون قسمت هایی از آن در موزه نگهداری می شود. ( سایت میراث ماندگار، 1392)

ـ سند موجود در آرشیو مدیریت اسناد مربوط به‌ اثر:

 شماره 46507 /  تاریخ 1325 / با موضوع گزارش اداره حسابداری دربار شاهنشاهی

نتیجه ‌گیری

    موزه‌ها در سر‌اسر دنیا یکی از مراکز مهم فرهنگی می باشند و باید گفت که از گویا‌ترین و آموزنده‌ترین آن‌ها نیز هستند. هریک از اشیاء موزه ای زبانِ حالی دارند که تماشا‌کننده بنا به استعداد و فراخور درک ‌هنری خویش می‌تواند آن را دریابد. اما با همه این احوال، این خامو‌شانِ گویا را ترجمان لازم است تا بیان مطالبی ازاعماق قرون واعصار، وچگونگی ساخت و برجای ماندن این آثار، حظّ بصری بیننده را مضاعف کند. یکی از ابزار مهم برای این منظور آثارمکتوبی‌ست که با استفاده ازمحتوای آن می‌توان اطلاعات علمی، دقیق و مستندی دراختیار پژوهشگران وعلاقه‌مندان به موزه و هنر‌شناسان قرار ‌‌داد.

امروزه مستندنگاری و تهیه اطلاعات کافی و استاندارد درباره آثار)تدوین شناسنامه(، یکی از برنامه‌های جدی آرشیوها و موزه‌ها برای اجرای راهبردهای حفاظت پیشگیرانه است . تدوین شناسنامه استاندارد وایجاد بانک اطلاعات برای آثار)صیانت داده‌ها( با کمترین صرف زمان، نیازِ به دسترسی به اثر را مرتفع می‌کند.

 همچنین مستندنگاریِ دقیق، یکی ازاقدامات مهم و پایه‌ای در مدیریت خطر نیزمحسوب می‌گردد چرا که علاوه برتعیین اولویت‌های موزه ها برای حفاظت و مرمت آثار، در بازیابی اثر هنگام سرقت یا  وقوع  بلایای طبیعی نیز بیشترین کمک را در برنامه‌ریزی دقیق موزه ها ارائه خواهد داد. ساختار استاندارد مستندنگاریِ جامع ازطریق آثار کاغذی برای تدوین شناسنا‌مه‌های عمومی، پژوهشی، حفاظتی و مرمتیِ اشیاءِ تاریخی، مدتی‌ست که درمراکزعلمی و تحقیقی مطرح، و با نگرشی تخصصی درهرحوزه، کاربردی شده است.

   از آن‌جا که موزه ‌آستان‌قدس از حیث کثرت، نفاست و سلامت اشیاء، یکی از مهم‌ترین موزه‌های جهان به شمارمی‌آید. می‌توان به راحتی دلایل و مزیّت‌هایی صریح و قوی برای جستجوی اطلاعات از اشیاء موجود، با کمک محتوای اسنادِ  مکتوب مطرح ساخت. تا با برنامه‌ریزی جامع و دقیق، و ایجاد پل ارتباطی میان موزه ها و اسناد، از چند منظر به اهداف و اولویت‌های سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی مدد رسانید :                                                

ـ ایجاد بانک اطلاعاتی و تدوین شناسنامه مستند و کامل‌تری از اشیاءگمنام و ناشناخته در موزه‌های آستان قدس، باکمک اسناد.

ـ فراهم کردن بستر و زمینه‌های جدید برای انجام پژوهش‌های نو و مغفول مانده،و توسعه و افزایشِ  قدرت درانتخاب موضوع برای پژوهشگران.

ـ کشف و شناسایی ارتباط میان اشیاء موجود در موزه، با اطلاعات اسناد و تصاویرِ حاضر درآرشیو، کارشناسانِ اداره اسناد را دروظایف خود اعم از بازخوانی، آماده سازی و انتقال اطلاعات سند، توانمند ترمی‌سازد.

ـ یافته‌های اسناد آرشیوی، کارشناسانِ موزه را سریع‌تر و راحت‌تر به شناسایی و تکمیل سوابقِ اشیاء تاریخی رهنمون می‌سازد.