شناسایی و معرفی عمده ترین عوامل طبیعی و غیر طبیعی آسیب رسان به کتابخانه ها: توصیه ها و راهبردها

«انسان همواره با مضبوط و مکتوب نمودن اندیشه‌ها، دانسته‌ها و داشته‌های فکری خود بر روی انواع و اقسام مواد اطلاعاتی از ابتدای تاریخ تا کنون، سعی داشته از هویت و اصالت انسانی خود حراست و صیانت نماید» (مرجانی 1386). اما واقعیت نشان داده که عوامل بسیاری وجود دارند که تلاش انسان در این زمینه با شکست یا دشواری مواجه گردد. اگر گفته ان. آر. کر^[2] را بپذیریم که می‌گوید: «بقای آثار [و منابع اطلاعاتی] غالباً بر حسب اتفاق صورت گرفته است» (تامپسون، 1366، ص 42) باید اذعان کنیم که در عالم وجود، عوامل و طبیعی و مصنوعی وجود دارند که بر توان مالی و فکری انسان برتری داشته‌ به طوری که توانسته است گران‌مایه­ترین و ارزشمندترین دستمایه و دسترنج فکری و معنوی بشری را نابود کرده و یا در معرض نابودی قرار دهند. در طول دوران و اعصار گذشته، شاهد محو شدن تمام یا قسمت عمده‌ای از حافظه تاریخ بوده‌ایم که در این اضمحلال فرهنگی، عواملی چند نقش مؤثر و مستقیم داشته‌اند. 

«تاریخ تنها شاهد و ناظر ویرانی هزاران بنا و عمارت بر اثر عوامل طبیعی و غیرطبیعی از ابتدای آن تا کنون بوده است، از جمله­ی این ویرانی‌ها می‌توان به تخریب و از بین رفتن کتابخانه‌ها و مراکز فرهنگی اشاره نمود که تنها اطلاعات محدودی از آن‌ها را در حافظه خود باقی گذارده است. تاریخ، سیل‌های بنیان­کن، زلزله‌های ویران­گر، آتش‌سوزی‌های مهیب، غارتگری‌ها و چپاول‌های بی‌رحمانه و سوءاستفاده‌های ناجوانمردانه بی‌شماری را که به حریم فرهنگ و علم تحمیل شده‌اند را به یاد دارد که در طول تاریخ، عرصه فرهنگ و علم را مورد هجمه و تاخت و تاز قرار ‌داده­اند» (مرجانی، 1386). متخصصان و کارشناسان برای کتاب و منابع اطلاعاتی و کتابخانه‌ای دشمنان زیادی شناسایی کرده و برشمرده‌اند که از بدو تاریخ تا کنون برخی از این دشمنان مانند سیل، آتش، جنگ و سرقت به عنوان دشمنان شماره یک و همیشگی این گونه مواد و انسان محسوب می‌شوند. علاوه بر دشمـنان قدیمی و سنتی کتابخانه‌ها ویروس‌ها، کرم‌ها و هکرهای نرم افزاری و سخت‌افزاری را می توان به لیست دشمنان جدید منابع اطلاعاتی اضافه کرد که با توجه به گستردگی دامنه موضوع، قصد پرداختن به آن را نداریم.

به هر حال با توجه به پژوهش‌های تخصصی و فنی، متخصصان و کارشناسان، تا کنون عوامل و عناصر مخرب گوناگونی را برای کتابخانه‌ها شناسایی کرده­اند که به آن‌ها اشاره می‌کنیم. به طور کلی «در سطح جهان بیش از چهل مجموعه بلایای طبیعی با زیر مجموعه‌های متعدد آن شناسایی شده‌اند» (اصل هاشمی، 1384، ص 13). بلایا حوادث طبیعی و غیر طبیعی شناسایی شده‌، ممکن است تأثیر مستقیم یا غیر مستقیمی بر کتابخانه‌ها داشته باشند. به طور کلی عواملی مانند زلزله، سیل، آتش‌سوزی، صاعقه، تسونامی(سونامی)، اعمال توریستی، خسارات آب ناشی از خرابی تأسیسات ساختمان، جنگ، طوفان و گردباد، شورش‌ها و نا آرامی‌های شهری، سرقت و آتشفشان اشاره کرد و برخی هم غیر مرتبط یا کم مرتبطند که عبارتند از: موج هوای سرد یا گرم، خشکسالی، بیماری‌های واگیردار، قطعی برق، تصادفات، بادهای استوایی، کمبود مواد غذایی، سقوط بهمن، تصادفات، حوادث شیمیایی، آفات کشاورزی و ...(همان، ص 16 – 17) با این وجود برخی از کتابداران و متخصصان نیز عوامل آسیب رسان به کتابخانه‌ها را تقسیم بندی کرده‌اند که پس از آشنایی با این تقسیم­بندی‌ها، در حد وسع مقاله درباره حوادث مترقبه و غیر مترقبه بحث خواهد شد. 

تقسیم بندی حوادث و بلایای طبیعی و غیر طبیعی از دیدگاه صاحب‌نظران

جیمز تامپسون (1366، ص 54 45). در فصل سوم کتاب «تاریخ اصول کتابداری»، علل و عوامل نابودی کتاب‌ها را این چنین دسته‌بندی می‌کند: «غفلت و مسامحه در نگهداری از سوی کتابداران، بی‌دقتی در خوانندگان، سرقت، بی‌دقتی صحافان نالایق، سیل، آتش‌سوزی، اختلافات مذهبی، جنگ، حمله مهاجمان و غارتگران، حوادث ناشی از مشیت الهی (ویرانی‌های اتفاقی)، سانسور شدید توسط حکام و کشیشان، آثار زیان‌آور گاز و حرارت ناشی از دود چراغ و رطوبت و کرم کتاب.» وی در اظهار نظر دیگری که در همین کتاب مطرح شده و با این موضوع هم‌خوانی بیشتری دارد، این گونه بیان می‌کند که: «به رغم ضایعات ناشی از بی دوامی مواد، بی‌دقتی خوانندگان، غفلت‌های متداول، سرقت‌ها، بدخواهی­ها، تأثیرات هوا و محیط، خسارات کرم کتاب و حشرات موذی دیگر و به رغم کوشش­های کتابداران در مراقبت از مواد، تاریخ کتابخانه‌ها نمایانگر این واقعیت است که بیشتر صدمات وارده به کتاب و کتابخانه‌ها از ناحیه آفات خارجی، گاه بر حسب تصادفات، اما در اغلب موارد بر اثر تضادهای اجتماعی، خواه سیاسی، خواه مدنی یا مذهبی بوده است.»

در بیان دیگری «بابک پرتو» در کتاب خود در یک دسته‌بندی کلی، چهار عامل را باعث زوال و فساد اسناد و کــتب بیان نموده اسـت که عبارتــند از:

 1. عوامل فیزیکی شامل (رطوبت، حرارت و نور)؛

2. عوامل شیمیایی (گازهای اتمسفری، مواد تشکیل‌دهنده کاغذ، جوهر، ذرات معلق موجود در هوا)؛

 3. عوامل زیستی (جوندگان، حشرات، موجودات ذره‌بینی)؛

غلامرضا فدایی عراقی نیز در تقسیم‌بندی مشابهی مانند تقسیم‌بندی فوق، عوامل فساد و زوال در منابع آرشیوی و کتابخانه‌ای را عوامل شیمیایی، زیستی، فیزیکی و عوامل غیرمتعارف می‌داند. تنها تفاوت آن با تقسیم‌بندی مورد قبلی این است که عامل فرسایش را به عوامل فیزیکی و عامل جنگ را به عوامل غیرمتعارف اضافه نموده است. (فدایی عراقی، 1377، ص 91). و در آخرین اظهار نظر که تنها از منظر تخصصی سوانح و بلایا به موضوع نگریسته شده است، سوانح و بلایا را به چهار گروه تقسیم می‌نماید که عبارتند از:

-        حوادث غیرقابل جلوگیری (سوانح طبیعی)؛

-         اتفاقات؛

-        دشمنی با علم و صنعت؛

-         فجایع ناشی از خطاهای بشری. (نیکنام، 1377، ص 12).

و در نهایت شومان[3](1999) در تقسیم­بندی خود «انواع خاص حوادث غیرمنتظره» را چنین تقسیم بندی می‌کند: «بلایای طبیعی، زلزله، نقایص ساختمانی، آتشفشان‌ها، طوفان‌ها و گردبادها، خسارت‏های ناشی از سیلاب و آب، آتش، اقدامات انسانی، خشونت در محل کار، بمب‌ها و تهدید به بمب».

حال با عنایت به نظر کارشناسان قصد بر این است که به یک جنبه از جنبه‌های عوامل مخرب و آسیب‌زای کتابخانه‌ها و مواد کتابخانه‌ای که همان حوادث و بلایای طبیعی و غیرطبیعی پرداخته شود و یک تقسیم‌بندی جدید با شرح و تفصیل بیشتر ارائه شود. همچنین برجسته­تر کردن تأثیرات و تهدیدات عوامل مترقبه و غیرمترقبه بر کتابخانه‌ها برای جلب توجه بیشتر کتابداران و مدیران و همچنین آشنایی بهتر آنان برای مقابله و کنترل عوامل مذکور از اهداف این مقاله است.

حوادث طبیعی و غیر طبیعی آسیب­رسان به کتابخانه‌ها

در زیر به شرح دقیق­تر برخی از حوادثطبیعی و غیر طبیعی پرداخته می‌شود. کتابخانه‌ها مانند تمام نهادهای عمومی دیگر، باید با انواع مختلف حوادث غیرطبیعی مقابله کنند و در صورت مواجه با چنین حوادثی از آمادگی لازم برخوردار باشند. زیرا این نوع حوادث نیز به تصمیم‌گیری سریع و اقدامات فوری نیازمند است.

بدیهی است قبل از هر چیز باید عوامل مذکور را شناخت و شیوه مواجهه و مقابله با آن را دانست. به طور کلی حوادث و بلایای طبیعی و غیر طبیعی که قدرت تخریب منابع و ساختمان کتابخانه­ای را دارند و می­توانند تهدید جانی برای کارکنان و اعضای کتابخانه باشند، عبارتند از:

سیل، پدیده­ای طبیعی است و همه ساله در نقاط مختلف جهان به وقوع می‌پیوندد. کتابخانه‌ها نیز مانند تمام ابنیه شهری در طول تاریخ از گزند سیل در امان نبوده‌اند. از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان از «واقعه سیل بنیان کن نوامبر 1966 فلورانس» یاد کرد. آب، گل و لای، و زباله به مخازن زیرزمینی یکی از غنی‌ترین کتابخانه‌های اروپا، یعنی کتابخانه ملی مرکزی فلورانس فرو ریخت. «در لنینگراد چهار کتابخانه دست‌خوش حریق و سیل شد و از بین رفت.»(سلطانی، 1369، ص 95). «جاری شدن سیل در بهار سال 1997 در غرب میانه، فاجعه‏ای در حاشیه رودخانه­های سرخ، تیف[5] و در مینه‌سوت[6]اوداکوتای شمالی[7] ایجاد کرد...که حداقل دو ساختمان به طور کامل ویران و با خاک یکسان کرد». (شامان 1999). سیل اخیر پاکستان و سونامی ژاپن نیز حوادث و خسارات غمباری به بار آوردند. «ایران نیز در 25 سال گذشته با 967 سیل رو به رو بوده که از این میان، 117 سیل، بسیار مهم و با خسارت و تلفات فراوان همراه بوده است.» (اصل هاشمی، 1384، ص 40).

سیل می‌تواند به کتاب‌ها،‌ مجلات و نسخه‌های خطی و اصولاً موادی که از جنس کاغذ و چوب هستند آسیب‌ برساند. سیل عامل مخربی برای وسایل و تجهیزات، مخصوصاً موادی ماننـد چـوب است که در مقابـل نفـوذ آب، مقاومت زیـادی ندارند و همچنین باعث متلاشی شدن کاغذ، محو و پخش شدن جوهر نسخ خطی، زنگ زدگی و خوردگی فلزات و رشد قارچ و کپک می­شود. علاوه بر آن، گل و لای ناشی از سیل عامل بروز مشکلات فراوانی برای مواد کتابخانه، لوله‌های آب و تأسیسات و تجهیزات کتابخانه می شود که این امر باعث نیاز به تعمیرات گران و وقت‌گیری خواهد شد. سیل‌های شدید قادرند لوله‌های آب و فاضلاب را جا به جا کرده و باعث پس زدن آب لوله‌های فاضلاب شوند. این امر موجب سرریز شدن مخزن فضولات و چاه‌های فاضلاب و پخش آن‌ها در سطح کتابخانه و بروز مشکلات زیست محیطی و بهداشتی شود. شایان ذکر است، هنگام وقوع سیل احتمال پخش شدن مواد آتش‌زا مانند نفت، بنزین و ... در سطح آب و جرقه‌های ناشی از واژگون شدن دکل‌های برق و اتصال سیمهای برق، خطر برق‌گرفتگی و آتش‌سوزی وجود دارد.

بنابراین رعایت اصول ساختمان­سازی و همچنین لحاظ نمودن قوانین و آیین­نامه­های ایمنی سیل، قرار دادن موانع و سیل بند در مسیر کتابخانه‌هایی که پیش از ساخت به مقوله ایمنی سیل توجهی نشده است، پرهیز از قرار دادن مخازن کتاب در طبقات زیرین کتابخانه و قرار دادن آن‌ها در جایی که سیل نتواند گزندی به آن‌ها رساند، ضروری به نظر می‌رسد.

زلزله عبارت است از لرزش زمین در اثر آزادسازی سریع انرژی که اغلب موارد در اثر لغزش در امتداد یک گسل در پوسته زمین اتفاق می‌افتد. (وجودی، 1383). در بند «پ» آیین‌نامه طرح ساختمان‌ها در برابر زلزله، تصریح شده است که «ساختمان‌هایی که خرابی آن‌ها سبب از دست رفتن ثروت ملی می‌گردد، مانند موزه‌ها، کتابخانه‌ها و به طور کلی مراکزی که در آن‌ها اسناد و مدارک ملی و یا آثار پرارزش نگه‌داری می‌شود، ساختمان‌هایی «با اهمیت زیاد» محسوب می‌شوند.» (مرکز تحقیقات ساختمان وزارت مسکن و شهرسازی، 1383، ص 5). زلـزله علاوه بر خسارت‌هایی که ممکن است به منابع و مواد کتابخانه­ای وارد نماید، صدمات اقتصادی و انسانی فراوانی را نیز به همراه دارد. تجربه نشان داده است اکثر اوقات، زلزله فجایع ناخواسته‌ای مانند آتش‌سوزی، ترکیدن لوله‌های آب و فاضلاب و ... را به همراه داشته است که هرکدام در نوع خود می‌تواند مخاطره‌آمیز باشند. آقای بارلی[9] زلزله‌شناس معروف در کتاب خود چنین اظهار می‌دارد که: «وقوع حریق پس از زمین‌لرزه‌های بزرگ آن چنان معمول است که باید آن را قسمت مکمل زمین‌لرزه فرض نمود.» (بختیاری، 1381، ص 55).

در این راستا می‌توان به آتش‌سوزی مهیب شهر کوبه ژاپن در اثر زلزله که اکثر کتابخانه‌های آن نیز طعمه حریق شدند و آتش‌سوزی ناشی از زلزله در کتابخانه‌های شهر سانفرانسیسکو در سال 1906 میلادی اشاره کرد. (نیکنام، 1384، ص 36). طبق آمار منتشره، در طول 88 سال، 92 زمین‌لرزه مهم در ایران روی داده است،... یعنی به طور متوسط هر پنج سال، وقوع یک زمین‌لرزه شدید در ایران پیش‌بینی می‌شود (حسینی جناب، 1381، ص 67).

یک راه برای به حداقل رساندن خسارات، پایبندی اکید به قوانین و آیین­نامه­های ساخت و ساز ساختمان است. مراحل پیشگیری ممکن است شامل برخی یا همه­ی اقدامات زیر باشد:

کتابخانه‌ها، مراکز اسناد و آرشیوها نیز از خطر آتش‌سوزی در امان نیستند. طبق آمار از اولین آتش‌سوزی ثبت شده در تاریخ «یعنی کتابخانه آشور بانی‌پال از سال 612 قبل از میلاد تا کنون، 73 مورد آتش‌سوزی در کتابخانه‌های دنیا گزارش شده است» (نیکنام، 1384، ص 32) از مهم‌ترین آنها می توان به موارد زیر اشاره کرد: «کتابخانه اسکندریه، کتابخانه بخارا، کتابخانه بزرگ شهر رم، کتابخانه عظیم صاحب بن عباد، کتابخانه بغداد، کتابخانه مسکو در سال 1812 م.، کتابخانه کنگره امریکا توسط بریتانیایی‌ها در سال 1814 م.، مجدداً کتابخانه کنگره امریکا در سال 1825 م. ، دانشگاه استراسبورگ، کتابخانه دانشگاه اوکلاهاما و خسارت 36000 دلاری در سال 1903 م.، کتابخانه مرکزی نورویچ در انگلستان 1994 م. و آتش‌سوزی کتابخانه ملی عراق در آوریل 2003 میلادی(نیکنام، 1384، ص 39 ـ 32). در دهه‌های اخیر، آمار آتش‌سوزی در ایران نیز قابل ملاحظه و تأمل‌برانگیز است که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از: کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران در سال 1355، کتابخانه مرکزی دانشگاه بلوچستان در سال 1356، کتابخانه بیمارستان لقمان حکیم تهران، «کتابخانه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان در سال 1366که 85000 جلد کتاب در آتش سوخت» (شعبانی، 1376، ص 70) و در آخرین آتش‌سوزی، کتابخانه دانشکده حقوق دانشگاه تهران است که حدود 7 تا 8 هزار نسخه کتاب در آتش سوخت» (نیکنام، 1384، ص 39).

«جان[11]» و «عازم» عوامل آتش‌سوزی در کتابخانه‌ها را موارد زیر می‌دانند:

1.       دلایل عملکرد غلط دستگاه‌ها و سیستم‌های تولید گرمایش، معضلات و مشکلات در سیستم‌های مکانیکی و الکتریکی؛

2.        عملکرد غلط عملیات و اقدامات مقاطعه کاران؛

3.        بروز رعد و برق؛

4.       مسائل سیاسی و عملیات ضد دولتی و نارضایتی‌های سیاسی، اجتماعی و ...؛

5.    آتش‌سوزی‌های سهوی ناشی از بازی هیچ­گونه قصد وغرض خاصی در کار نبوده و صرفاً به خاطر تعارض و تعدی بچه­ ها، کشیدن سیگار علت شماره یک آتش‌سوزی در کتابخانه‌ها تلقی گردیده است؛

6.        سرقت‌های ناشیانه و خرابکاری‌هاینابخردانه که برای محو کردن آثار جرم اقدام به آتش‌سوزی می‌کردند؛

7.       حریقبدونعلت؛

8.       نقص فنی درساختمان وغفلت وکوتاهی مسئولان‏ حفاظت و حراست (عازم، 1376)؛

9.       آتش‌سوزی‌های عمدی و خرابکارانه به قصد تخریب یا انتقام­گیری (جان، 1376، 43- 44)؛

«بررسی‌های مختلف حاکی از این است که قریب 80 - 75 درصد آتش‌سوزی‌ها قابل پیش‌بینی و پیش‌گیری هستند و در بقیه موارد با مجهز شدن به مؤثرترین ادوات و تجهیزات آتش‌نشانی روز که همواره در حال تحول و تکامل است، می‌توان میزان خسارات را به حداقل ممکن تقلیل داد. بیمه­ی کتابخانه‌ها و سایر سازمان‌های مشابه در مقابل آتش‌سوزی لازم است ولی اگر تصور شود که با بیمه کردن، خسارت وارده بر اثر آتش‌سوزی جبران می‌شود باید گفت راه خطا پیموده‌ایم، زیرا تلفات جانی، جنبه‌های روانی ناشی از آن و خسارات فرهنگی وارده غیرقابل جبران است. از آن جایی که زمان و مکان وقوع حریق معلوم نیست تجهیز ساختمان کتابخانه به وسایل آتش‌نشانی مناسب و تهیه طرح مقابله با آتش و دیگر اقدامات ضروری می‌تواند کمک بسیار مؤثری در پیش‌گیری از وقوع حریق باشد. بدیهی است آشنایی دقیق با مسئله آتش‌سوزی و نکات ایمنی کمک بسیاری در کاهش احتمال وقوع آتش‌سوزی باشد».(نیکنام، 1384، ص 5 ـ 4). لازم به ذکر است قبل از پیش‌بینی تدابیر امنیتی ذکر شده، ایمنی ساختمان‌ها در برابر حریق از مسائل مهمی است که باید مورد توجه قرار گیرد. خصوصاً «با توجه به رویکرد فعلی صنعت ساخت و ساز به مصالح و سامانه‌های ساختمانی جدید و استفاده از انواع عایق‌های حرارتی، پوشش‌های جدید و محصولات پلیمری، توجه به رعایت اصول ایمنی حریق در مراحل مختلف طراحی، انتخاب مصالح و اجرا ضروری می‏باشد»(مرکز تحقیقات و ساختمان مسکن و شهرسازی، 1384، ص 3).

آب گرفتگی‌ در کتابخانه‌ مِیِر^[13] دانشگاه‌ استانفورد در ایالت‌ کالیفرنیا در سال‌ 1978، که‌ به‌ دنبال‌ ترکیدگی‌ لوله‌ هشت اینچی‌ اصلی‌ آب‌ روی‌ داد، منجر به‌ خرابی‌ حدود 000/52 جلد کتاب‌ گردید. (آشمن، 1380، ص 1). همچنین لوله آب گرم­ خانه پوشکین[14] محل اصلی نگهداری نسخه‌های خطی و کتاب‌های قرن نوزدهم نویسندگان روسی، چند بار بین سال‌های 1986 و 1987 ترکید (سلطانی، 1369، ص 95).

فرسایش لوله‌ها و تأسیسات کتابخانه، عدم بهره‌گیری از مصالح و لوازم استاندارد، عدم رسیدگی و بازرسی‌های فنی و مستمر از ساختمان کتابخانه (مخصوصا اطمینان از باز بودن مسیر لوله های آب پشت بام، حیاط و...)، پیروی نکردن از اصول فنی و عدم رعایت استانداردهای لازم هنگام لوله‌کشی ساختمان، عبور لوله‌های آب و تأسیسات از داخل مخزن و محل نگهداری کتب و نفایس و یا قرار دادن غیراصولی مواد با ارزش که نیاز به مراقبت ویژه دارند در کنار لوله‌های آب و تأسیسات، عوامل هشداردهنده و مهمی برای جلوگیری از نفوذ آب به ساختمان هستند. عدم توجه و سهل‌انگاری در رعایت موارد فوق باعث ترکیدگی و نشت لوله‌های آب و تأسیسات، سوراخ شدن سقف و انتقال آب به داخل ساختمان، نفوذ  نم و رطوبت از دیوارها و کف ساختمان می‌شود. نفوذ آب در دراز مدت اثرات مخرب خود را بر جای خواهد گذاشت و کتابخانه را در سرازیری تخریب قرار داده و دچار مرگ تدریجی و آرام خواهد کرد. نفوذ آب به ساختمان علاوه بر تخریب مواد و تجهیزات کتابخانه، به سازه و ساختمان کتابخانه آسیب جدی خواهد زد و باعث کاهش عمر مفید ساختمان خواهد شد و به مرور، ساختمان کتابخانه مقاومت خود را در مقابل دیگر عوامل مخرب از دست خواهد داد.

«گردباد عبارت است از سامانه­ای حجیم، دوار و بسته‌ای در فضا با فشار کم همراه با بادهای شدیدی که در جهت مخالف عقربه‌های ساعت ایجاد می‌شود».(اصل هاشمی، 1384). طوفان عبارت است از آشفتگی جوی با اختلال در فشار موجود با گستردگی طوفان‌های تورنادو (عرض یک کیلومتر) تا گردبادهای حجیم (عرض 2 تا 3 کیلومتر) را می‌گویند. گاه بر اثر حرکت شدید باد که در جریان دو جبهه هوای سرد و گرم تولید می‌شود به قدری شدت زیاد است که به صورت امواج هوایی سریع به حرکت در می‌آید و در مسیر خود باعث قطع درختان، خرابی ساختمان‌ها و شکستن شیشه‌ها می‌شود و مناطق وسیعی را در هم می‌کوبد. سرعت حرکت طوفان گاه به صدها کیلومتر در ساعت می‌رسد.

طوفان‌ها که در نقاط مختلف دنیا به صورت گردباد، بادهای دریایی و یا تندباد دیده می‌شوند، ممکن است گردبادی با سرعت چرخش 100 تا 400 کیلومتر و سرعت جا به جایی 50 تا 70 کیلومتر در ساعت ایجاد کنند. طوفان‌ها اغلب با باران‌های شدید و سیل همراه هستند. طوفان انواعی دارد که عبارتند از: شنی، رعدآسا، شدید، استوایی و امواج طوفانی که هر کدام ویژگی خاص خود را دارند ولی به طور کلی توانایی این را دارند که خسارات ذیل را بر جای گذارند:

-       خسارات جانی و مالی فراوان؛

-       شکستن شیشه‌ها و پرتاب اشیا به اطراف؛

-       تخریب دیوارها و فرو ریختن سقف‌هایی با مقاومت کمتر؛

-       وارد آوردن خسارت به سیم‌های انتقال برق، تلفن و اختلال در سامانه‌هایی که با برق کار می‌کنند (مانند تأسیسات)؛

-       آسیب دیدن منابع و تجهیزات بر اثر نشستن و رسوب گرد و غبار و آلاینده‌های معلق در هوا؛

-       جمع شدن زباله و فضولات و بالتبع ایجاد مشکلات زیست محیطی و افزایش حشرات و جانوران موذی.

     کتابخانه‌ها به عنوان جزئی از بافت اجتماعی و مدنی یک جامعه، در صورت عدم پیش‌بینی‌های لازم، می‌توانند در اثر هر نوع حادثه‌ای مغبون و متضرر شوند.

بر اساس مطالعات به عمل آمده، در هر لحظه در سراسر دنیا بین 1500 تا 2000 رعد و برق رخ می‌دهد. شدت جریان الکتریکی در رعد و برق ممکن است بین 10000 تا 40000 آمپر باشد و این جریان الکتریکی شدید، میزان حرارت هوا را در کانالی که برق از آن عبور می‌کند طی مدت یک میلی ثانیه و یا کمتر، تا 30000 درجه سانتی‌گراد بالا می‌برد.(اصل هاشمی، 1384، ص. 35 ـ 34). حال باید قضاوت کرد اگر صاعقه‌ای با این شدت به ساختمان کتابخانه اثابت کند و کتابخانه مذکور، تجهیزات و امکانات کافی (صاعقه­گیر و سامانه ارتز) را برای کنترل این واقعه در اختیار نداشته باشد، آن گاه می‌توان صدمات و خسارات ناشی از آن را حدس زد. یک مورد از این آتش‌سوزی‌هایی که بر اثر صاعقه در تاریخ ذکر شده است «در سال 1275 میلادی/ 674 هـ.ق در حجاز، یک مرکز فرهنگی در مدینه با کتابخانه‌اش که بر اساس ملاحظه ابن جبیر به جهت تفوق آنجا پی‌ریزی شده بود در آتش سوخت» (شعبانی، 1380، ص 28) صاعقه می‌تواند به ساختمان و تجهیزات، تأسیسات و منابع اطلاعاتی خسارت وارد نماید، به ویژه قادر است سامانه برق و رایانه کتابخانه را مختل و با مشکلات جدی مواجه نماید. در اثر اصـابت جرقـه‌های صاعقه، احتمال وقوع آتش‌سوزی و انفجار نیز وجود دارد. لذا کتابخانه باید به سامانه‌ها و تجهیزات ضد صاعقه، سیستم ارث، برق اضطراری و سایر تجهیزات ایمنی، مجهز باشد.

در هر سال تقریباً 50 فوران آتشفشانى در جهان رخ می‌دهد. (سایت سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور، 1391) آتشفشان پدیده‌ای نیست که بتوان با وقوع آن مقابله کرد، بلکه باید با آمادگی کامل، پیش بینی‌های لازم و برنامه­ریزی واکنش مناسب را نشان داد و جلوی خسارات را گرفت و یا به حداقل ممکن رساند. « فوران کوه سنت هلنز[19] در شرق ایالت واشنگتن در سال 1980 و بعد از آن ریزش خاکستر در اسپوکان[20] و جوامع دیگر، هشداری بود مبنی بر اینکه آتشفشان‌ها می‌تواند در این کشور‏ها فوران کنند و کتابخانه‌ها باید در برابر خطر تهدیدِ چنین حوادثی آماده­ی واکنش باشند. 

گدازه، گازهای سمی، زمین‌لرزه‌های مربوطه و سایر فعالیت‌هایی لرزشی، بادهای قدرتمند و طوفان، امواج ناشی از جزر و مد و پخش خاکسترهای حمل شده توسط باد؛ همگی از جمله مواردی هستند که در پی فعالیت آتشفشان به وجود می‌آیند و تمام این موارد برای کتابخانه‌ها، افراد داخل کتابخانه و مجموعه­های آن‌ها خطرآفرینند. تهدید چند کتابخانه در طول فوران آتشفشان از طریق جریان گدازه‌ها امری تصادفی نیست؛ هیچ طرح ساختمانی معقولی، ساخت و ساز را در مجاورت آتشفشان فعال توصیه نمی‌کنند. موج‏های لرزشی آتشفشان‌ها می‌تواند علاوه بر جاری شدن سیلابی از خاکستر، مشکلات دیگری حتی پس از فروکش کردن آتشفشان به وجود آورد. ریزش گل و لای، جابجایی آوارها، بهمن‌ها و امواج جزر و مدی ممکن است حتی در مکانی کاملاًً دورتر از خودِ آتشفشان رخ دهد.

به عنوان مثال، فوران ناگهانی کوه سنت هلنز نشان می‌دهد که حتی با برنامه­ریزی و ایجاد آمادگی از طریق جدیدترین تکنولوژی‏ها، باز هم نمی‌توان جان و مال افراد را در برابر خشم انفجار آتشفشان‌ها محافظت کرد. دانشمندان می‏دانستند که چنین حادثه‏ای در آن منطقه در حال وقوع است اما نمی‌توانستند محل، تاریخ و زمان فوران را دقیقاًً مشخص کنند، که همین مسئله حفاظت و تخلیه محل را مشکل‌تر کرد. هنگامی که دهانه کوه منفجر شد، بخش‌هایی از واشنگتن و نواحی مجاور آیداهو[21] به سرعت با لایه سنگین و ضخیم بدبویی از خاکستر پوشیده شد و برای همه از جمله مالکین خانه‏ها، کتابداران، کارگران و از کار افتادگان، مقامات دولتی مشکلاتی را ایجاد نمود. علاوه بر پوشیده شدن صدها مایلِ مربع از املاک و مستغلات با خاکستر، آتشفشان موجب مرگ 57 الی 68 نفر گردید. از آنجایی که هیچ کتابخانه‌ای نمی‌تواند از مسیر جریان گدازه‏ها خارج شود، صرف نظر از اینکه این جریان چقدر آهسته پیش می‏رود، کتابخانه باید برای حفاظت از ساختمان خود و محتویات آن گام‌های منطقی بردارد. از جمله سؤالاتی که باید از خود پرسید این است که: آیا می‌توان برای بیرون ریختن توده خاکستر از روی بام کتابخانه اقدام کرد؟ هنگام جاری شدن سیل و انتقال خاکستر از طریق باد، قبل از شروع مشکلات جدی چه کاری می‌توان انجام داد؟ در صورت پیش‌بینی فوران آتشفشان، کتابخانه باید بهترین راه را برای جمع­آوری خاکسترهای انباشته شده، قبل از اینکه خطرناک بشوند مورد بررسی قرار دهد و عواقبی را که این کار برای سلامتی مسئولین پاک‌سازی خاکسترها در پی دارد، پیش‌بینی کند» (شامان 1999، 161- 162).

سونامی پدیده‌ای طبیعی است و شامل یک سری از امواج است که زمانی ایجاد می‌شوند که آب دریا، به سرعت در مقیاس توده‌ای جا به جا شود (سایت راسخون، 1390). سونامی ها بسیار مهیب، ویرانگر هستند. سونامی بی‌رحم‌ترین بلای طبیعی است که به هیچ چیز و به هیچ‌کس رحم نمی‌کند. نمونه بارز آن «خسارات زلزله بزرگ شرق ژاپن و متعاقباً سونامی پس از آن - در مارس 2011  است- که یک خسارت بزرگ، گسترده و ویرانگر را به بار آورد. مخصوصاً بیشترین خسارت وارده بر کتابخانه‌ها در منطقه ساحلی بود که کاملاً به زیر آب رفتند و بسیاری از گزارش‌ها، حاکی از خسارت وارده بر ساختمان‌ها و زیر مجموعه‌های آن‌ها در اثر غرق شدن در آب بودند.(کارسیا کاپچا، 2011)

تنها موردی که برای نجات کتابها و منابع موثر به نظر می‌رسد این است که کتاب­ها و منابع کمیاب از کتابخانه­های مناطق ساحلی به کتابخانه­های مناطق امن منتقل شود و از نسخه­ پشتیبان آنها استفاده شود. بنابراین کتابخانه­های مناطق ساحلی باید از کتاب­ها و منابع جدید استفاده کنند که امکان تهیه و خرید مجدد آن امکان­پذیر باشد، زیرا در صورت بروز سونامی، منابع قابل تهیه باشد. همچنین کتابخانه­های مناطق ساحلی باید استانداردها و آیین­نامه­های مربوط به پیشگیری و کاهش خسارات ناشی از سونامی را در ساخت و تجهیز کتابخانه‌ها رعایت کنند و کارکنان و مراجعان، آموزش­های لازم را جهت مواجهه با این رویداد طبیعی دیده باشند.

در جای­جای دنیا گروه‌ها و تشکل‌های سازمان­یافته و غیر سازمان‌یافته‌ای وجود دارند که به خاطر برآورده نشدن اهداف و منافع خاص خود به منظور باج‌خواهی و گرفتن امتیاز از طرف مقابل، خواه دولت یا گروه‌های غیردولتی، دست به اعمال خشونت‌آمیز و خراب کارانه‌ای می‌زنند. این گونه اعمال در برخی اوقات  بسیار خطرناک و مخاطره‌آمیز است که گاه با لطمات جانی، مالی و فرهنگی جبران‌ناپذیری توأم است. این گونه اعمال هم اکنون در کشورهایی مانند عراق و افغانستان در اوج خود قرار دارد. «هم اکنون در عراق، تروریست‌ها به دنبال ایجاد تفرقه، هرج و مرج و رعب و وحشت در میان مردم هستند که در این میان، بیش از ده‌ها کتاب‌فروشی، کتابخانه و مرکز فرهنگی مورد هجوم تروریست‌ها قرار گرفته است و تعداد زیادی از آثار و میراث فرهنگی این کشور یا مورد دستبرد قرار گرفته‌ و یا بر اثر انفجار مواد منفجره به تلی از خاکستر مبدل شده و از میان رفته‌اند.» (اخبار شبانگاهی، 1385).

یکی از شایع‌ترین اعمال تروریستی، بمب­گذاری و تهدید به بمب است. «تروریست‌ها معمولاً مکان‌های مشهور را برای بمب‌گذاری انتخاب می‌کنند. مرکز تجارت جهانی نیورک[24] و ساختمان فدرال شهر اوکلاهاما[25] دو نمونه وحشتناک از این موارد هستند. تهدید به بمب‌گذاری در کتابخانه‌ها به صورت تلفنی و مکرراً انجام شده است که همه کارکنان باید با روش‌های مدیریتِ چنین اتفاقاتی، آشنا باشند. به عنوان مثال، هیچ کس نمی‌توانست کتابخانه شهری اوکلاهاما^[26] را در برابر آنچه در ساختمان مجاور آن، یعنی ساختمان فدرال که در 19 آوریل 1995 رخ داد، از پیش آماده کند. انفجار شدید بمب دو نفر از کارکنان بر اثر ریزش ناگهانی شیشه­های پنجره­ ساختمان، زخمی کرد. انفجار باعث فرو ریختن شیشه های بیش از 90 درصد پنجره­ها شد. به طور کلی، تهدید به بمب‌گذاری باید جدی گرفته شود. هنگامی که شخصی هشدار می‌دهد که در نقطه­ای از ساختمان کتابخانه بمبی جاسازی شده است، از راهبردهای خاصی باید پیروی کرد. به طور خلاصه، از جمله کارهای دیگری که باید کتابخانه برای مقابله با بمب­گذاری انجام دهد عبارتند از: خرید دوربین‌های نظارتی و نصب آن‌ها برای کنترل ساختمان کتابخانه، افزایش نیروهای امنیتی، استفاده از روش‌هایی برای کنترل واکنش‌هایی مثل ترس، عصبانیت و مواردی شبیه به این‌ها، در اختیار داشتن تلفن­های ضروری برای تماس با پلیس و نیروهای آتش‌نشانی، آموزش مراجعان و کارکنان جهت تخلیه ساختمان طبق اصول و معیارهای امنیتی و تلاش برای عادی سازی شرایط بحرانی می‌باشد. در صورت بروز انفجار پاک‌سازی، تمیز کردن نخاله­های حاصل از انفجار و شستشوی فرش‌ها، مبلمان و تجهیزات و همچنین مرتب کردن کتاب‌ها و قفسه‌ها به منظور جمع­آوری گرد و خاک و خرده شیشه‌ها و تعیین زمان برای بازگشایی کتابخانه و ازسرگیری خدمات از جمله مقدماتی است که باید انجام داد (شامان، 1999).

جنگ در طول تاریخ، خرابی‌ها و ویرانی‌های زیادی را به وجود آورده است. جیمز تامپسون معتقد است «جنگ تقریباً همواره سبب نابودی و از هم پاشیدگی کتابخانه‌ها شده است» و همچنین در ادامه به گفته المردی جانسون استناد می‌کند که می‌گوید: «وقتی تمدن‌ها به اوج خود می‌رسند، کتابخانه‌ها رشد می‌کردند و در ادوار فشار و سختی یا غلبه دشمن، زوال و نابودی آن‌ها شروع می‌شد.»(تامپسون، 1366، ص 53).

 در حقیقت - جنگ - مادر تمام حوادث مترقبه و عمدی است، زیرا هنگامی‌که جنگی به وقوع می‌پیوندد، به تبع آن شورش‌ها، غارت‌ها، اعمال تروریستی، خراب‌کاری، آتش‌سوزی و ... اتفاق خواهد افتاد. بیشتر کتابخانه‌ها مخصوصاً کتابخانه‌های گذشتگان به وسیله آتش از میان رفته‌اند که در حقیقت طعمه شعله‌های آتش جنگ و جنگ‌افروزان شده‌اند. در این میان می‌توان به «کتابخانه آشور بانی‌پال در نینوا اشاره کرد که به دست مادها سوزانده شده است. کتابخانه سنتی قسطنطنیه که در سال 330 میلادی به وسیله قسطنطین کبیر تأسیس شد، در آتش‌سوزی سال 477 منهدم شد (تامپسون، 1366، ص 50 – 49)، کتابخانه صاحب بن عباد به دستور سلطان محمود غزنوی به آتش کشیده شد، کتابخانه ابونصر شاپور بن اردشیر در کرخ بغداد در حمله طغرل سلجوقی طعمه حریق شد، کتابخانه مسکو در حمله ناپلئون سوخت، کتابخانه کنگره آمریکا توسط بریتانیایی‌ها طی جنگ‌هایی که از سال 1812 آغاز شده بود به آتش کشیده شد، کتابخانه تاریخی شهر پاریس در جنگ بین فرانسه و پروس در آتش سوخت، بسیاری از کتابخانه‌های اروپا در جنگ جهانی دوم سوختند و بیش از سه میلیون جلد کتاب از بین رفت، و آتش‌سوزی کتابخانه ملی عراق که گنجینه عظیم آثار مکتوب تمدن بین‌النهرین و عیلام محسوب می‌شد در آوریل 2003 میلادی حدود 200000 جلد از کتاب‌های خود را از دست داد». (نیکنام، 1384، ص. 39 - 32). «در جنگ ایران و عراق بسیاری از کتابخانه‌های محلی و شخصی شهرهای مرزی ایران بر اثر شعله‌های آتش جنگ سوخت و از میان رفت». (فرازمند، 1385) کتابخانه­ها، مخصوصا کتابخانه های مناطق مرزی باید دارای اسکلت مستحکم، مثلا بتونی یا فولادی باشند. همچنین باید دارای «قلعه کتاب» باشند تا در مواقع ضروری منابع و مواد باارزش را به آنجا منتقل شود. از منابع کمیاب حتما باید نسخه پشتیبان تهیه شود و یا نسخه های کمیاب را در مکان امنی نگهداری کنند تا از گزند حملات احتمالی مهاجمان در امان باشند. در ساختمان کتابخانه ها نباید دیواره ها یا نمای شیشه ای استفاده شود. کتابخانه باید به آژیر خطر، سیستمهای اطفاء حریق و تجهیزات ایمنی مجهز باشد. به کارکنان و مراجعان آموزش های لازم داده شود تا در هنگام خطر بتواند با آرامش و بدون هیچ گونه اتفاقی سالنها را ترک کنند و به جاهای امن پناه ببرند. پیشنهاد می شود در کتابخانه یا نزدیک آن، پناهگاهی برای حفظ جان افراد پیش­بینی شود.

«جان تورنتون این را تأیید می‌کند و اظهار می‌دارد که متأسفانه مداخلات سیاسی در بسیاری از موارد، به جای سازندگی، به تخریب کتابخانه‌ها منجر شده است.»(تامپسون، 1366، ص 53) «بر اثر جنگ کشاورزان که در سال 1252 میلادی به وقوع پیوست، تعدادی از کتابخانه‌های صومعه‌های آلمان نابود شد. حتی شمار دیرهایی که کتابخانه‌های آن تنها در استان تورنجیای آلمان ویران شده بود به هفتاد رسید. کتابخانه اسکندریه طی جنگ‌های خیابانی سربازان قیصر روم و مدافعان شهر سوخت و از بین رفت، کتابخانه بریستول در یک آشوب عمومی به آتش کشیده شد». (دال، 1372، ص 213) شورش‌ها و ناآرامی‌های شهری در حقیقت همان جنگ است اما در مقیاس کوچک‌تر و با عمق تخریب کمتر که همان نتایج و آثار زیان‌بار جنگ را به همراه دارد. شورش‌های شهری در یک دایره جغرافیایی محدود بین دو یا چند شهر، قبیله، محله، نژاد، زبان، مذهب   و ... رخ می‌دهد. «در روزگار ما، ‌در سال‌های بعد از 1933، در دوران دیکتاتوری آدولف هیتلر در آلمان، مجموعه کتاب‌ها را تصفیه می‌کردند و کتاب‌سوزان به راه می‌انداختند. تنها در بریتانیا، در طول جنگ جهانی دوم، تعداد کل کتاب‌های از دست رفته در نتیجه اقدامات دشمن، بیش از بیست میلیون جلد تخمین زده می‌شود.»(هاروی، 1384، ص 194).

کتابخانه مسجد جامع طبس (مربوط به قرن هفتم قمری) به دست نایب حسین کاشی طی حمله وی به طبس غارت و به آتش کشیده شد (نیکنام، 1384، ص 37). در دوره انگلوساکسون­ها بر بریتانیا، کتابخانه‌های صومعه‌ای به طور مداوم غارت و نابود می‌شد. برای مثال، در قرن نهم، صومعه‌های شهری لاستینگهام، ملروز، تاینموث، و ویتبی به دست مهاجمان اسکاندیناویایی منهدم شد.

اقداماتی که برای جلوگیری از دزدی اموال و تجهیزات، بریدن و ناقص کردن کتاب‌ها انجام می‌گیرد بخش مهمی از فعالیت‌های امنیتی را در اغلب کتابخانه‌ها شامل می‌شود. این معضل جهانی و فراگیر همیشه مسئولان و کتابداران را آزار داده و می‌دهد. سالیانه کتابخانه‌ها قسمتی از کتب و منابع خود را به خاطر سرقت و نقایص متن از دست می‌دهند و هزینه ترمیم و جایگزینی آن تقریباً رقم قابل ملاحظه‌ای می‌باشد. دزدی‌های اخیر و دستبرد افراد سودجو به منابع و اموال کتابخانه این ضرورت را ایجاب کرده است که کتابداران باید بدانند دزدی و پاره کردن کتاب‌ها مهم‌تر و جدی‌تر از آن است که قبلاً تصور می‌شد.

برای مقابله و مواجهه با حوادث و بلایای طبیعی و غیرطبیعی، توصیه ها و راهبردهای زیادی از سوی متخصصان امر ارائه شده است که ذکر آن در این مقاله ممکن نیست. بنابراین به اختصار، مهمترین موارد در قالب جدول زیر ارائه می گردد:

«چگونگی واکنش جامعه در برابر خطرات، خصوصاً خطراتی که ممکن است منجر به وارد آمدن خساراتی بزرگ به زندگی و دارایی انسان گردد، از ارزش‌های اساسی آن جامعه محسوب می‌گردد. جامعه چگونه خود را برای برنامه‌هایی جهت پیشگیری یا کاهش اثرات چنین بلایایی آماده می‏سازد تا ارزش‌های ایمنی و امنیت را تبیین نمایید و به تأمین تخصص‌های فنی می‏پردازد که می‌تواند بار مشکلات را تقبل کند. اگر چه همه­ی خطرات را نمی‌توان خنثی کرد، اما بسیاری از آن‌ها را می‌توان به محض شناسایی کاهش داد» ( جِی آر و وای[30]، 1990).

بدین ترتیب، مشخص شد که بلایا و حوادث طبیعی و غیر طبیعی یک حقیقت انکارناپذیری هستند که دفعتاً به وقوع می‌پیوندند. «خطرات تهدید­کننده و نگرانی‌های کتابخانه‌ها، با توجه به موقعیت جغرافیایی، زمین و نوع آب و هوای موجود در منطقه، از تنوع گسترده­ای برخوردار است. به عنوان مثال، در حوزه­های مرطوب و کم ارتفاع، گردباد و طوفان‌هایی گرمسیری، از نگرانی‌های فصلی منطقه هستند. در حالی که در برخی مناطق دیگر، ممکن است ساکنین نگران سیلاب و خسارت­های ناشی از آب، طوفان‌هایی تندری و رعد و برق، گردباد و طوفان، زمین­لرزه و طوفان‌هایی همراه با گرد و غبار باشند. از طرفی عواملی چون؛ تهدید به بمب­گذاری، آتش‌سوزی، سیل، نشت مواد شیمیایی، قطع برق و اورژانس‌های پزشکی نیز که حوادث غیر­منتظره را تشکیل می‌دهند، باید شناسایی شده و برای مقابله با آن‌ها برنامه­ریزی شود» (شامان، 1991، 178).

لذا کتابخانه‌ها ضمن آشنایی کامل با موقعیت جغرافیایی و اقلیم هر منطقه­ای که کتابخانه در آن احداث شده است و با توجه به امکانات و تجهیزات باید برنامه ریزی و پیش بینی لازم برای مواجهه و مقابله با این حوادث و بلایا را داشته باشند.

برنامه‌ریزی از مهم‌ترین اقدامات فرآیند مدیریت کتابخانه‌هاست که راه رسیدن به اهداف، آن‌ها را هموار می‌سازد. در این زمینه طراحی برنامه‌ای برای جلوگیری از وقوع یا حفاظت پیش‌گیرانه در برابر سوانح نقش چشم‌گیری ایفا می‌کند که در دو مرحله متفاوت اما مرتبط در تقلیل میزان خسارات به کتابخانه‌ها بی‌تأثیر نیست. این دو مرحله عبارتند از:

1.       مرحله قبل از وقوع و ایجاد شرایطی برای پیش‌گیری از بروز سانحه

2.       مرحله پس از وقوع و جبران خسارات و مرمت آثار   

برنامه‌ریزی برای آمادگی در مقابل سوانح، از عناصر ضروری حفاظت پیش‌گیرانه می‌باشد. بهترین اقدام در برابر سوانح تلاش و کوشش‌هایی است که باید به عمل آورد تا بروز سوانح و بلایای مشابه به حداقل برسد. سالی ا. بوکانان^[31] درباره برنامه‌ریزی برای مقابله با سوانح چنین می‌گوید: «یک برنامه مدون مهم‌ترین گامی است که در جهت آماده شدن در مقابل سوانح و بلایا برداشته می‌شود. اولین اثر این سند کتبی این است که سوانح امکان وقوع دارند و اینکه یکی از وظایف سازمان تشکیلات کتابخانه این است که به صورت منطقی مسئولیت این سوانح را بپذیرد. ثانیاً آمادگی و قبول مسئولیت، خسارات و صدمات به مواد کتابخانه و هزینه‌های احیا و بازسازی را کاهش می‌دهد. ثالثاً برنامه‌ریزی باعث پیوستگی افکار و عقاید و فراهم آوردن دستورهای قدم به قدم می‌شود که پیروی از آن‌ها برای هر کس که از وی اجرای آن‌ها خواسته می‌شود، سهل و آسان است.»(هاروی،1384، ص. 173 – 172).

برنامه‌ریزی برای جلوگیری از سوانح نیازمند این است که نظافت کتابخانه به صورت مرتب انجام گیرد. ساختمان کتابخانه به صورت مناسب ساخته شود و با موقعیت خود مطابقت داشته باشد و به طور مرتب و مداوم حفاظت و نگه‌داری شود و کارمندان کتابخانه به خوبی آموزش دیده باشند. به عبارت دیگر برنامه‌ریزی برای جلوگیری از سوانح جنبه دیگری از مدیریت خوب و صحیح است.

در کتاب برنامه‌ریزی‌ مقابله‌ باحوادث‌ درکتابخانه‌هاو مراکزخدمات‌ اطلاع‌رسانی شرایط یک برنامه یا اصطلاحاً دستنامه سوانح و بلایا را چنین بیان می‌نماید: «دستنامة‌ برنامه‌ریزی‌ وضع‌ اضطراری» باید خوانا، محققانه، سازمان‌ یافته، و موجز و مرتبط‌ با نیازهای‌ محلی‌ باشد. روش‌های‌ بازسازی‌ باید به‌ روشنی‌ توصیف‌ شده‌ باشند. برای آمادگی‌ در برابر حوادث،‌ یک‌ راهنمای‌ گام‌ به‌ گام‌ را می‌توان‌ برای‌ توزیع‌ در سطح‌ گسترده‌ تدوین‌ کرد. در مورد محصولات‌ و خدمات‌ نیز اطلاعات‌ مورد نیاز است، ولی‌ بهتر است‌ که‌ این‌ اطلاعات‌ به‌ صورت‌ یک‌ قسمت‌ مجزا ارائه‌ گردد و باید همواره‌ روزآمد باشد. یک‌ فهرست‌ روزآمد از اسامی کارکنان، حاوی‌ اسم‌ و مشخصات‌ تماس‌ با کلیه‌ کارکنان‌ مورد احتیاج‌ در امداد نیز ضروری‌ است‌ ولی‌ لزومی ندارد که‌ این‌ اطلاعات‌ در اختیار دیگران‌ قرار گیرد. باید توجه‌ کرد که‌ شاید دو نگارش‌ از دستنامه، یکی‌ برای‌ استفاده­ی‌ همگانی‌ و دیگری‌ برای‌ توزیع‌ محدود، تهیه‌ شود. درباره­ی‌ مسئولیت‌ تولید اولیه‌ و بازبینی‌ نهایی‌ دستنامه‌ برنامه‌ریزی‌ وضع‌ اضطراری، تصمیم‌گیری‌ نمایید. ضرورت‌ ندارد و نباید که‌ این‌ دستنامه‌ حاوی‌ تمام‌ اطلاعات‌ احتمالی‌ مربوط‌ به‌ مدیریت‌ وضع‌ اضطراری‌ باشد. ولی‌ باید همه­ی‌ اطلاعات‌ اساسی‌ را در برداشته‌ و نیز نشان‌ دهد که‌ اطلاعات‌ بیشتر را کجا می‌توان‌ یافت.(آشمن، 1380، ص 25).

     در برنامه مقابله با سوانح، بخش پیش‌گیری شامل فعالیت‌هایی برای کاهش خطراتی است که از اقدامات افراد بی‌تجربه ناشی می‌شود. کم کردن خطرات آتش‌سوزی و سیل، اقداماتی برای کم کردن خسارات وارده از سوانح با نصب تجهیزات مناسب و دستگاه‌های امنیتی که بتواند وسایل کتابخانه را حفظ نماید. تهیه نسخه‌های اضافی از کتاب‌ها و مطالب نادر و منحصر به فرد مانند فهرست کتابخانه و اتخاذ ترتیب و روش‌های به خصوص که امنیت کتابخانه و موجودی مواد آن را در مواقعی که احتمال خطر زیاد است از جمله تشکیل نمایشگاه‌های کتاب و تعمیر ساختمان کتابخانه، تضمین کند در این مورد باید مسئله بیمه نیز مد نظر باشد. حرکت متقابل شامل اقداماتی است که باید برای قابل استفاده کردن برنامه طراحی شود. حرکت متقابل عمدتاً شامل مراحل طرح و برنامه‌ریزی و نیز اقدامات رایجی است که برنامه تهیه شده را به صورت رایج و متداول در آورد. عمده‌ترین این اقدامات عبارتند از: تعیین و تربیت کارکنان ویژه حرکت متقابل، شناسایی و علامت‌گذاری و مواد و چیزهایی که نادر و استثنایی هستند و نجات دادن آن‌ها در زمان سانحه اولویت دارد. جمع‌آوری و نگه‌داری تجهیزاتی که هنگام بروز سانحه مورد نیاز خواهند بود. تهیه سیاهه‌ای از کارکنان کلیدی، خدمات، منابع و تجهیزات و نگه‌داری این سیاهه‌ها به صورت روزآمد، ابداع روش‌هایی برای اخطار و اعلام وقوع سوانح به اعضای گروه، به گونه‌ای که بتوانند سریعاً آماده و مجتمع شوند. برقراری تماس با کارکنان حفاظتی و تسهیلاتی در منطقه که می‌توانند در مواقع سانحه و حادثه به یاری شتافته و روزآمد و جاری نگه‌داشتن این اقدامات. برنامه کنترل و مهار خسارات و جبران آن‌ها که شامل عکس‌العمل و به حالت اول برگرداندن می‌باشد.عکس‌العمل شامل اقداماتی است که بعد از رویداد سانحه صورت می‌گیرد. این اقدامات عبارتند از: به صدا درآوردن زنگ خطر، یک جا جمع کردن کارکنان، امن کردن محل سانحه برای کارکنان، تهیه برآورد اولیه از خسارات وارده، محدود کردن تیم نجات، ورود به محل سانحه و بردن و تمیز کردن، بسته‌بندی کردن و حمل وسایل صدمه دیده. (هاروی، 1384، صص180 - 179).

همان‌طور که گفته شد گریزی از حوادث و بلایای طبیعی و غیر طبیعی نیست و این وقایع جز قاعده زندگی است، لذا کتابخانه‌ها باید برای مواجهه با این پدیده‌ها و کاهش خسارات، و اطلاع از موقعیت و شرایط جغرافیایی و اقلیم محل زندگی خود، از استانداردها و رهنمودهای محلی، ملی و بین­المللی پیروی کنند و وقوع هر نوع حادثه‌ای را پیش­بینی کنند. همچنین با اطلاع رسانی و آموزش کارکنان، مراجعان و ساماندهی و سازماندهی امکانات و تجهیزات، خود را برای هر خطری مهیا سازند. ضمناً هر یک از عوامل مخرب یک بحث جدی و مهمی است که به طور مستقل و گسترده­تر باید مورد بررسی و مطالعه قرار گیرند.