سیری در کتب خطی فلسفی کتابخانه ملی ایران

   این مقاله براساس فهرست های کتب خطی کتابخانه ملی اعم از مجلدات چاپ شده و یا اطلاعات رقومی شده آنها در پایگاه کتابخانه ملی و نه محتوای کتاب ها  تهیه شده است و به همین دلیل به مختصری در حد چند کلمه در معرفی کتاب های خطی اکتفا شده است.   

   برخی آثار به صورت یک رساله در مجموعه رسالات یک نسخه خطی قرار دارند. اینها نوشته هایی از چند صفحه تا ده ها صفحه اند که همچون مقاله صفحاتی کمتر از کتاب دارند و هر چند رساله، یک کتاب خطی به صورت مجموعه را تشکیل می دهند و مانند مجموعه گفتار دارای یک یا چند مولفند.

   مطالب این نوشتار اگرچه در یک سیر تاریخی از گذشته تا قرون اخیر و به ترتیب سده های حیات مولفانشان آمده است اما مبین سیر حکمت یا تاریخ فلاسفه نیست به همین جهت ممکن است ذکری از فیلسوفی نشود و یا همه آثار یک حکیم مطرح نگردد چونکه فقط بر کتاب های کتابخانه ملی وآن هم کتب شناسایی شده تکیه دارد.[2]

   همچنین در ترتیب محتوای این مقاله طبقه بندی های تخصصی فلسفه و یا تقسیم بندی هایی نظیر فلسفه مشاء و اشراق یا اصالت وجود و ماهیت لحاظ نشده، بلکه برداشت فهرست نگار از کتب خطی مد نظر بوده است.

   ارتباط متون فلسفی با مباحث کلامی و دانش های حکمت عملی مانند اخلاق و عرفان و همراهی علم منطق با فلسفه، جدا کردن کتب صرفا فلسفی را کمی مشکل می سازد. با این وجود تلاش بر این بوده است تا حتی الامکان از ذکر آثار خطی در این موضوع ها که خود دانشی مجزا محسوب می شوند خودداری شود، هرچند که ممکن است آثاری ناخواسته در مقاله دیده شوند.

   عناوین کتب خطی هم به ترتیب قرون تالیف و نه کتابت[3] آنها و در ذیل نام مولفشان می آید و آن هم براساس کتاب های فهرست شده در کتابخانه ملی. شایان ذکر است که افزون براین، چندین هزار کتاب خطی   فهرست نویسی نشده هم در این کتابخانه وجود دارد که از دایره این پژوهش خارج است. امید آنکه بعد از فهرست نویسی آنها بتوان از آن کتاب ها نیز سود جست.  

   برای شناخت هرچه بیشتر کتب معرفی شده در این پژوهش به ویژه زبان آنها، فهرستی از این کتب به ترتیب نام مولفشان و با ذکر تاریخ حیات مولف یا زمان تالیف، تاریخ کتابت و شماره کتابشناسی آنها در جدولی جداگانه  می آید. در ادامه با ذکری از برخی آثار ناشناخته تحلیلی آماری از این منابع ارائه خواهیم داد.

   در زمینه کتب خطی کتابخانه ملی تاکنون اثر مستقلی به دست نیامده است. فهرست های نسخ خطی این کتابخانه آن هم از جلد 12 تاجلد 22 دارای نمایه ای موضوعی است. نرم افزار کتابشناسی ملی که از طریق سی دی و شبکه رایانه سازمان اسناد و کتابخانه ملی و سایت اینترنتی این سازمان قابل دسترس است درحال حاضر سهل الوصول ترین ابزار پژوهش پیرامون موضوع این تحقیق با کلیدواژه فلسفه و مانند آن است اما کافی نیست . زیرا کتاب های فهرست شده بسیاری مانند مجموعه ها ، جلد دوم فهرست و همچنین اطلاعات مربوط به کاتب و تاریخ کتابت و موضوع هزاران کتاب دراین نرم افزار نیامده است. بنابراین ناگزیر به مراجعه به فهرستهای چاپ شده هستیم. تاکنون فهرستی موضوعی از منابع خطی کتابخانه ملی تهیه نشده و جای چنین فهرستی خالی است. البته اداره کل کتاب های خطی این کتابخانه درحال تهیه فهرستی مختصر از منابع خطی کتابخانه ملی است که اطلاعات موجود در آن هم به مدد انجام این تحقیق آمد. امید آنکه به زودی این کتابخانه بتواند فهرست مختصر تمامی منابع خطی خود را به انجام برساند تا جستجو در آن یاریگر تحقیقات منابع خطی در این کتابخانه باشد همچون کتابخانه های بزرگی مانند کتابخانه آستان قدس رضوی و کتابخانه مرعشی که برای جستجوی بهتر در فهارس چاپی خود راهنمای موضوعی یا دستنامه فهارس نوشته اند.    

مروری برآثار خطی فلسفی در کتابخانه ملی

   آثار خطی فلسفی کتابخانه ملی طبق تاریخ تالیف یا زمان حیات مولفشان سیری از قرن چهارم پیش از میلاد مسیح(ع) تا قرن چهاردهم پس از هجرت پیامبر اسلام محمد(ص) را نشان می دهد.

   1. قرون پیش از ظهور اسلام: شاید از اولین کتاب های خطی فلسفی کتابخانه ملی اثولوجیا ، رساله تفاحیه (سیب نامه) و نفس ، ماده و علت و کون اثر ارسطو باشد که در قرن چهارم پیش از میلاد مسیح به تحریر درآمد . کلام ارسطاطالیس لبیان سبع مطالب هم آرای این فیلسوف را آشکار می سازد.

   بعد از ارسطو قدیمی ترین حکیم که آثارش در کتاب های خطی دیده می شود افرودیسی[4] است . از این حکیم آثاری چند به زبان عربی با عنوان هیولی ، علت اولی و مقاله ماده ، عدم و کون در کتابخانه ملی وجود دارد

   2. قرن سوم : از قرون پیش از ظهور اسلام تا زمان حیات ابو یوسف یعقوب بن اسحق کندی در قرن سوم هجری قمری تالیفی فلسفی در این کتابخانه به چشم نمی خورد. از کندی رساله ای مختصر درباره نفس دیده می شود.

   بعد از رساله کندی آثار فلسفی یحیی بن عدی در این کتابخانه دیده می شود. این نویسنده که مکنی به ابوزکریاست ، رساله هایی مانند عدد و اضافه ، وجود امور عامه ، ممکنات ، شرح مقاله اسکندر افریدوسی ، شرح مقاله مطابوسیقا[5] را به رشته تحریر درآورد.

   از جمله آثار برجای مانده از فیلسوف شهیر مسلمان قرن سوم و چهارم یعنی فارابی که  در کتابخانه ملی نگهداری می شود متنی است همراه با حاشیه موسوم به ح‍اش‍ی‍ه‌ ع‍ل‍ی‌ ت‍ع‍ل‍ی‍ق‍ات‌ م‍ع‍ل‍م‌ ال‍ث‍ان‍ی‌ که در آن معلم ثانی از الهیات سخن می گوید. اثر تعلیقات بدون حاشیه نیز در این کتابخانه وجود دارد. همچنین نوشته هایی چون فصوص ، عیون الحکمه ، عیون المسائل و نتایج العلوم و مفارقات هم از این حکیم است. فارابی همچنین در اثر دیگرش الجمع بین الرایی افلاطون و ارسطو میان آرای این دوفیلسوف جمع می کند. شرح العباره هم از اوست.

  3. قرن چهارم : بعد از فارابی از ابن سینا که در قرن چهارم و پنجم می زیست آثاری را در این مجموعه مشاهده می کنیم که ازجمله آنهاست : شفاء در سه بخش منطق ، الهیات و طبیعیات ، حدودالاشیاء ، دانشنامه علائی ، اشارات و تنبیهات و همچنین رساله هایی نظیر اثبات سریان العشق فی الموجودات ،   اثبات نفس ، رساله در قضا و قدر و مشیه ، عشق ، سر القدر ، عروس ، قراضه طبیعیات ، المطالب العالیه یا اربع مسائل ، روح ، رساله نیروزیه ، نجات ، حی بن یقظان و اقسام النفوس با بیان نفس های فلکی، نباتی، حیوانی و طبیعی.

   همچنین از ابن مسکویه که در قرن چهارم و پنجم زندگی می کرد یک اثر در این کتابخانه دیده می شود به نام رساله الفوز الاصغر درباره اثبات واجب ، احوال نفس و ضرورت بعثت انبیاء و دفاع از دین در برابر فلسفه.

   در همین دوران علی بن حسین بن هندو نیز رساله ای در معرفت نفس دارد.

   قرن چهارم زمان فعالیت نویسندگان معروف به اخوان الصفا و نگارش رسائل آنهاست. از ترجمه رسائل اخوان الصفا به فارسی اثری به نام مجمل الحکمه وجود دارد که پیرامون فلسفه ،علوم طبیعی ، ریاضیات ، منطق و دائره المعارف است . معین الدین ناصرخسرو قبادیانی که خود از نویسندگان این رسائل به شمار می آید کتاب زاد المسافرین را در 27 قول (گفتار) نگاشت. او رساله ای در فلسفه پیرامون بقای دهر و نفس و نحوه ارتباط با جسم، زمان و عقل و ... دارد.

   4. قرن پنجم : در قرن پنجم بهمنیار بن مرزبان شاگرد ابن سینا کتاب التحصیل را به ترتیب کتاب دانشنامه علائی با اضافاتی چند به تحریر درآورد. محمدبن محمد غزالی هم در این دوران می زیست و کتاب ال‍م‍ن‍ق‍ذ م‍ن‌ ال‍ض‍لال‌ و ال‍م‍ف‍ص‍ح‌ ع‍ن‌ الاح‍وال را در ذم فلسفه و تائید تصوف به تحریر درآورد. در این قرن ابوالفتح عمر بن ابراهیم الخیامی (خیام) رساله ای مختصر در فلسفه با عنوان علم کلیات نوشت . نامه شیخ ابوسعید ابو الخیر به بوعلی هم در این عصر از عبارات فلسفی خالی نیست.

   5. قرن ششم : در قرن ششم ابوالفتوح شهاب الدین یحیی بن حبش سهروردی المطارحات را در سه علم الهی ، منطق و طبیعی به تحریر درآورد. از او رساله هایی چند باقی است مانند قصه الغربه الغریبه ، اعتقادالحکما ، لغت موران ، عقل سرخ ، هیاکل النور و الواح. در این قرن م‍ح‍م‍دب‍ن‌ ع‍م‍ر فخر رازی کتاب  ل‍وام‍ع ال‍ب‍ی‍ن‍ات‌ ف‍ی‌ الاس‍م‍اء و ال‍ص‍ف‍ات‌ را در شرح اسماء و صفات خدا و مباحث عقلی و کلامی نوشت. او عیون الحکمه ابن سینا را که در باب الهیات ، طبیعیات و منطق است شرح کرد . براهین اثبات نفس هم از اوست.   ابن رشد هم در این زمان می زیست و کتاب تهافت التهافت را در رد بر انتقاد غزالی از فلاسفه نوشت.   عبدالکریم بن ابراهیم جیلی صوفی کتاب الانسان الکامل فی معرفه الاواخر و الاوائل را در علم خداوند و صفات الهی و وظایف انسانها نگاشت.

   6. قرن هفتم : ابن عربی که در قرن ششم و هفتم می زیست اثر کلمات محی الدین را پدید آورد که در آن از روح و تعلق آن به بدن سخن گفت. از دیگر نویسندگان آثار فلسفی در قرن هفتم هجری که در کتابخانه ملی آثارشان دیده می شود اثیرالدین ابهری است که در کلمات عشره[6] از مبدا و معاد سخن گفت و کتاب الهدایه او در منطق ، طبیعیات و الهیات توسط میبدی و ملاصدرا به شرح درآمد. در این قرن محمود بن خداداد اشنوی غایه الامکان فی درایه المکان را در بیان توحید ، مکان و زمان نگاشت.

   این قرن با حضور بابا افضل کاشانی هم همراه است که رساله هایی موسوم به ره انجام نامه ، جاودان نامه ، عرض نامه ، ترجمه مدارج الکمال ، نفس ، مبدا و معاد ، مبادی موجودات ، مکاتبات، افادات، خودشناسی ، سوال و جواب ، انشاء نامه ، تقدم ، شش مکتوب ، ایمنی از فنا و اقسام مردم دارد. در همین دوران محمودبن عبدالکریم شبستری مرآه المحققین را در زمینه نفس ، وجود و حکمت آفرینش به تحریر درآورد.  خواجه نصیرالدین طوسیفیلسوف در همین عصر می زیست. او   شرح الاشارات و التنبیهات را در بیان فلسفه ابن سینا و در پاسخ به اعتراض های فخر رازی صاحب اثر شرح اشارات ابن سینا نوشت. وی رساله آغاز و انجام را در زمینه مبدا و معاد به تحریر درآورد . او در مصارع المصارع ایرادهای تاج الدین محمد شهرستانی را بر ابن سینا در کتاب مصارعه الفلاسفه رد کرد. اثر مختصر رساله فی احوال النفس درباره جداشدن روح از بدن و رساله های دیگری همچون جبر و اختیار ، نفس الامر ، نیز از اوست.

   محمودبن مسعود قطب الدین شیرازی شاگرد خواجه نصیر هم دره‌ال‍ت‍اج‌ ل‍غ‍ره‌ ال‍دب‍اج‌ را در بیان فلسفه مشاء به فارسی نوشت . وی بر حکمه الاشراق سهروردی در منطق و فلسفه نیز شرحی زد و رساله در تحقیق عالم مثال را به رشته تحریر درآورد. نجم الدین علی بن عمر کاتبی‌قزوینی، مشهور به دبیران ،ازحکمای شافعی و شاگرد اثیرالدین، کتاب شرح ملخص الحکمه را در منطقیات، امورعامه، جواهر و اعراض و الهیات خاصه به تحریر درآورد. یعقوب بن موسی متطیب هم درقرن هفتم رساله خطبه التوحید را درباره توحید و واجب الوجود نوشت . در این قرن شمس الدین محمد شهروزی اثر نزهه الارواح و روضه الالواح (آلافراح) فی تواریخ الحکماء را در زمینه تاریخ فلسفه و پیرامون فلاسفه یونان و مصر پدید آورد.

   7. قرن هشتم : در قرن هشتم با آثاری چند برمی خوریم. علی بن محمد جرجانی معروف به میر سید شریف رساله وجودیه را در بیان مراتب وجود باتکیه بر گفتار عرفا و صوفیه نگاشت. او الرساله الحرفیه را در نسبت بین عقل و مدرکات آن به تحریر درآورد . میرسیدشریف جرجانی بر شرح حکمه العین حاشیه زد . از وی آثاری چون تحقیقات مجردات در حکمت بجای مانده است.

   در همین قرن محمدبن محمد قطب الدین رازی[7] کتاب لوامع الاسرارفی شرح مطالع الانوار را در زمینه منطق و فلسفه نگاشت. وی کتاب المحاکمات بین شرحی الاشارات را که محاکمه ای بین دو شرح فخرالدین رازی و خواجه نصیرالدین طوسی بر الاشارات ابن سینا است ، به تحریر درآورد. م‍ح‍م‍دب‍ن‌ م‍ب‍ارک‍ش‍اه میرک بخاری شرحی بر حکمه العین علی بن عمر کاتبی قزوینی نوشت. وی بر هدایه الحکمه ابهری هم شرحی زد.

   شهاب الدین همدانی رساله عقلیه را دربیان عقل و تعریف فلسفی آن و نیز فضیلت ، اسامی و صفات عقل و تفاوت درجات اکتساب آن نوشت. حسین بن زاهد گیلانی مفتاح الرمز و مقلاد الکنوز را در حکمت طبیعی موجودات اعم از اشیاء و جانداران نگاشت. در این قرن عبدالرزاق کاشی رساله فی تعیین السنه الالهیه را به رشته تحریر درآورد.

   8. قرن نهم : در قرن نهم نیز اهل حکمت آثاری پدید آوردند. محمد بن اسعد دوانی کتاب اثبات الواجب و شرح اثبات الواجب را به تحریر درآورد. اثر ش‍واک‍ل‌ ال‍ح‍ور در ش‍رح‌ ه‍ی‍اک‍ل‌ الن‍ور سهروردی و کتاب فلسفی عرفانی الزوراء در اثبات واجب و رساله علل و ممکنات و مساله تسلسل و احتمالا رساله حدوث شیء عن لاشیء هم از اوست. حسین بن معین‌الدین میبدی شرح هدایة الحکمه را در بیان کتاب اثیرالدین ابهری نوشت . جام گیتی نما هم اثر اوست.  احمدبن محمود هروی خزربانی (ملازاده) شرح هدایه اثیرالدین را نگاشت. پ‍ن‍دت‌ کشمیری اثر ‌ ج‍وگ‌ ب‍اش‍س‍ت‌ را ارائه کرده که حاوی خلاصه ای از فلسفه ، عرفان و تصوف هندی است وترجمه و شرح هایی هم دارد. صلاح الدین استاد بایزیدخان بر شرح مولانازاده (ملازاده) بر هدایه الحکمه اثیرالدین حاشیه زد. ملاعبدالرحمن جامی رساله وجودیه را نوشت.  غیاث الدین علی حسینی اصفهانی کتاب دانشنامه جهان را پیرامون فلسفه طبیعی آفرینش و بعضی مباحث مابعدالطبیعه و علوم طبیعی خصوصا طب نگاشت. بایزیدبن شیخ شبلی محمود آبادی اثر شرح هدایه الحکمه را به جا گذاشت.

   در این قرن مصطفی بن یوسف خواجه زاده برسوی کتاب تهافت (المحاکمات بین التهافتین)را در محاکمه بین غزالی صاحب تهافت الفلاسفه و ابن رشد صاحب تهافت التهافت نوشت[8].

   9. قرن دهم : قرن دهم هم از آثار حکما خالی نبود. صدرالدین محمد الحسینی الشیرازی(دشتکی) کتاب اثبات الواجب را به تحریر درآورد. م‍ن‍ص‍ورب‍ن محمد‌ م‍ی‍رص‍درال‍دی‍ن‌ ملقب به میر غیاث الدین دشتکی رساله الوجود موجود را در زمینه اصالت وجود نگاشت. وی رساله مجلی و تکمله آن را در عرفان و فلسفه به تحریر درآورد. و مرآت الجمال(جام جهان نما) را در بیان ماهیت انسان و تهذیب اخلاق به تحریر درآورد. اش‍راق‌ ه‍ی‍اک‍ل‌ ال‍ن‍ور ل‍ک‍ش‍ف‌ ظل‍م‍ات‌ ش‍واک‍ل‌ ال‍غ‍رور در شرح کتاب سهروردی هم از اوست. از دیگر نویسندگان فلسفه قرن دهم میرفخرالدین حسین استرآبادی معروف به سماکی است که بر شرح هدایه میبدی حاشیه زد.    محمدبن فخر لاری کتاب ت‍ح‍ق‍ی‍ق‌ ال‍زوراء را در تشریح کتاب الزوراء دوانی نوشت. م‍لاع‍ب‍دال‍ل‍ه‌ب‍ن‌ ح‍س‍ی‍ن‌ ی‍زدی‌ ح‍اش‍ی‍ه‌ ب‍ر ح‍اش‍ی‍ه‌ ق‍دی‍م‌ دوان‍ی‌ ب‍ر ش‍رح‌ ج‍دی‍د ت‍ج‍ری‍د را نوشت. م‍ح‍م‍د ب‍ن‌ ص‍لاح‌ مصلح الدین اللاری حاشیه ای بر شرح هدایه الحکمه میبدی زد. ح‍ب‍ی‍ب‌ال‍ل‍ه میرزا جان باغنوی بر قسمت امور عامه کتاب شرح حکمه العین محمدبن مبارک شاه میرک بخاری حاشیه زد. او ح‍اش‍ی‍ه‌ ب‍ر ح‍اش‍ی‍ه‌ ق‍دی‍م‌ دوان‍ی‌ ب‍ر ش‍رح‌ ج‍دی‍د ت‍ج‍ری‍د را به تحریر درآورد و مبحث جواهر و اعراض را تبیین کرد. میرزاجان بر شفا حاشیه زده است. او شرح ملا میرزا جان را در تبیین کتاب محاکمات قطب الدین رازی نگاشته است. وی حاشیه ای هم بر شرح اشارات دارد.   محمودبن محمد نیریزی اثر حاشیه اثبات الواجب قدیم دوانی را بجای گذاشت. احمد بن نصرالله تقوی کتاب خلاصه الحیاه را در تاریخ فلسفه و سرگذشت حکمای قبل و بعداز اسلام نگاشت. محمد بن سلیمان فضولی بغدادی رساله روح و عشق یا روح و بدن را درمورد چگونگی آمدن روح در بدن و اعضا و قوای نفسانی و... نوشت. قطب الدین محمدبن محی الدین الانصاری السعدی الخزرجی شرح رساله الزوراء را در فلسفه نوشت. عبدالواحد شوشتری رساله فی نفی الترکیب الذهنی و الخارجی عن الواجب تعالی را نوشت. در قرن ده و یازده محمدامین استرآبادی دانش نامه شاهی را در کلام، فلسفه، منطق، اصول و غیره نگاشت.

   10. قرن یازدهم : در قرن یازدهم م‍ح‍م‍دب‍اق‍رب‍ن‌ م‍ح‍م‍د میرداماد کتاب قبسات را نوشت. او در رساله مختصر خود موسوم به الاع‍ض‍الات‌ ال‍ع‍وی‍ص‍ات ‌به بیست پرسش در منطق، فلسفه ، کلام و دانشهای دیگرپاسخ داده است و در رساله فی الفلسفه از نفس و انعکاس عالم در آن سخن گفت. وی در کتاب جذوات طور سینا آتش طور سینا را توضیح داد. محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی(ملاصدرا) فیلسوف شهیر که در این دوران می زیست کتاب الاسفار‌الاربعه ( علم‌النفس من‌المبدا الی‌المعاد ) یا الحکمه المتعالیه را نوشت و طریق سیر سلوک سالکان حق را با دیدی فلسفی آمیخته با عرفان در چهار سفر شامل: سفر از خلق به سوی حق ، سفر باحق در حق ، سفر از حق به خلق با حق و سفر درخلق باحق خلاصه کرده و مباحث کتاب را در چهار جزء امور عامه ، علم طبیعی، علم الهی و علم نفس از مبدا به معاد تدوین نمود . کتاب المشاعر شامل چند مشعر در شناخت واجب الوجود ، صفات الهی و غیره هم اثر دیگر اوست. وی در اثر المبدا و المعاد از فلسفه و عرفان در شناخت مبدا و معاد مدد گرفت . رساله  اتحاد العاقل و المعقول نیز از آثار او بشمار می آید .  ملاصدرا در الشواهد الربوبیه مسائل فلسفی اعتقادی را با شواهد قرآنی بیان کرد.

   از صدرالدین شیرازی نوشته های دیگری هم در کتابخانه ملی وجود دارد. این متاله کتاب اسرار الآیات و انوارالبینات را در بیان تفسیر آیاتی از قرآن نوشت. او مفتاح الغیب را در بیان یک دوره فلسفه الهی بر مبنای دو کتاب خود اسفار و شواهد ربوبیه نگاشت. وی بر هدایه الحکمه اثیرالدین ابهری نیز شرحی زد . حاشیه الشفاء را در بررسی قسمتی از شفای بوعلی در زمینه عوارض وجود نظیر تقدم و تاخر، حدوث و قدم، تام و ناقص، علت و معلول نوشت . رساله های اکسیرالعارفین ، الواردات القلبیه فی معرفه الربوبیه و رساله ای در وجود و حدوث العالم هم از اوست. وی رساله فی کیفیه معیت الواجب الحق بالموجودات الممکنه وبیان المذهب المحققین من الصوفیه را نوشت و در رساله سه اصل یا سه فصل با تبیین مبدا و معاد و معاش راه رستگاری را به پویندگان نشان داد . رساله های  حشریه ، کیفیه سریان نور وجود الحق فی الموجودات و عرشیه هم از اوست. در قرن یازدهم آثارخطی نویسنگان دیگری هم در کتابخانه ملی وجود دارد. رجبعلی تبریزی یک رساله فلسفی موسوم به  اشتراک لفظی و معنوی در وجود نوشت. میرزا ابوالقاسم فندرسکی رساله کوچک  حرکت را نوشت ورساله ای در صناعت نگاشت. محمد بن حیدر رفیعا کتاب تشکیک را بجای گذاشت. محمد شمسای گیلانی(از مکتب فلسفی اصفهان) کتاب ت‍ح‍ق‍ی‍ق‍ات‌ در ب‍ی‍ان‌ اح‍وال‌ م‍وج‍ودات‌ را برای اطلاع فقهای فارسی زبان از فلسفه نوشت. ملا شمسای گیلانی حاشیه ای در فلسفه پیرامون وحدت شخصیه نگاشت و در رساله مختصرعلم راه وصول به علم را بیان کرد. او در رساله برهانیه از چگونگی علم حق به اشیاء سخن گفت و در رساله برهان التوحید به اثبات توحید در واجب الوجود پرداخت. عبدالخالق قاضی زاده کرهرودی کتاب حاشیه بر شرح جدید تجرید را به تحریر درآورد. م‍ح‍م‍دس‍ع‍ی‍د ب‍ن‌ م‍ح‍م‍د م‍ف‍ی‍د قاضی سعید قمی کتاب  کلید بهشت را درباره مبدا و معاد و اشتراک لفظی اسماء الله نگاشت. حسین بن محمد محقق خوانساری حاشیه شرح الاشارات و التنبیهات را نوشت. سید احمد علوی، شاگرد و داماد میرداماد،  مفتاح الشفاء و عروه الوثقی را در شرح الهیات شفای بوعلی نوشت. او در این کتاب که به اندازه همان خود شفاست به صراحت به «حکمت مشرقیه» که در آغاز شفا، ابن‌سینا از آن یاد کرده اشاره داشته است. ق‍طب‌ال‍دی‍ن‌ م‍ح‍م‍دب‍ن‌ ش‍ی‍خ‍ع‍ل‍ی‌ ش‍ری‍ف‌ دی‍ل‍م‍ی‌ لاه‍ی‍ج‍ی‌ کتاب محبوب القلوب را در شرح حال حکما و متفلسفان و علمای کلام و عارفان نوشت. محمدبن مرتضی مدعو به محسن (ملامحسن فیض کاشانی) کتاب الکلمات المخزونه (المکنونه)فی علوم اهل المعرفه را نگاشت. از وی اثری دیگر به نام کلمات فیض در زمینه فلسفه و دین بجا مانده است. آینه شاهی در فلسفه و رساله در حدوث عالم  هم از اوست. غازانی تبریزی شرحی بر فصوص فارابی دارد. در قرن یازده و دوازده محمدبن عبدالفتاح تنکابنی رساله وقوع حرکه و رساله ابطال بودن حرکت در مقوله ای از افراد این مقوله ، برهان اثبات الصانع و پاسخ به قائلین به وحدت وجود را نوشت.

   11. قرن دوازدهم : در قرن دوازده محمد یوسف طهرانی ملقب به اولیاء حاشیه الشفاء را در شرح شفای بوعلی نگاشت. ح‍س‍ن‌ب‍ن‌ ع‍ب‍دالرزاق قمی کتاب زواهر الحکم را در تعریف حکمت و تقسیمات وجود و طبیعیات و الهیات نوشت. م‍ح‍م‍دم‍ه‍دی‌ب‍ن‌ اب‍ی‌ذر نراقی کتاب اللمعات العرشیه را در پنج لمعه پیرامون وجود و ماهیت، صفات جلال و جمال مبدا و کیفیت صدور افعال و افاضه از مبدا، نفس انسانی و نبوت و وحی نگاشت.    محمد مصلح الدین لاری انصاری اثر شرح هدایه را به جا گذاشت. عبدالرزاق لاهیجی سرمایه ایمان را نوشت. در این قرن محمد نعیم طالقانی اثر اصل الاصول را در زمینه وجود و توحید و صفات حق تعالی و کتاب مسائل فلسفی را پیرامون ماهیت و وجود و واجب پدید آورد.  در قرن دوازده و سیزده احمد احسائی در شرح الفوائدالحکمیه در دوازده فائده از مراتب وجود و مسائل دین و فلسفه سخن گفت. بر عرشیه ملاصدرا شرحی زد. در اجوبه المسائل به پرسشهای فقهی و فلسفی محمد حسین بن شیخ نجفی پاسخ داد و در شرح لباب الکلام فیض کاشانی کلام ازجمله علم خدا را بیان کرد. احسایی رساله های دیگری هم در مسائل فلسفه نوشت مانند مقام روح ، فوائد سبعه ملحقه بالفوائدالاثنی عشر، اطلاقات وجود ، حقیقت نفس و عقل و روح ، رساله خاقانیه ، اقسام وجود ، آفرینش و رسالاتی در پاسخ به پرسشهای فلسفی ، کلامی و دینی دیگران.

   12. قرن سیزدهم : در قرن سیزدهم احمدبن محمد حسینی کتاب مرآه الاکوان را به قول خود بر مذاق ملاصدرا (در شرح هدایه) در فلسفه نوشت. کاظم بن قاسم رشتی رساله خویی را در پاسخ به بعضی پرسشهای فلسفی نگاشت. محمدکریم بن ابراهیم کرمانی کتاب لب اللباب را در فلسفه و عقاید شیخیه نوشت. وی در همین زمینه رساله ای موسوم به ج‍واب‌ س‍وال‍ی‌ در م‍ورد ت‍طب‍ی‍ق‌ ب‍ی‍ن‌ ان‍س‍ان‌ ص‍غ‍ی‍ر و ع‍ال‍م‌ ک‍ب‍ی‍ر دارد. رس‍ال‍ه‌ در ح‍ق‍ی‍ق‍ت‌ رن‍گ‌ و ک‍ی‍ف‍ی‍ت‌ ان‍طب‍اع‌ آن‌ ب‍ا اش‍ی‍اء هم از اوست.  حاج ملا هادیسبزواری اسرارالحکم را به تحریر درآورد. منظومه فلسفی غررالفرائد و شرح آن یعنی ش‍رح‌ غ‍رر ال‍ف‍رائ‍د یا ش‍رح م‍ن‍ظوم‍ه‌  هم به خامه اوست. ج‍ع‍ف‍رب‍ن‌ اب‍ی‌اس‍ح‍اق کشفی کتاب الشرق و البرق را در زمینه حسن و قبح عقلی براساس عقل و نقل را به نگارش درآورد. کتاب ت‍ح‍ف‍ه‌ال‍م‍ل‍وک‌ ف‍ی‌ ال‍س‍ی‍ر و ال‍س‍ل‍وک‌ در زمینه عقل و جهان و آثار و متعلقات آن هم ازهمین نویسنده است. قاسم علی اخگر حیدرآبادی نهایه الظهور را در شرح هیاکل النور سهروردی نوشت.    علی آقایی حکمت میزانیه را به تحریر درآورد. محمدبن رضا کاظم طبری در دوره قاجار توحیدی محمدی را نوشت. سید موسی بن فضل الله همدانی رساله ای در مبدا و معاد و نفس به تحریر درآورد. محمدجعفر شیخ الاسلام اصفهانی تحفه سلطانی را در فلسفه نگاشت. ابن خان بابا عبدالله الزنوزی التبریزی کتاب منتخب خاقان را در فلسفه نوشت. محمدحسین نجفی رساله ای در بعضی مسائل فلسفی به تحریر درآورد. عباس بن محمدحسین هروی خراسانی جامع عباسی را در تاریخ فلسفه نوشت. محمدابراهیم بن محمدحسن قرگوزلو اثر مسائل حکمی  را پیرامون الفاظ، وحدت وجود ، ماهیت و عدل به رشته تحریر درآورد. علی بن جمشید النوری الاصفهانی اثر الرقیمه النوریه را پدید آورد. علی بن احمدبن قریش الحسینی کتاب اکسیرالسعاده المهدیه را در مهمات رئوس مسائل عقلی و نقلی و فلسفه مشاء نوشت. در این قرن اثر دیگری به نام مخزن الجواهر ، که مولف آن ناشناس مانده و احتمالا اثر ملاحسین بن اسماعیل بسطامی است ، به تحریر درآمد. این کتاب در شش باب در معرفت صانع و اصول دین مطلب دارد.

   13. قرن چهاردهم : در قرن چهاردهم هادی تهرانی نجفی کتاب حق الیقین فی معرفه اصول الدین را به تحریر درآورد و در آن از اتحاد وجود و ماهیت سخن گفته و اصالت هریک را منکر گردید. ابوالقاسم حسینی شریفی ذهبی شیرازی در کتاب قوائم الانوار فلاسفه یونانی را به نقد کشید. طاهر بن فرج اله تنکابنی بر الهیات شفا حاشیه زد.درآثار خطی فهرست شده کتابخانه ملی در این قرن اثر دیگری دیده نمی شود. 

آثارخطی حکما در کتابخانه ملی به دو زبان عربی و فارسی نوشته شده است. در این جا منابع مطرح شده را ازنظر زبان به ترتیب مولفان مشخص می سازیم تا قبل از دسترسی به آنها از زبانشان آگاهی یابیم. 

 درمیان کتاب های خطی کتابخانه ملی پیرامون فلسفه و حکمت آثاری هم وجود دارد که مولف آنها ناشناخته است که جستجو در این زمینه به پژوهش دیگری نیاز دارد . به دلیل ناشناخته بودن صاحبان این آثار از ذکر عناوین آنها خودداری شد و رجوع به فهارس خطی کتابخانه یا نرم افزار کتابشناسی ملی تحت موضوع فلسفه و مانند آن ما را با این عناوین آشنا می سازد. ازجمله این آثار، نسخه ای احتمالا متعلق به قرن دهم به نام تذکره الحکماء در 143برگ است که از مجلس هفتم آغاز می شود و شرح حال فارابی تا حکمای مشهور قرن دهم را در برمی گیرد. یا حاشیه بر شرح اشارات و تنبیهات به عربی در 213 برگ از نویسنده ای ناشناس است . همچنین در منابع این کتابخانه کتاب هایی دیده می شود که تاریخ تالیفشان ذکر نشده و به دلیل مشخص بودن تمام کتاب های ذکر شده در این نوشتار ازنظر تاریخی اشاره ای به آن ها نشد مانند کتاب امور عامه اثر حامد بن برهان بن ابی ذر غفاری یا شرح رساله الزوراء نوشته قطب الدین محمدبن محی الدین انصاری سعدی خزرجی .

در این پژوهش 237 کتاب خطی فهرست شده کتابخانه ملی ایران درزمینه فلسفه آمده است که 97 کتاب یعنی درحدود 40درصد کتب به فارسی و 140 کتاب یعنی درحدود 60درصد آن ها به عربی است. البته افزونی کتب عربی نسبت به فارسی به دلیل غلبه نگارش عربی دانشمندان ایرانی در قرون گذشته است.

صاحبان این کتاب ها که 98 فیلسوف و نویسنده اند از قرون پیش از هجرت پیامبراسلام(ص) تا قرن چهاردهم هجری می زیستند و بیشترین آنان به قرن 13 و سپس قرن 10 و 11 وپس از آن به قرن 7 و 9 و بعد قرن 6 و 8 و سپس به قرون دیگر تعلق دارند.

اگر از مولفان دارای یک اثر بگذریم نویسندگان بیش از یک اثر اعمند از ملاصدرا با 20 اثر، ابن سینا با 17 اثر، باباافضل با 16اثر، احسائی با 14اثر، فارابی با 8 اثر، دوانی با 7 اثر، سهروردی با 7 اثر، ارسطو وخواجه نصیرهریک با 6 اثر، میرسیدشریف جرجانی ، شمسای گیلانی و یحیی بن عدی هریک با 5 اثر، غیاث الدین دشتکی ، میرداماد ، محمد بن عبدالفتاح تنکابنی ، ملامیرزاجان و فیض کاشانی هریک با 4 اثر، افرودیسی ، فخر رازی ، قطب الدین شیرازی ومحمد کرمانی هریک با 3 اثر و جعفر کشفی ، میبدی ، سبزواری ، فندرسکی ، قطب الدین رازی ، نعیم طالقانی ، میرک بخاری و ناصرخسرو هریک با 2 اثر. البته بانزدیک شدن به قرون اخیر که صنعت چاپ بویژه چاپ سنگی و سربی پدید آمد کاهش آثار خطی طبیعی می نماید.

در این کتب آثار زیادی دیده می شوند که شرح یا حاشیه برآثار پیشینیان است مانند شرح یا حاشیه بر شفای ابن سینا . در این زمینه بیش از 20 اثر می بینیم که با واژه شرح یا حاشیه آمده است. در این میان بیش از 11 اثر با عنوان کتاب شفا ی ابن سینا یا شرح یا حاشیه بر آن است. درعنوان بیش از 12 اثر کلمه "وجود" ، 13 اثر کلمه"نفس" ، 4 اثر واژه های "مبداء و معاد " ونیز "روح" ، 6 اثر " اثبات صانع و توحید" و 11 اثر کلمه "شفا" و 3 اثر کلمه "حرکت" دیده می شود. کلمات دیگری مانند هیولی ، ماده ، آفرینش ، مجردات ، اتحاد عاقل و معقول ، عشق و تاریخ حکما هم با کمیت اندک دیده می شود که مجموعا تنوع موضوع های فلسفی در عناوین این کتب را نشان می دهد.

---------------------------------------------------------------------------------------------------

[8]البته علاء الدین علی طوسی هم مانند خواجه زاده در قرن نهم به درخواست سلطان محمد عثمانی کتابی در محاکمه بین غزالی و ابن رشد نگاشته است. ر.ک. به فهرست نسخ خطی کتابخانه ملی جلد نهم نسخه خطی شماره 1066ع.