تاثیر و نقش دسترسی آزاد به مجلات و مقالات علمی در مباحث جامعه شناسی علم

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

نویسنده

چکیده

جامعه شناسی علم رشته ای است که روابط متقابل میان علم و جامعه را مورد بررسی قرار می دهد. نحوه تاثیرگذاری علم بر ارزشها، آموزش و پرورش، ساختار طبقاتی، شیوه زندگی، تصمیم گیریهای سیاسی و شیوه های نگرش به جهان و همچنین نحوه اثرگذاری جامعه بر رشد و توسعه علم در حوزه جامعه شناسی علم بررسی می شود. دو مبحث عمده ای که در جامعه شناسی علم مطرح می باشند " قشر بندی اجتماعی " و " نظام ارتباطی " در علم است که هر کدام دارای تعاریف و ویژگیهای خاص خود هستند.
از نهضتهای اخیری که در جوامع علمی بسیار مورد توجه بوده نهضت دسترسی آزاد به اطلاعات است که راجع به آن نوشته ها و مقاله های زیادی تهیه شده است. در این نهضت تلاش می شود تا موانع موجود بر سر راه استفاده از اطلاعات برداشته شود و محققان و دانشمندان بتوانند بدون هیچ محدودیتی به منابع علمی به ویژه مجلات و مقالات تخصصی حوزه موضوعی خود دسترسی پیدا کنند.

این جنبش تاثیرات غیرقابل انکاری در وضعیت و نحوه قشربندی اجتماعی و گستره و چگونگی ارتباطات علمی گذاشته است. دسترسی آزاد به منابع علمی موجود در شبکه جهانی اینترنت سبب افزایش احتمال تاثیر ایده ها و افکار نویسندگان شده و ارتباطات پایدارتر و مستحکم تری را میان اعضای جوامع علمی پدید آورده است.

کلیدواژه‌ها


مقدمه
با پیدایش و گسترش فناوریهای اطلاعاتی و ارتباطی، شاهد پدیداری شکل جدیدی از انتشارات علمی هستیم که در بستری به نام شبکه جهانی اینترنت و در گستره ای به پهنای کره زمین در حال توسعه است. امروزه نشر الکترونیکی و نشر اینترنتی آثار علمی، نقش بسیار مهمی را در شکل گیری ارتباطات مستحکم علمی ایفا می کند و با پیدایش جنبشهایی چون جنبش دسترسی آزاد به اطلاعات و شکل گیری الگوهای جدید در نشر اطلاعات علمی،این نقش روز به روز از اهمیت بیشتری برخوردار شده و تاثیر گذاری بسیاری در ساختار و روابط موجود در یک جامعه علمی داشته است.

جامعه شناسی علم
جامعه شناسی علم رشته ای است که در حقیقت روابط متقابل میان علم و جامعه را مورد بررسی قرار می دهد. نحوه تاثیرگذاری علم بر ارزشها، آموزش و پرورش، ساختار طبقاتی، شیوه زندگی، تصمیم گیریهای سیاسی و شیوه های نگرش به جهان و همچنین نحوه اثرگذاری جامعه بر رشد و توسعه علم در حوزه جامعه شناسی علم بررسی می شود. ( kaplan, 1988 )

برخی جامعه شناسان از جامعه شناسی علم دو تعریف ارائه می دهند :

1- تعریف کلاسیک : که بر طبق آن جامعه شناسی علم عبارتست از مطالعه و بررسی در مورد روابط بین فضای علم ( و عناصر آن از قبیل : دانشمندان، نهادهای آموزشی و پژوهشی، موسسات علمی، دانشگاه ها، کتابخانه ها، هنجارهای علمی، جو علمی و ... ) و جامعه ( با اجزاء آن : افراد، امکانات اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، دینی، پارامترهای تاریخی، نظامی، فکری و غیر آن )

طرح شماتیک این تعریف عبارتست از:


2- تعریف سیستماتیک : که عبارتست از در نظر گرفتن فضای اجزاء علم به عنوان یک سیستم. آنگاه جامعه شناسی علم عبارت خواهد بود از مطالعه روابط جمعی بین عناصر این سیستم. برای نمونه مطالعه روابط میان رسمیت یافتن نظریه های علمی و مجلات علمی در این تعریف می گنجد. ( توکل، 1370 )

طرح شماتیک این تعریف عبارتست از:

به تعبیری دقیق تر، می توان چنین نتیجه گیری کرد که موضوع جامعه شناسی علم عبارتست از بررسی علم به عنوان یک نهاد اجتماعی، نظام روابط اجتماعی در قلمرو علم و پیوندهای آن با جامعه. جامعه شناسی علم در صدد برقراری رابطه میان ویژگیهای اجتماعی علم و فعالیت علمی از یک طرف و خصلت های معرفت شناسانه از طرف دیگر است. افزون بر این، انجام بررسی هایی در زمینه ماهیت اجتماعی شناخت علم، عوامل اجتماعی مشروط کننده رشد علمی و ویژگیهای فعالیت ها و روابط علمی بررسی در حیطه فوق را تکمیل می نماید. ( Farkas, 1979 )
زاکرمن ( Zukerman, 1989 ) زمینه موضوعی مطالعه در جامعه شناسی علم را به سه قسمت تقسیم می کند :
1- موضوعات مربوط به سازمان اجتماعی و شناختی کار علمی
2- موضوعات مربوط به جامعه شناسی شناخت علمی
3- روابط متقابل میان علم و مجموعه شرایط اجتماعی و فرهنگی بر علم
به عبارت کلی تر، زمینه های اصلی مطالعه در جامعه شناسی علم عبارتند از : روابط علم با سایر نهادهای اجتماعی، علم و سایر ابعاد فرهنگ، نظام روابط اجتماعی در قلمرو علم، ماهیت اجتماعی شناخت علمی، عوامل اجتماعی مرتبط با رشد علم، ساختار اجتماعی مشاغل علمی، سازمانهای اجتماعی علم و قشربندی اجتماعی در علم ( محسنی، 1372 )
در این مقاله سعی می شود تا تاثیر دسترسی آزاد به مقالات و مطالب علمی بر دو مبحث مهم جامعه شناسی علم یعنی قشربندی اجتماعی و نظام ارتباطی در علم بررسی شود. بنابراین بهتر است نخست با این دو مبحث بیشتر آشنا شویم.

قشربندی اجتماعی در علم
در ابتدا لازم است که یادآور شویم که جامعه علمی یک جامعه همگون و همسان متشکل از اعضای دارای شرایط مساوی با یکدیگر نیست. در واقع بین جایگاه، وضعیت و شان اعضای موجود در یک جامعه علمی همیشه یک نا همسانی و عدم تشابه وجود دارد و این جامعه کاملا قشر بندی شده است. در این جامعه، گروه اندکی از دانشمندان به گونه ای کاملا نامشابه با دیگران در پیشبرد علم مشارکت دارند و به گونه ای کاملا نامشابه نیز از امتیازات، پاداشها و منابع مورد نیاز برای کارهای پژوهشی بهره می برند. در حقیقت، لیاقت سالاری در علم یا همان Meritocracy نقش اساسی در شکل گیری ساختار و لایه های یک جامعه علمی دارد و بر اساس این مفهوم، امکانات، امتیازات و پاداشهای علمی به کسانی تعلق می گیرد که در جامعه علمی بهتر کار کرده و نتایج کار آنها از اثربخشی بیشتری برخوردار باشد. ( Zukerman, 1989 )
البته قشربندی ذکر شده در جامعه علمی حالت پیچیده ای دارد و عوامل زیادی در شکل گیری آن نقش دارند. رتبه بندیها و ارزش گذاریهای علمی که توسط موسسات، مراکز و اشخاص مختلف انجام می شوند در پیدایش این قشرها و لایه های مختلف موثرند. این یک واقعیت است که امروزه عناصر موجود در یک جامعه علمی اعم از اشخاص، مراکز و موسسات علمی و پژوهشی، دانشگاهها، مجله ها، رشته ها و تخصص ها و حتی نظریه ها و روشهای علمی مدام در حال ارزیابی و رتبه بندی هستند و از نظر اعتبار اجتماعی کاملا درجه بندی و اولویت بندی می شوند. برای مثال، تایید اعتبار یک اثر علمی با اعطای امتیازات و افتخاراتی چون جایزه، بورس مطالعاتی، صدور مجوز تدریس، اعطای مقام استادی و نام گذاری یافته علمی انجام می شود.
یکی از راههای ارزشیابی عناصر موجود در یک جامعه علمی، در نظر گرفتن تعداد انتشارات علمی و نیز میزان استناد به این انتشارات است که از عوامل کسب وجهه علمی و ارج گذاری و امتیاز گیری نیز می باشد. ( زره ساز، 1383 )
امروزه مراکز معتبری چون ISI وجود دارند که با تعیین نشریات معتبر هر حوزه تخصصی و انجام تحلیلهای استنادی مختلف، مولفان و موسسات هسته موجود را مشخص نموده و بدین ترتیب دخالت مستقیمی در شکل گیری لایه ها و قشرهای اجتماعی آن حوزه تخصصی دارند.

نظام ارتباطی در علم
غرض از ارتباط علمی فرآیندی است که از طریق انتشار و نگهداری نتایج تحقیقات علمی، امکان دسترسی به آنها را برای دیگران فراهم می کند. این فرآیند، فرآیندی مکرر است که موجب اشاعه و انتشار دانش شده و در کل جامعه مورد استفاده قرار می گیرد.
بطور کلی، ارتباطات علمی را می توان به سه مرحله تقسیم نمود :
1- ارتباط در چارچوب شبکه های غیر رسمی که در حال حاضر بطور وسیعی از طریق استفاده از رسانه های الکترونیکی انجام می شود ؛
2- اشاعه اولیه نتایج تحقیق از طریق کنفرانس ها و پیش چاپها ؛
3- انتشار رسمی در نشریات علمی
اما تاکید عملی در رابطه با تحقیقات علمی کلا محدود به نشر مقالات در نشریات علمی وزین است. ( پاکدامن، 1384 )
برای روشن تر شدن بحث، بهتر است اشاره ای هر چند بسیار مختصر به پیشینه ارتباطات علمی داشته باشیم. تا پیش از قرن هفدهم میلادی، ارتباط علمی میان دانشمندان، عموما بر مکاتبه های شخصی متکی بود. در کنار کتاب، که دستاوردهای درازمدت دانشمندان را به کندی به دیگران انتقال می داد، ارتباطات فردی و مکاتبه های شخصی فرآیند بهتری را برای آگاه کردن سریع دانشمندان از فعالیتها و دستاوردهای یکدیگر فراهم می کرد اما بتدریج علوم گسترش یافته و بر تعداد دانشمندان افزوده شد. پژوهشگران علاقه مند به رسمیت شناخته شدن از سوی همتایان خود، خواهان ارائه راهکاری برای ایمن ساختن اندیشه های خود از سرقت و نیز یافتن مجرایی برای مطلع شدن از اخبار و دستاوردهای علمی حوزه خود بودند. شیوه سنتی ارتباط علمی، جوابگوی این نیاز نبود. در چنین بستری، نشریه های علمی پا به عرصه حیات نهادند و انجمنهای علمی شکل گرفته و گسترش پیدا نمودند. ( جمالی مهموئی و دیگران، 1385 )
" نشریه دانشوران " [1] اولین نشریه علمی بود که به شکل هفته نامه از پنجم ژانویه سال 1665 در فرانسه منتشر شد و بدین ترتیب نشریات علمی پا به عرصه وجود گذاشتند. ( فتاحی و منصوریان، 1381 )
البته سال 1665 در حقیقت سال آغاز رسمی ارتباطات علمی به شیوه مدرن است. ( Tenopir & King, 2000 )
اختراع صنعت چاپ، افزایش چشمگیر انجمنهای علمی، بهبود خدمات پستی و نیز توسعه علوم و تقسیم شدن آنها به زیر شاخه های متعدد طی سده های بعد، تاثیر بسزایی بر رشد تعداد نشریه های علمی داشت. ( جمالی مهموئی و دیگران، 1385 )
اختراع صنعت چاپ، انتشار آثار دانشمندان را در نسخه های متعدد و در زمانی کوتاه تسهیل کرد و ارتقاء خدمات پستی، انتقال و انتشار این آثار را در سطح جهان تسریع بخشید. بدین ترتیب، تحولی چشمگیر در ارتباطات علمی میان اعضای جامعه علمی پدید آمد و ابداع شبکه جهانی اینترنت و توسعه آن در دهه 1990 به این ارتباطات استحکام بیشتری بخشید. پیدایش امکان انتشار مجلات و مقالات علمی از طریق شبکه جهانی اینترنت و برداشتن محدودیتهای دسترسی و استفاده برای این نوع از منابع سبب شد تا دانشمندان بتوانند به راحتی نتایج تحقیقات و پژوهشهای خود را از طریق این محمل در عرضه دید جهانیان قرار دهند و ارتباطات مستحکم تر و پایدارتری را با سایر اعضای جامعه علمی خود پدید آورند.

جنبش دسترسی آزاد به اطلاعات
افزایش انتشارات و منابع علمی سبب بروز مشکلاتی چون انفجار اطلاعات، افزایش هزینه های مربوط به نشر، ایجاد تاخیر زیاد در انتشار و بی کیفیتی در توزیع نشریات علمی شد که از این دوره با عنوان " دوره بحران نشریات ادواری " [2] نام می برند. ( Tenopir & King, 2000 Large & others, 1999 ; Pinfield, 2001 ;)
پدید آمدن شبکه جهانی اینترنت، که در نتیجه توسعه فناوریهای اطلاعاتی و ارتباطی بود، و همچنین گسترش انتشارات الکترونیکی، زمینه جدیدی را در ارتباطات علمی پدید آورد. به تدریج مجلات الکترونیکی، خدمات نمایه سازی و چکیده نویسی الکترونیکی و پایگاههای اطلاعاتی کتابشناختی الکترونیکی پا به عرصه وجود گذاشتند. (Large & others, 1999 )
با توسعه این منابع الکترونیکی در شبکه جهانی اینترنت به تدریج جنبشی شکل گرفت که با عنوان " جنبش دسترسی آزاد" [3] معروف شد. البته پیشینه ایده دسترسی آزاد به متون علمی، به پیش از همگانی شدن اینترنت و رشد نشریه های الکترونیکی دارای دسترسی آزاد بر می گردد. پل گینسپارگ[4] ، فیزیکدان آزمایشگاه فیزیک لوس آلاموس[5] در سال 1991 اقدام به تاسیس آرشیوی پیوسته از نسخه های پیش چاپ مقاله های فیزیک کرد تا دسترسی فیزیکدانان را به مقاله های یکدیگر تسهیل کند. ( Schaffer, 2004 ) با این حال، در سالهای اخیر توجه بیشتری به جنبش دسترسی آزاد به متون علمی شده است و علاوه بر دانشمندان و برخی ناشران و موسسه های حامی پژوهش، دولتها نیز وارد این عرصه شده اند. ( جمالی مهموئی و دیگران، 1385 )
در این قسمت از مقاله، به اختصار سه شکل از منابع علمی دارای دسترسی آزاد در شبکه جهانی اینترنت معرفی می شوند تا مباحث بعدی این مقاله ملموس تر گردد :

1- چاپهای الکترونیکی[6]
پاین فیلد[7] چاپهای الکترونیکی را به عنوان ویرایشهای الکترونیکی مقالات یا بروندادهای پژوهشی مشابه تعریف می کند . این منابع ممکن است شامل پیش چاپها[8] ( مقالات داوری نشده ) و یا پس چاپها[9] ( مقالات داوری شده ) باشند. ( Pinfield, 2003 )
این منابع حتی ممکن است شامل فصلهای یک کتاب علمی، مقالات یک همایش و یا هر نوع برونداد پژوهشی دیگر مانند گزارشهای فنی بشوند.
به عبارت دیگر، این منابع مخزنی الکترونیکی از منابع پژوهشی قابل دسترس برای عموم هستند که برخی از آنها داوری شده و برخی دیگر جهت دریافت بازخورد به منظور ارسال به نشریات علمی به صورت داوری نشده می باشند. ( Garner & others, 2001 )
همانگونه که پیش از این نیز اشاره شد، نخستین مخزن چاپهای الکترونیکی در سال 1991 با عنوان Los Alamos Physics Archive توسط پل گینسپارگ بوجود آمد. ( Luce, 2001 ; Ginsparg, 1997 ) که امروزه با عنوان Xiv.org فعالیت می کند و از سال 2001 دانشگاه کورنل[10] میزبان آن می باشد. این پایگاه برای سالهاست که به عنوان منبعی برای برقراری ارتباطات علمی و دسترسی به مخزن وسیع مقالات پژوهشی داوری شده در شبکه جهانی اینترنت محسوب می شود.
برخی از سازمانها نیز اقدام به ایجاد آرشیوهای خاص خود در شبکه جهانی اینترنت نموده اند که به مخازن سازمانی[11] معروفند. این مخازن، نقش مهمی را در شناساندن فعالیتهای علمی و پژوهشی سازمان خود ایفا می کنند. (Correia & Teixeira, 2005 ) برخی از اشخاص و محققان و دانشمندان معروف هم مقالات خود را در وب سایتی که خود تهیه کرده اند آرشیو نموده و در حقیقت یک خودآرشیو به وجود آورده اند.

2- آرشیوهای دسترسی آزاد[12]
در اواخر دهه 1990 مشخص شد که کارآیی هر کدام از مخازن چاپهای الکترونیکی با برقرای تعامل و ارتباط میان آنها قابل افزایش می باشد. از این رو، طرحی توسط سانتا فو کانوانسیون[13] با عنوان طرح آرشیوهای دسترسی آزاد[14] طراحی و اجرا گردید. هدف از این طرح، ایجاد یک پایگاه اطلاعاتی قابل جستجو از مقالات علمی و پژوهشی در شبکه جهانی اینترنت بود. بدین منظور ابرداده ای نیز با عنوان OAI Metadata طراحی شد که در قالب ابرداده دوبلین کور حاوی فیلدهای اطلاعاتی چون مولف، کلیدواژه های عنوانی، اصطلاحات موضوعی، چکیده و تاریخ می باشد. ( Pinfield & others, 2002 )
محتوای این آرشیوها از طریق تمام موتورهای جستجویی که این نوع منابع را نمایه می کنند مانند OAIster ( با آدرس : /http://oaister.umdl.umich.edu/o/oaister ) یا Google Scholar ( با آدرس : /http://scholar.google.com ) قابل جستجو و بازیابی می باشند.

3- مجلات دسترسی آزاد[15]
راهنمای مجله های دارای دسترسی آزاد[16] مجله دسترسی آزاد را چنین تعریف می کند :
" مجله ای که برای انتشار از الگویی استفاده می کند که در آن هیچ هزینه ای از خواننده دریافت نمی شود و خواننده از حق خواندن، چاپ کردن، ارسال به دیگران و پیوند دادن به آن برخوردار است . " ( DOAJ, 2004 )
پیتر سابر[17] از نویسندگان معروف راجع به جنبش دسترسی آزاد هم مجله الکترونیکی دارای امکان دسترسی آزاد را مجله ای معرفی می کند که حاوی مطالب متنوع به صورت رقومی، پیوسته، رایگان و بدون هیچ محدودیتی از لحاظ مجوز دهی و یا حق مولف باشد. ( Suber, 2004 )
این منابع، امروزه از منابع بسیار با اهمیت در جوامع علمی به حساب می آیند زیرا معمولا حاوی جدیدترین و روزآمدترین یافته های علمی و پژوهشی در هر حوزه تخصصی می باشند.
پس از این توضیحات مختصری که راجع به جنبش دسترسی آزاد و منابع آن ارائه شد می بایست خاطر نشان ساخت که طرفداران این جنبش از همان آغاز دانشمندان، پژوهشگران، اعضای هیات علمی دانشگاهها و حتی خود موسسات علمی و پژوهشی بودند زیرا - همانگونه که در قسمتهای بعدی مقاله نیز خواهیم دید - منافع این جنبش برای آنها بسیار زیاد و ارزشمند می باشد. طبیعتا برخی از ناشران تجاری که تنها هدفشان از فعالیت در حوزه انتشارات علمی کسب سود و افزودن بر سرمایه خویش از طریق فروش آثار و منابع علمی است با این جنبش مخالفت کرده و به تعبیری عوامانه تر از آن دل چندان خوشی ندارند.
بطور کلی، جنبش دسترسی آزاد منافع و قابلیتهای مهم زیر را پدید آورده است :
1- ایجاد دسترسی آزاد به آثار و متون علمی برای همگان
در این جنبش هیچ محدودیتی برای اشخاص یا گروه خاصی برای دسترسی به یافته ها و آثار علمی متصور نیست و هر فرد اعم از غنی یا فقیر، سیاه یا سفید فارغ از هر گونه تعصبات نژادی و قومی می تواند به آخرین نتایج تحقیقات و پژوهشهای علمی دسترسی پیدا کند.
2- ایجاد دسترسی آزاد به آثار و متون علمی در هر مکان
امروزه از هر نقطه ای از جهان که به شبکه اینترنت دسترسی داشته باشید می توانید از منابع باارزش دارای دسترسی آزاد استفاده کنید و بدین ترتیب تبعیض موجود میان کشورهای غنی و فقیر، پیشرفته و غیر پیشرفته از لحاظ دسترسی به نتایج تحقیقات و پژوهشهای علمی عملا از میان برداشته شده است.
3- ایجاد دسترسی آزاد به آثار و متون علمی در هر زمان
به دلیل قرار داشتن منابع دسترسی آزاد در شبکه جهانی اینترنت، دسترسی به آنها در هر موقع از شبانه روز به صورت آزاد امکان پذیر است و هیچ محدودیت زمانی همانند آنچه که برای استفاده از منابع کتابخانه ها و موسسات علمی و پژوهشی وجود دارد برای این منابع متصور نیست.
4- تغییر دیدگاه مال اندیشی به علم اندیشی در حوزه انتشارات علمی
این شاید مهمترین قابلیت و نتیجه ای است که از این جنبش حاصل شده و گسترش و توسعه علم را به خاطر اهداف انسان دوستانه و نه برای منفعت و سودجویی ترغیب می کند. در حقیقت، هدف اصلی جنبش دسترسی آزاد یک هدف مقدس است و آن عبارت است از گسترش و توسعه علم میان جامعه بشری.

جنبش دسترسی آزاد و قشربندی اجتماعی در علم
همانگونه که پیش از این نیز اشاره شد، ایجاد امکان انتشار الکترونیکی مجلات و مقالات علمی از طریق شبکه جهانی اینترنت سبب شده است تا این نشریات گاه با هزینه های کم تر و با استفاده از فناوریهای روز و با کیفیت بهتری ارائه شوند. از این رو، روز به روز بر تعداد آنها افزوده می شود. علاوه بر این، تعداد منابع دیگری مانند مخازن چاپهای الکترونیکی و آرشیوهای دسترسی آزاد و سازمانی و حتی آرشیوهای شخصی نیز روز به روز در حال افزایش است. در چنین شرایطی مولفان و محققان زمینه بسیار مساعدتری را برای انتشار آثار خود نسبت به گذشته یافته اند. همانگونه که پیش از این نیز یادآور شدیم جامعه علمی یک جامعه همسان و یکنواختی نیست بلکه کاملا لایه لایه و قشربندی شده است و اعضای جامعه علمی بر اساس امتیازات و رتبه ای که به دست می آورند در لایه های مختلف قرار می گیرند. یکی از روشهای مرسوم و متداول رتبه بندی و درجه بندی اعضای جوامع علمی " تحلیل استنادی "[18] است. البته تحلیل استنادی یک موضوع جدیدی نیست بلکه نخستین بار توسط گارفیلد[19] ابداع شد و در موسسه ISI به کار رفت. هدف این موسسه، تهیه سیاهه یا به عبارت دقیق تر نمایه ای از استنادات به کار رفته در مقالات موجود در مجلات علمی و تحلیل استنادی آنها به منظور تعییین مولفان و یا مجلات هسته بود ( Garfield, 1995 )
پیدایش و توسعه شبکه جهانی اینترنت سبب توسعه میزان دسترسی به مقالات علمی شد و جنبش دسترسی آزاد باعث افزایش هر چه بیشتر این دسترسی گردید. نتایج بررسیهای مختلف( از جمله : Lawrence, 2001; Antelman, 2004 ) نشان می دهد که مقاله های دارای امکان دسترسی آزاد بیشتر خوانده شده و بیشتر هم مورد استناد قرار می گیرند و طبعا هر مولفی خواستار دسترس پذیری بیشتر و آسان تر به آثار خود است. هیچکاک ( Hitchcok, 2005 ) نیز یک کتابشناسی روزآمد و پیوسته از تحقیقاتی ارائه می دهد که نشان می دهند مقالات دارای دسترسی آزاد بیشتر مورد استناد قرار می گیرند.
بطور کلی، انتشار منابع علمی ( اعم از مقالات و یا هر برونداد پژوهشی ) به صورت دسترسی آزاد سه نتیجه بسیار مهم را در پی خواهد داشت :
1- افزایش احتمال دیده شدن[20] منابع
با انتشار منابع علمی دسترسی آزاد به دلیل عدم وجود هیچ نوع محدودیت برای استفاده و با توجه به گستردگی حوزه تحت پوشش شبکه جهانی اینترنت و قابلیتهای خارق العاده آن ( از جمله موتورهای جستجو )، امکان دیده شدن آنها به میزان بسیار زیادی افزایش خواهد یافت.
2- افزایش احتمال استفاده شدن[21] منابع
با افزایش احتمال دیده شدن منابع علمی، طبیعتا احتمال استفاده شدن آنها در تحقیقات و پژوهشهای جدیدتر افزایش خواهد یافت.
3- افزایش میزان تاثیر[22] افکار و عقاید
با افزایش احتمال دیده شدن و استفاده شدن منابع علمی، احتمال تاثیر افکار و عقاید نویسنده اثر در سایر آثار نیز افزایش می یابد و بدین ترتیب رتبه و جایگاه وی در قشرها و لایه های جامعه علمی بالاتر می رود.
امروزه در شبکه جهانی اینترنت، پایگاههایی به منظور انجام تحلیلهای استنادی مختلف بصورت رایگان پدید آمده اند. با پدید آمدن امکان دسترسی آزاد به مقالات و مطالب علمی، امکان گردآوری خودکار داده ها راجع به این منابع در این پایگاههای بزرگ به وجود آمده است و این پایگاهها با صرف هزینه های بسیار کم قادرند که تحلیلهای استنادی متنوعی را ارائه بدهند.
Citebase ( با آدرس : http://www.citebase.org ) یکی از این نوع پایگاههاست. این پایگاه در حقیقت یک موتور جستجو برای متون پژوهشی داوری شده است و جستجو را بر اساس تحلیل پیوندها و ارجاعات مستند به کار رفته در مقالات انجام می دهد و تحلیلهای استنادی مختلفی مانند تعیین تعداد استنادات به یک اثر و همچنین میزان تاثیر گذاری آن اثر در سایر آثار را انجام می دهد.

 

جنبش دسترسی آزاد و نظام ارتباطی در علم
همانگونه که پیش از این نیز ذکر شد یکی از مهمترین موانع دسترسی محققان به نوشته ها و یافته های علمی یکدیگر در گذشته، کاهش بودجه کتابخانه ها و افزایش قیمت مجلات بود. از این رو، طرفداران جنبش دسترسی آزاد به اطلاعات بهترین راه حل پیشنهادی در این زمینه را فراهم کردن امکان دسترسی آزاد به منابع علمی از طریق شبکه جهانی اینترنت اعلام نمودند. بدین ترتیب، در چنین فضایی و با توجه به ابداع روشهای جدید انتشار منابع علمی با استفاده از فناوریهای اطلاعاتی و ارتباطی، ایجاد ارتباطات رسمی و غیر رسمی میان دانشمندان هر چه بیشتر ترغیب گردید. انتشار اینترنتی ضمن تسریع دسترسی رایگان به حجم انبوهی از اطلاعات، امکان استفاده از چند رسانه ایها ( مانند صدا، فیلم، انیمیشن و گرافیک ) را در انتشار آثار علمی پدید می آورد. ( Brown, 2001 ; Ginsparg, 1997 ; Holtkamp & Berg, 2001 ; Kling & McKim, 1999 ; Kling and others, 2002 ; Okerson & O`Donnell, 1995 )
الگوهای جدید نشر الکترونیکی نیز که بر پایه خود آرشیوی اطلاعات هستند قابلیت تحول را در ارتباطات علمی پدید آورده اند. خود آرشیوی مفهوم گسترده ای است به معنای انتشار یک اثر توسط خود نویسنده و یا تهیه کننده آن از طریق یک وب سایت قابل دسترس برای عموم که در این حالت هیچ ناشر یا واسطه دیگری نیز دخالت نداشته باشد ( Crow, 2002 ; Pinfield, 2003 )
توسعه فناوریهای اینترنتی مانند ایجاد امکان تعبیه پیوندهای فرامتنی سبب شده است که یک محقق با دسترسی به یک مقاله به تمام ارجاعات آن که به صورت آزاد از طریق اینترنت قابل دسترس هستند دسترسی پیدا کند و بدین ترتیب گستره ارتباطات علمی وسیع تر از پیش می گردد.
بطور کلی، دسترسی آزاد به اطلاعات در اینترنت نتایج مهم زیر را برای ارتباطات علمی در بر داشته است :
1- حذف موانع فیزیکی، مکانی و زمانی از سر راه ارتباطات علمی
بطور کلی امروزه بسیاری از موانع فیزیکی، مکانی و زمانی که در گذشته بر سر راه ایجاد ارتباطات علمی پایدار و مستحکم وجود داشت برداشته شده و برقراری ارتباط علمی برای محققان و پژوهشگران با استفاده از شبکه اینترنت و با استفاده از منابع دسترسی آزاد بسیار سهل و آسان شده است.
2- افزایش گستره آگاهی محققان از سایر تحقیقات و آثار مشابه
محققان با تعقیب پیوندها و ارجاعات موجود در مقالات دارای دسترسی آزاد با سایر تحقیقات و آثار مشابه موجود در حوزه موضوعی خود بیش از پیش آشنا می شوند.
3- افزایش سرعت ارتباطات علمی
با توجه به توضیحات پیشین، میزان تاثیر متقابل ایده های محققان روز به روز در حال افزایش است و عامل آن دسترسی آزاد و بدون محدودیت به آثار و مقالات علمی و پژوهشی است. ( Hitchcock, )
4- حرکت به سمت و سوی تحقق خرد جمعی
بدون شک با ایجاد ارتباطات پایدار و مستحکم میان دانشمندان و محققان و شناسایی افراد متخصص در هر حوزه تخصصی، احتمال انجام تحقیقات و پژوهشهای گروهی بیش از پیش افزایش یافته و تحقق ایده خرد جمعی در تحقیقات علمی به واقعیت نزدیک تر می شود. در این حالت نتایج تحقیقات نیز از اعتبار بیشتری برخوردار خواهد بود.
امروزه پایگاههای متعددی در شبکه جهانی اینترنت به منظور تحلیل ارجاعات مقالات دارای دسترسی آزاد فعالیت می کنند. یکی از این نمونه ها، Paracite ( با آدرس :http://paracite.eprints.org ) نام دارد. این پایگاه در حقیقت نرم افزاری است که توسط دانشگاه ساوتهمپتون[23] به صورت آزمایشی طراحی شده است و جهت جستجو و جایابی منابع رایگان از طریق تحلیل ارجاعات و منابع و ماخذ آنها مورد استفاده قرار می گیرد.


نتیجه گیری
همانگونه که در بخشهای قبلی مقاله نیز ذکر شد جنبش دسترسی آزاد به منابع و مقالات علمی تاثیرات غیرقابل انکاری در وضعیت و نحوه قشربندی اجتماعی و گستره و چگونگی ارتباطات علمی گذاشته است. گستره مخاطبان شبکه جهانی اینترنت بدون شک بسیار بزرگتر از گستره مخاطبان یک نشریه علمی چاپی است که در تیراژ محدود منتشر می شود و تنها اشخاص محدودی می توانند از آن استفاده کنند. بدین ترتیب با انتشار یک مقاله علمی توسط یک نویسنده و یا پژوهشگر در قالب منابع دارای امکان دسترسی آزاد در شبکه جهانی اینترنت، احتمال دیده شدن و مورد استفاده واقع شدن آن اثر به مراتب افزایش یافته و در نتیجه احتمال تاثیرگذاری افکار و عقائد ارائه شده در آن اثر بر افکار و عقائد سایر محققان نیز افزایش خواهد یافت. در اینجاست که نتایج تحلیلهای استنادی، جایگاه آن نویسنده را در جامعه علمی خود ترقی می دهند.
تحلیل استنادی در حقیقت نوعی حرکت به آینده است زیرا میزان استفاده شدن یک اثر را در آثاری که پس از پیدایش آن تولید شده اند می سنجد و تحلیل ارجاعات و منابع و ماخذ یک اثر، نوعی حرکت به گذشته به حساب می آید زیرا به تحلیل آثاری می پردازد که در گذشته پدید آمده اند و در حال حاضر در یک مقاله یا منبع خاصی مورد استفاده قرار گرفته اند. از این رو، تحلیل استنادی می تواند جایگاه و وضعیت اعضای موجود در یک جامعه علمی را در میان لایه ها و قشرهای مختلف آن تعیین کنند و تحلیل ارجاعات و منابع و ماخذ یک اثر قادر است تا محققان و پژوهشگران را با گستره آثار پژوهشی و تحقیقاتی مشابه آشنا سازد. امروزه هر دو نوع از این تحلیلها در رابطه با منابع عظیم دارای دسترسی آزاد در شبکه جهانی اینترنت به صورت رایگان و با صرف هزینه های بسیار کم در حال انجام است و این تحلیلها مدام نیز روزآمد می شوند.
بهرحال باید اذعان کرد که جنبش دسترسی آزاد به اطلاعات هنوز در مراحل تکاملی خود است و فلسفه، مفاهیم و مزایای آن هنوز برای خیلی از افراد و موسسات علمی نا آشناست. برخی از محققان بر این باورند که مجلات علمی دارای دسترسی آزاد، فاقد داوری تخصصی و در نتیجه دارای کیفیت پایینی از لحاظ علمی هستند. حال آنکه این نگرانی بیشتر از کمبود آگاهی در مورد نحوه انتشار این نوع منابع ناشی می شود. در حالی که مجلات دسترسی آزاد همانند سایر مجلات علمی دارای گروه ویراستار و مراحل ویراستاری و گزینش مقالات است ( Rownlands and others, 2004) و گاه حتی مشاهده می شود که به دلیل سهولت برقراری ارتباط از طریق شبکه جهانی اینترنت، مجله ای دارای داوران و ویراستاران متعدد از کشورهای متعدد جهان است.
بهرحال باید به این واقعیت اذعان کرد که در آینده ما شاهد گسترش بیش از پیش این نوع از منابع خواهیم بود و جوامع علمی دیر یا زود قابلیتهای بیشتری از این نوع منابع را شناخته و به آنها بیش از گذشته روی خواهند آورد.

پاکدامن، نشانه ( 1384 ) . ارتباطات علمی در دانشگاهها با تاکید بر مشکلات دسترسی به مجلات علمی . مجله کتابداری، سال سی و نهم، دفتر چهل و سوم
توکل، محمد ( 1370 ) . جامعه شناسی علم . تهران : نص
جمالی مهموئی، حمیدرضا ؛ وکیلی مفرد، حسین ؛ اسدی، سعید ( 1385 ) . مجله های علمی دسترسی آزاد و الگوهای مالی نشر آنها . کتابداری و اطلاع رسانی، جلد نهم، شماره دوم
زره ساز، محمد ( 1383 ) . تعیین جایگاه و نقش برخی رویکردهای کتابدارانه در مطالعات جامعه شناسی علم. کتاب ماه ( کلیات )، سال هفتم، شماره سوم و چهارم : ص 18 – 21
فتاحی، رحمت الله و منصوریان، یزدان ( 1381 ) . مدیریت نشریه های ادواری : جنبه های نظری و کاربردی گزینش، فراهم آوری و ارائه خدمات ادواریهای چاپی و الکترونیکی . تهران : انتشارات دبیزش.
محسنی، منوچهر ( 1372 ) . مبانی جامعه شناسی علم : جامعه، علم و تکنولوژی . تهران : کتابخانه طهوری

- Antelman, K . ( 2004 ) . " Do open access articles have a greater research impact ? " . College & Research Libraries, 65 ( 5 ), pp. 372-382
- Brown, C . ( 2001 ) . " The coming of age of e- prints in the literature of physics ". Issues in Science and Technology Librarianship . available : http://www.library.ucsb.edu/istl/01-summer/refereed.html
- Brown, C . ( 2001 ) ." The e- volution of preprints in the scholarly communication of physicists and astronomers " . Journal of the American Society for Information Science and Technology, 52 ( 3 ) : 187 – 200
- Correia, A.M.R & Teixeira, J.C . ( 2005 ) . " Reforming Publishing and Knowledge Communication : From the advent to the scholarly journal to the challenges of Open Access ." Information & Use, 25 : 13- 21.

- Crow, R . ( 2002 ) ." The Case of Institutional Repositories : A SPARC Position Paper, SPARC, Washington, DC ". Available : http://www.arl.org/sparc/IR/ir.html
- Farkas, J . ( 1979 ) . Sociology Of Science and Research . Budapest : Akademia Kiado
- Garfield, E. (1955) "Citation Indexes for Science: A New Dimension in Documentation through Association of Ideas". Science, Vol. 122, No. 3159, July 15,108-111.
http://www.garfield.library.upenn.edu/papers/science_v122(3159)p108y1955.html
- Garner, J ; Horwood ; Sullivan, S . ( 2001 ) ." The place of eprints in scholarly information delivery " . Online Information Review , 25 ( 4 ) , 250 – 256
- Ginsparg, P . ( 1997 ) . " Winners and losers in the global research village " . The Serials Librarian , 30 ( 3/4 ) , 83-95. available : http://xxx.lanl.gov/blurb/pg96unesco.html
- Hitchcok, S . ( 2005 ) .The Effect of Open Access and Downloads ( Hits` ) on Citation Impact : A Bibliography of Studies. opCit project – The open citation project – refrence linking and citation analysis for Open Archives. Available : http://lib-www.lanl.gov/libinfo/preprintsbib.htm
- Holtkamp, I & Berg, D.A . ( 2001 ) . The impact of Paul Ginsparg`s ePrint arXiv ( formely known as xxx.lanl.gov ) at Los Alamos National Laboratory on scholary communication and publishing : a selected bibliography . available : http://lib-www.lanl.gov/libinfo/preprintsbib.htm
- Kaplan, N . ( 1988 ) . Sociology Of Science . In : F Paris R . E . L . Handbook Of Modern Sociology . Chicago : R and Mc Nally
- Kling & McKim, G . ( 1999 ) ." Scholarly communication and the continuum of electronic publishing " . Journal of American Society for Information Science , 50 ( 10 ) , 890 – 906
- Kling ; Spector, L ; McKim, G . ( 2002 ) . " Locally controlled scholarly publishing via the internet : The Guild Model " . CSI, Indiana, WP 02-01, available : http://www.slis.indiana.edu/sci/WP/WP02-01B.html
- Large , A ; Tedd, L ; Hartely , R . J . ( 1999 ) . Information Seeking in The Online Age : Principles and Practice . Bowker – Saur, London
- Lawrence, S. ( 2001 ) . "Online or invisible ?" . Nature, 411(6837), p.521
- Luce , R . ( 2001 ) . " E – prints intersect the Digital Library : inside the Los Alamos arXiv " . Issues in Science and Technology Librarianship, 29 . available : http://www.library.ucsb.edu/istl/01-winter/article3.html

- Okerson, A & O`Donnell, J . ( 1995 ) . Scholarly Journals at the Crossroads : A Subversive Proposal for Electronic Publishing . Association of Research Libraries, Washington, DC . available : http://www.arl.org/scomm/subversive/index.html

- Pinfield, S . ( 2001 ) ." Phisicists use an e-print archive ? Implications for institutional e-print services ". D- Lib Magazine , 7 ( 12 ) . available : http://www.dlib.org/dlib/december01/pinfield/12pinfield.html
- Pinfield, S . ( 2003 ) ." Open Archives and UK institutions : an overview ". D- Lib Magazine, 9 ( 3 ) . available : http://www.dlib.org/dlib/march03/pinfield/03pinfield.html
- Pinfield, S ; Gardner, M ; MacColl, J . ( 2002 ) ." Setting up an institutional e- print archive " . Ariadne, 31. available : http://www.ariadne.ac.uk/issue31/eprint-archives/intro.html
- Rownlands, I ; Nicholas, D ; Huntigdon, P . ( 2004 ) . Scholarly Communication in the Digital Environment : What do authors want ? Findings of an international survey of author opinion : project report. 18 March 2004 . City University London, Department of Information science, Center for Information Behaviour and the EVALUATION OF Research ( Ciber ) . available : http://ucl.ac.uk/ciber
- Schaffer, A . ( 2004 ) ." Open Access, Should scientific articles be available online and free to the public ? " . Slate, available : http://slate.msn.com/id/2111023
- Suber, Peter . ( 2004 ) . Open Access Overview . available : http://www.earlham.edu/~peters/fos/overview.htm
- Tenopir, C & King, D . W . ( 2000 ) . Towards Electronic Journals : Realities for Scientists Librarians , and Publishers . Washington, D . C : Special Libraries Association .
- Zukerman, H . ( 1989 ) . The Sociology Of Science . In : smelser N . J . Handbook Of Sociology . London : Sage . P : 513.

[1] Journal des Scavants
[2] Serials Crisis
[3] Open Access Movement
[4] Paul Ginsparg
[5] Los Alamos
[6] E - Prints
[7] Pinfield
[8] Pre - Prints
[9] Post - Prints
[10] Cornell University
[11] Institutional Repsitories
[12] Open Archives
[13] Santa Fe Convention
[14] Open Archives Initiative
[15] Open Access Journals
[16] DOAJ ( http://www.doaj.org/ )
[17] Peter Suber
[18] Citation Analysis
[19] Garfield
[20] Visibility
[21] Usability
[22] Impact
[23] Southampton University