بررسی سیر آموزش مراجعان درکتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس رضوی

مقدمه

بشر امروز در یک دوره پیچیده زندگی می‌کند، یکی از ویژگی‌های این دوره، تخصصی شدن علوم و وابستگی افراد به یکدیگر جهت استفاده از تخصص آن‌ها برای ایجاد و تداوم یک وضعیت مطلوب و متعادل است (نوروزی، 1388). از ویژگی‌های دیگر این دوره حجم وسیع اطلاعات و گستردگی، پراکندگی و تولید شتابنده دانش در حوزه‌های مختلف علم است که بسیاری از افراد را برای یافتن و دسترسی به اطلاعات مناسب با مشکل مواجه کرده است. کتابداران و اطلاع‌رسانان در این راه، نقش اساسی دارند و علاوه بر گردآوری و سازمان‌دهی اطلاعات، به آموزش استفاده‌کنندگان کتابخانه نیز می‌پردازند.

 منظور از آموزش، مجموعه فعالیت‌ها و تدابیری است که توسط معلم و یادگیرنده اجرا می‌شود و هدف آن کمک به یادگیرنده برای یادگیری بهتر مطالب است (کردنوقابی، 1386). آموزش، مهم‌ترین راه برای انتقال مهارت لازم در استفاده از اطلاعات و توانمند‌سازی افراد جامعه است. بدون آموزش، افراد انرژی و وقت زیادی را از دست می‌دهند. ازآنجاکه تک‌تک افراد به دلیل مشکلات متعدد (نداشتن انگیزه، وقت، عدم اطلاع از شیوه مناسب در یادگیری، عدم اطلاع از مهارت‌ها و دانش موردنیاز و...) قادر نیستند به آموزش خود بپردازند، این وظیفه به نهادهایی واگذارشده است که دانش، تجربه و امکانات لازم را برای آن در اختیاردارند. آن‌ها تلاش می‌کنند تا شرایط و امکاناتی را فراهم آورند که به کمک آن‌ها فرایند یادگیری بهتر جریان یابد (کردنوقابی، 1386). یکی از نهاد‌هایی که باید دانش و ارزش‌های خود را به دیگران منتقل نمایند کتابخانه‌ها هستند. آموزش مراجعان از طریق کتابداران نقش مهمی در گسترش رابطه‌ی کتابخانه و کتابدار با مراجعان ایفا می‌کند. انتقال اطلاعات و یا دانش از طریق کتابخانه به مراجعان، وجهه‌ی کتابخانه را تقویت می‌نماید (شاهینی، طاهرزاده و بیگدلی، 1394).

سخن گفتن در خصوص دلایل و اهمیت آموزش استفاده‌کنندگان کتابخانه‌ها جز تکرار گفته‌های صاحب‌نظران پیشین نیست. صاحب‌نظران داخلی چون فتاحی (1370)، بیگدلی (1377)، پریرخ (1377)، بنی اقبال (1371) و صاحب‌نظران خارجی چون کتز (1377)، اولین (1998) و فیدزانی (1998) در این خصوص قلم‌زده‌اند (فرج پهلو و مرادی مقدم، 1383).

 بدین ترتیب، با توجه به اهمیت آموزش مراجعه‌کنندگان در کتابخانه‌ها و نقش تأثیرگذار کتابداران در این زمینه، بررسی این مسئله در کتابخانه‌ها از ضرورت خاصی برخوردار است. در همین راستا، در این مقاله تلاش شده است تا وضعیت آموزش مراجعان در کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس رضوی که یکی از بزرگ‌ترین کتابخانه‌های عمومی در سطح ایران و خاورمیانه است موردبررسی قرار گیرد. در این مقاله، به بررسی سوابق آموزشی مراجعان در کتابخانه‌ی مرکزی بعد از انقلاب اسلامی پرداخته‌شده و در پایان راه‌کارها و پیشنهادهای لازم در جهت توسعه‌ی نقش آموزش کتابخانه مرکزی ارائه می‌شود.

روش پژوهش و ابزار گردآوری اطلاعات

 پژوهش حاضر از نوع کاربردی ا‌ست و به روش توصیفی انجام‌شده است. به‌منظور گردآوری اطلاعات از سیاهه‌ی وارسی برای بررسی و تحلیل محتوای اسناد و مدارک موجود در واحد آموزش شامل آیین‏نامه‏ها، صورت‌جلسات و پرونده‌های آموزشی در سال‌های 1381، 1382، 1383 و 1395 استفاده‌شده است. افزون بر این، به‌منظور تکمیل گردآوری اطلاعات از تجربیات آقایان خوش ید طوسی (رئیس بخش تالارهای قفسه‌ی باز آقایان و بانوان در سال‌های 63 تا 64)، وفادارمرادی (رئیس بخش مخطوطات از سال 79 تاکنون)، سالاری (کارشناس پژوهش از سال 83 تا 84 و مسئول آموزش از اول 84 تا 25/4/84)، آریان پور (مسئول آموزش از سال 84 تا 86) و خانم‌ها مومنی (مسئول آموزش در سال 81 تا 83) و خانم مستقیمی از (مسئول آموزش از سال 92 تاکنون) استفاده شد. مصاحبه‌ها حضوری و به صورت پرسش و پاسخ بوده است.

آموزش مراجعان در کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس رضوی

با توجه به طبیعت وجودی کتابخانه‌ها، به‌عنوان نهاد آموزشی، آموزش استفاده‌کنندگان به‌عنوان مسئله مهمی، در کتابخانه و مراکز اطلاع‌رسانی همواره موردتوجه بوده است. سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی در جهت بهبود کیفیت خدمات ارائه‌شده و همچنین به دلیل رشد سریع مجموعه‌ها و تغییراتی که در روش ذخیره‌سازی و بازیابی اطلاعات ایجاد می‌شود و همچنین آشنایی با بخش‌های مختلف کتابخانه به‌منظور آشنایی مراجعان اقدام به برگزاری کلاس آموزش برای اعضای جدید می‌کند با این هدف که مراجعان بتوانند از طریق فراگیری آموزش به‌صورت صحیح از امکانات موجود استفاده کرده و به نیازهای اطلاعاتی خود دست پیدا کنند و میزان بهره‌وری آن‌ها از خدمات و امکانات کتابخانه بیشتر شود.

تاریخ آموزش مراجعان در کتابخانه، بعد از انقلاب اسلامی را می‌توان به چند دوره تقسیم­بندی کرد:

 آموزش مراجعان بعد از انقلاب اسلامی (ساختمان قدیم)

 تاریخ آموزش مراجعان در کتابخانه، بعد از انقلاب اسلامی به‌صورت آموزش غیرمستقیم و گاهی مستقیم و شفاهی صورت می‌گرفت. قبل از این‌که کتابخانه به ساختمان فعلی در سال 1374 انتقال یابد با توجه به اینکه از سیستم رایانه استفاده نمی‌شد، عموماً مراجعان جهت یافتن شماره‌ی بازیابی منابع مورداستفاده از برگه‌دان‌هایی که بر اساس نویسنده، عنوان و موضوع برگه آرایی شده بود، استفاده می‌کردند و در این راه کتابداران نیز به کمک مراجعان می‌شتافتند و شیوه‌ی بهره‌گیری از برگه‌دان‌ها را به آن‌ها به‌صورت موردی آموزش می‌دادند و ازآنجایی‌که تعداد مراجعان به کتابخانه محدود بوده، در بازیابی اطلاعات آن‌ها با مشکل خاصی مواجه نبودند (خوش ید طوسی، مؤمنی، 1387).

آموزش مراجعان از سال 1374 تا 1379 (ساختمان جدید)

 با انتقال کتابخانه به ساختمان فعلی، شیوه‌ی آموزش مراجعان اندکی تفاوت کرد. استفاده از سیستم main در کتابخانه و استقرار رایانه در ایستگاه‌های اطلاع‌رسانی باعث شد که مراجعان از تلفیق شیوه‌ی سنتی و کامپیوتری بهره‌مند شوند. یعنی علیرغم اینکه سیستم کامپیوتر موجود بود برگه‌دان‌ها نیز در راهروهای کتابخانه قرار داشت و مراجعان می‌توانستند از هر دو استفاده نمایند. برای آشنایی مراجعان در شیوه‌ی استفاده از سیستم برگه‌دان از برگه‌های اطلاع‌رسانی که بر روی رایانه‌ها و برگه‌دان‌ها قرار داده‌شده بود، استفاده می‌گردید. یعنی آموزش اولیه برای مراجعان به شیوه‌ی خاص و منطقی صورت نمی‌گرفت (خوش ید طوسی، 1387).

آموزش مراجعان از سال 1380 به بعد

نمونه‌ای از فرم تفصیلی مربوط به آموزش مراجعان را در سال‌های 1380 به بعد در ادامه می آید.

فرم تفصیلی برنامه های محوری موسسات فرهنگی آستان قدس رضوی

«سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد»

کلیات برنامه

 شرح برنامه

نخستین نشست آموزش در کتابخانه در تاریخ 5/10/80 برگزار شد. در این جلسه، پیرامون جایگاه و اهمیت و نقش آموزش در کارایی و بهره‌وری سازمان تأکید شد و تا آن موقع، این مهم در اختیار روابط عمومی قرار داشت، ولی به دلیل اهمیت و نگرش مقوله‌ی آموزش مقرر گردید به‌طور مستقل تحت عنوان «واحد آموزش در سازمان کتابخانه» این واحد تقویت شود. نکته دیگری که بر آن تأکید شد مسئله‌ی قانونمندی آموزش بود بدین معنا که مشخص شود آیا از طریق آموزش ضمن خدمت سازمان، برنامه‌های آموزشی دنبال شود یا با استفاده از مصوبات هیئت‌مدیره به این کار پرداخته شود. مسئله‌ی سوم در ارتباط با زمینه و انواع آموزش مطرح گردید و مقرر شد مخاطبان آموزش تعیین شوند و برای تحقق این امر، از انواع آموزش مانند آموزش مکاتبه‌ای، کلاسی (حضوری)...استفاده شود و برای شروع کار آموزش لازم بود متولی آموزش به تعیین نیازهای آموزشی مراجعان بپردازد و امکانات لازم، ازجمله جزوه‌های آموزشی، فیلم‌های آموزشی برای این امر پیش‌بینی شود (سازمان. نخستین صورت‌جلسه‌ی کمیته‌ی آموزش، 1380، بند 1، 2 و 3).

 در پنجمین جلسه‌ی کمیته‌ی آموزش سازمان در مورخ 18/1/81 بعضی از نیازهای آموزشی برای برگزاری برخی کلاس‌ها نظیر: آشنایی استفاده از فهرست رایانه‌ای، آشنایی با نظام‌های موجود (قفسه باز و بسته)، آشنایی با خدمات و امکانات بخش نشریات ادواری، آشنایی با منابع پر مراجعه، آموزش اینترنت، آموزش آشنایی با وب‌‌سایت کتابخانه برنامه‌ریزی شد و مقرر گردید کسانی که بنیه‌ی علمی و توانایی تدریس مباحث بالا را دارند انتخاب شوند و سپس افراد منتخب با توجه به درس موردنظر، شرح درسی تهیه کنند تا با تأکید کمیته‌ی آموزشی به‌عنوان متن درسی در کلاس‌ها ارائه شود و در راستای آموزش غیرمستقیم مقرر گردید دفترچه‌هایی به شرح ذیل تهیه گردد:

ـ دفترچه‌ی شیوه‌ی استفاده از فهرست رایانه‌ای کتابخانه.

ـ دفترچه‌ی آشنایی با مقاله‌ها در پایگاه نشریه‌های ادواری.

ـ دفترچه‌ی موزه با دید جزئی‌نگر و تفصیلی.

ـ دفترچه‌ی آشنایی با نظام رده‌بندی کتابخانه.

 هم‌چنین مقرر گردید آموزشگران پیش از شروع تدریس، کلاس آشنایی با مبانی نظری آموزش استفاده‌کنندگان را بگذرانند.

 بر اساس تصمیم پنجمین جلسه‌ی کمیته‌ی آموزش از 24 نفر همکاران برای تدریس درس‌های تعیین‌شده دعوت به عمل آمد تا در تاریخ 25/1/1381 در محل اتاق کنفرانس حاضرشده و پیش از تدریس توجیه شوند. همچنین در مورخ 25/1/1380 کلاس توجیهی با حضور آقای دکتر فتاحی تشکیل شد. فعالیت آموزش سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی در تیرماه 1381 به‌صورت مستقل آغاز گردید و آیین‌نامه‌ی آموزش مراجعان در 10 ماده و هفت تبصره به‌منظور سامان‌دهی به امور آموزش استفاده‌کنندگان از کتابخانه و منابع اطلاعاتی تدوین شد (سازمان. پنجمین صورت‌جلسه‌ی کمیته‌ی آموزش، 1380، بند 2)

 با توجه به لزوم ارتقای سطح سواد اطلاعاتی مراجعان، در سال 82، دوره‌های آموزشی در 9 مبحث زیر در 94 کلاس، طراحی شد و برگزار شد:

1 ـ آشنایی با سیستم‌عامل ویندوز

2 ـ آشنایی با اینترنت

3 ـ مهارت‌های اطلاع‌یابی در اینترنت

4 ـ آشنایی با خدمات، امکانات و نظام رده‌بندی کتابخانه

5 ـ آشنایی با مطبوعات و خدمات بخش آرشیو

6 ـ آشنایی با منابع مرجع

7 ـ آشنایی با موزه‌های آستان قدس

8 ـ آشنایی با سیستم رایانه‌ی کتابخانه

9 ـ آشنایی با وب‌سایت سازمان

 نتیجه‌های این طرح از طریق پرسش‌نامه‌های ارزیابی دوره‌ها و مصاحبه نشان داد که بیش از 99 درصد شرکت‌کنندگان، آموزش‌های بالا را در شناسایی منابع اطلاعاتی و چگونگی دسترسی و دریافت اطلاعات موردنیاز خود سودمند شمرده، خواستار ایجاد شرایط مناسب برای استمرار دوره‌های آموزشی شده‌اند (مؤمنی، 1383). در سال 81 در هرماه دو نشست آموزشی ویژه‌ی دانشجویان و طلاب حوزه علمیه، کارشناسی ارشد و دکتری در 9 موضوع آموزشی فوق‌الذکر برگزار شد که 6 ماه به طول انجامید و مجموعاً 12 نشست آموزشی ایجاد شد. در سال 82 نشست‌های آموزشی از هرماه دو نشست به هر هفته دو نشست تغییر یافت و درمجموع 96 نشست آموزشی برای استفاده‌کنندگان برگزار شد. در دوره‌های آموزشی که در سال‌های 81 و 82 برگزارشده بود، پس از ارزیابی‌های صورت گرفته در ابتدای دوره، میان‌دوره و پایان دوره مشخص شد که 80 تا 100 درصد گزینه، رضایت مطلوب را اعلام داشته بودند (مؤمنی، 1383). در سال 83 نشست آموزشی هرروز یک جلسه ویژه دانش‌آموزان دبیرستان و مقطع پیش‌دانشگاهی، دانشجویان و طلاب حوزه‌ی علمیه برگزار شد که درمجموع به 364 جلسه آموزشی رسید.

 از تاریخ 17/1/84 تا 31/3/84، همان کلاس‌های پیشین در همان مباحث بالا ادامه یافت. سپس یک وقفه‌ی چهارماهه به دلیل هم‌زمانی امتحانات دانشجویان و عدم استقبال از کلاس‌های آموزشی وجود داشت. بعدازآن از تاریخ 10/8/84 آموزش مراجعان تحت عنوان «کلاس توجیهی» به‌صورت مجزا ویژه برادران و خواهران برگزار شد؛ و این کلاس‌ها تا سال 85 ادامه داشت. از سال 85 تاکنون کلاس‌های برادران و خواهران ادغام‌شده و در هفته‌ای یک روز یعنی چهارشنبه‌ها توسط واحد آموزش و با همکاری اداره کتابخانه عمومی به‌منظور آشنا سازی اعضای جدیدالورود با محیط سازمان و امکانات آن، آموزش نحوه جستجوی منابع، آشنایی با نرم‌افزارها، خدمات و...، پاسخگویی به سؤالات و ابهامات اعضای جدید، افزایش آگاهی و اطلاع‌رسانی در مورد دستورالعمل‌ها و آئین‌نامه‌های مربوطه برگزار می‌گردد (مستقیمی، 1395). به‌صورت خلاصه و نموداری فرایند آموزش مراجعان در کتابخانه مرکزی آستان قدس به‌قرار ذیل است:

نتیجه‌گیری و ارائه‌ی پیشنهادها

با توجه به حجم وسیع اطلاعات و گستردگی، پراکندگی و تولید شتابنده دانش در حوزه‌های مختلف علم، هر فرد، نیازمند فراگیری مهارت‌هاو توانمندی‌هایی فراتر از سواد سنتی است تا وی را در همگامی با این تغییرات و تحولات و به‌ویژه در بهره‌گیری از اطلاعات یاری رساند (خالقی، 1392). عدم آشنایی مراجعان با شیوه‌های جستجوی اطلاعات و منابع اطلاعاتی باعث شده که استفاده بهینه از هزینه‌های صرف شده به عمل نیاید؛ لذا کتابداران باید خود زمینه‌های هر چه بیشتر استفاده از منابع و خدمات کتابخانه‌ها را فراهم سازند (محمدی، 1388).

کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس رضوی از اهمیت اطلاعات برای حل مشکلات غافل نبوده و برای شناسایی اطلاعات، جمع‌آوری، سازمان­دهی و ارائه‌ی آن به استفاده­کنندگان تمام تلاش و سعی خود را به‌کارگماشته است. دراین‌بین کتابداران، جستجو کنندگان اطلاعات را یاری نموده تا از عهده‌ی کار دشوار تفکر در باب جدا کردن سره از ناسره برآیند و چارچوب‌های درک بهتر از اطلاعات را ارتقاء بخشند.

 با توجه به بررسی سیر تاریخی آموزش مراجعان در کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس، نتیجه‌های حاصل نشان می‌دهد که وضعیت آموزش مراجعان از سال 1380 به بعد با توجه به ایجاد واحد آموزش در سازمان نظام‌مند‌تر شده است و از تجربه‌های کتابداران نیز در امر آموزش بیشتر استفاده‌شده است؛ و سرفصل‌های آموزشی به همراه پاورپوینت تهیه و در اختیار آموزش‌دهندگان قرارگرفته است. همچنین آموزش‌ها به‌صورت غیرمستقیم (از طریق تهیه و نصب تابلوها، آئین‌‌ها و اطلاعیه‌ها)، از طریق شبکه اینترنت (وب‌سایت کتابخانه‌ها) و برگزاری نمایشگاه‌ها، مسابقات کتاب‌خوانی، معرفی منابع توسط کتابداران انجام می‌گیرد.

برنامه‌های اصلی آموزش معمولاً شامل تعدادی از آموزش‌های حضوری در مورد اساسی‌ترین موضوع‌ها است، این موضوع‌ها به‌وسیله متخصصان داخلی کتابخانه و کارکنان آموزش کتابخانه قابل‌آموزش است. نکته اصلی اینجاست که نباید خیلی بلندپرواز بود و بدون هیچ برنامه سازمان‌یافته‌ پیش رفت. گام‌ کوچک برای اطمینان از موفقیت اهداف آموزشی کوتاه‌مدت، مهم‌تر از ایجاد یک برنامه گسترده پیچیده است. ماهیت هر برنامه اصلی آموزش این است که کارکنان سازمان کتابخانه نیاز مراجعان را درک و نسبت به رفع معضلات اساسی درراه رسیدن به منابع اطلاعاتی آن‌ها گام بردارند.

در ادامه، برای بهبود وضعیت آموزش در سازمان پیشنهادها به شرح زیر ارائه می‌گردد:

1. کتابداران به سبب تأثیر خدمتشان در جامعه و لزوم آشنایی و تسلط بر استفاده از ابزارها و فناوری‌های نوین، نیازمند خودآموزی مستمر هستند و به خاطر به دست آوردن مهارت‌های لازم در ارائه‌ی اطلاعات به مراجعان، باید بر آموزش همیشگی آن‌ها تأکید شود.
2. اگر کلاس‌ها تحت عنوان کلاس توجیهی برگزار می‌گردد به‌طور حتم موضوع شناخته‌شده‌ای که مراجعان را برای شرکت در کلاس جذب کند ذکر گردد.
3.  برای ترغیب بیشتر مراجعان برای شرکت در کلاس‌ها باید فضای کافی و مناسب اختصاص داده شود. بهتر است کلاس‌ها در داخل کتابخانه‌ی مرکزی برگزار گردد تا از سردرگمی آن‌ها برای یافتن کلاس‌ها کاسته شود.
4.  محورهای آموزشی مراجعان گسترش پیدا کند و در رابطه با تشخیص نیازهای اطلاعاتی‌شان، انتخاب مناسب‌ترین منبع به‌خصوص در فضای مجازی و مکان‌یابی و ارزیابی اطلاعات، آموزش‌های لازم داده شود.
5. جهت برگزاری کلاس‌های آموزشی اطلاع‌رسانی کاملی انجام شود تا حداکثر مراجعان بتوانند از آموزش‌های لازم برخوردار گردند.
6. زمینه بازدید از کتابخانه بعد از اتمام کلاس برای اعضایی که در کلاس شرکت نموده‌اند فراهم گردد.
7. کلاس‌های آموزشی بهتر است در روزهایی پذیرش عضو برگزار شود تا مراجعان مجبور نباشند در یک روز دیگر، وقت دیگری برای کلاس اختصاص دهند. چه‌بسا ممکن است عده‌ی کثیری از مراجعان به دلیل نداشتن وقت در این کلاس‌ها شرکت نکنند.
8. به اعضایی که در کلاس‌های آموزشی شرکت نموده‌اند یک سری امتیازاتی نظیر استفاده از تعداد کتب امانتی بیشتر برای چند بار، افزودن مدت امانت، افزایش شارژ مالی اعطا گردد.
9. آموزشگران نیز باید به لحاظ مادی و معنوی از سوی سازمان ترغیب و تشویق شوند.

10. واحد آموزش باید بودجه‌ی کافی و مشخص جهت کلیه‌ی هزینه‌های مربوط، ازجمله هزینه‌های آموزش مراجعان، امور دفتری، آموزشگران، مدرسان، سایر نیروهای انسانی، تجهیزات و تهیه و تولید مواد آموزشی داشته باشد.

11. برنامه‌های آموزشی باید برای سنجش موفقیت و تشخیص نقاط قوت و ضعف برنامه‌ها در ابتدای دوره، میان‌دوره و پایان دوره ارزیابی شود.