همکاران
نویسنده
کارشناس ارشد علم اطلاعات و دانش شناسی و کارشناس نمایه‌سازی مطبوعات کتابخانه آستان قدس رضوی
چکیده
کلیدواژه‌ها
مقدمه
سید حسن مشکان طبسی، زاده سال 1258 شمسی در طبس و فرزند سید مهدی میرزاهاست. وی علاقه‌مند به علم بود و از کودکی در کسب معارف کوشید. علم را نه به‌عنوان وسیله معیشت که به‌عنوان یک اصل عقلی پذیرفته بود. بسیاری از علوم متداول عصری که در آن به سر می‌برد را آموزش‌دیده بود. از فقه و اصول تا زبان عربی، ریاضی، نجوم، طبیعیات، منطق و ادبیات را نزد اساتید زمانش آموخت و بسیاری از علوم را زمانی که به تمایلات طلاب آشنایی یافت، تدریس و ترویج می‌نمود. مشکان 70 بهار را پشت سر گذاشته بود که در 28 دی‌ماه 1327 شمسی براثر سکته دار فانی را وداع گفت و در حرم عبدالعظیم شهرری به خاک سپرده شد (گلچین معانی، 1346، ص98- 107).
طبسی علاوه بر آثار قلمی که دارد، یک اثر جاودانه به نام مجله «دبستان» را تأسیس و مدیریت کرده است. اولین شماره آن در آبان 1301 چاپ شد. این مجله در دو دوره انتشاریافته است. سال اول آن پس از آغاز انتشار به‌صورت منظم در یک سال چاپ و با شماره 11-12 در مهر 1302 به پایان رسید و مشکان علی‌رغم میل باطنی‌اش به دلیل مشکلات مالی و عدم پرداخت وجوه اشتراک توسط مشترکین ناچار به تعطیلی مجله می‌شود. انتشار دوره دوم «دبستان» از آذر 1305 به درخواست انجمن ادبی خراسان[2] آغاز شد (مجله دبستان، 1305، ص2). درمجموع 21 شماره از مجله «دبستان» با نظارت و نویسندگی مشکان طبسی منتشر گردید و پس‌ازآن به دلیل سفرش به تهران برای تصدی پست دولتی، امور مجله به شیخ احمد بهار سپرده شد. بهار شماره 9 سال دوم را به‌عنوان مدیرمسئول و شماره یا شماره‌های دیگر را با اختیارات کامل اداره و منتشر نمود (حیدری، 1389، ص409) و پس‌ازآن برای همیشه مجله دبستان تعطیل گردید. مشکان در شرح انتقال امتیاز آن چنین می‌نویسد:
«چون این بنده سید حسن طبسی به همین زودی عازم طهرانم جناب آقای آقا شیخ احمد بهار را باداره محترمه معارف خراسان معرفی کرده اینک آقایان مشترکین و کلیه کسانی که باداره مجله دبستان سروکاری دارند نیز ایشان را معرفی می‌کنم و خواهش می‌کنم هرگونه کاری چه راجع بامور تحریری و چه راجع بوجوه اشتراک داشته باشند بایشان مراجعه کنند و امضای ایشان را در قبوض و اوراق رسمی معتبر بشناسند. مدیرمسئول مجله دبستان سید حسن طبسی»(مجله دبستان، 1306، ص 375).
شیخ احمد بهار از بهترین دوستان طبسی است و مطالب بسیار از او در «دبستان» چاپ‌شده و مشکان طبسی نیز برخی از مقالات خود را در روزنامه «بهار» که متعلق به شیخ احمد بوده، چاپ می‌کرده است. طبسی درباره نقش بهار در انتشار «دبستان» نوشته است:
«آقای آقا شیخ احمد بهار صاحب مطبعه خراسان و مدیر محترم جریده شریفه بهار بیش از همه‌کس بدبستان مساعدت نموده‌اند چه از حیث طبع و چه از حیث کاغذ و وسایل انتشار که اگر مساعدتهای مادی و معنوی ایشان نبود محققا موفق باتمام این سال نمیشدم. انتشار این مجله هم در حقیقت یکی از خدمات معارفی این شخص محترم بشمار میرود» (همان، 1302، ص3).
مجله «دبستان» در مشهد به قطع خشتی، با چاپ سربی و به‌صورت ماهیانه منتشر می‌شد. این مجله را سومین مجله ادبی ایران و اولین مجله ادبی خراسان نامیده‌اند که مقاله‌های سودمندی چاپ می‌کرد. محتوای دبستان مطالب علمی و ادبی است. ترویج زبان و ادبیات فارسی امروزی از مهم‌ترین دغدغه‌های متصدیان مجله بوده و شاید به همین دلیل است که در سال دوم پس از تأسیس «انجمن ادبی خراسان»، ناشر افکار و نوشته‌های اعضای انجمن می‌گردد. بسیاری از هم‌عصران مشکان چون ملک الشعراء بهار، شمس‌المعالی دادستان مدیر نشریه چمن، مرتضی میرزا مدیر روزنامه خورشید، احمد دهقان مدیر نشریه فکر آزاد، رفعت التولیه مدیر نشریه شرق ایران، فضل‌الله آل داوود مدیر مجله الکمال و ... مشوق او در چاپ مجله بوده‌اند (همان، 1302، ص1-2).
طبسی با «دبستان» به دنبال ترویج فارسی امروزی است. او چگونگی تکمیل و تهذیب آن، تعلیم آسان و ترویج آن در سایر ملل را مسلک نشریه می‌داند (همان، 1302، ص4). مشکان عقیده داشت زبان ادبی امروزی با تمام الفاظ و ترکیباتش باید ثبت و ضبط شود و نیاز به رجوع برای استفاده از ادبیات گذشته نیست. مقاله‌های مندرج در دبستان بسیارند که زبان و ادبیات فارسی را نقد و مرور کرده‌اند. چاپ بیش از 20 مقاله درباره زبان و ادبیات فارسی، 3 مقاله درباره زبان‌های محلی، 3 مقاله درباره خط و اهمیت آن، مطالبی درباره شعر و شاعری و چاپ اشعار بسیار از شاعران معاصر تلاش نویسندگان «دبستان» برای پرورش زبان فارسی است.
رویکرد جالب طبسی در باب زبان فارسی و انتقادات به افکار اصالت جویانه متجددان ملیت‌پرست که در آن روزگار متداول بوده یکی از دیگر وجوه تمایز این نشریه از اقران هم‌عصرش به‌حساب می‌آید. او بشدت تلاش‌هایی که در آن زمان برای زدودن زبان فارسی از لغات عربی و ترکی انجام می‌شده را می‌نکوهد و نیاز اساسی زبان فارسی را فارغ از این تلاش‌ها؛ تشکیل و تصویب مجلسی خاص برای ارائه یک‌زبان رایج و رسمی در کشور دانسته است (رفیعی، 1389، ص10).
«ما احتیاج به اینکه لغت خود را از الفاظ و عبارات عربی یا غیرعربی تنقیح کنیم نداریم. بلکه محتاج به یک مجلس رسمی هستیم که برای معانی جدیده الفاظی را معین کند تا همه پیروی کنیم» (همان، 1302، ص11).
دبستان تأکید بر اصلاح خط و زبان دارد. طبسی مقدم بر هرگونه معارفی و اساس پیشرفت و ترقی را توجه به خط و زبان می‌داند. او تأکید دارد که ما باید به زبان فارسی در هر مقوله‌ای کتاب داشته باشیم تا نیازی به تقلید از خارجی‌ها نباشد.
« ... باین اکتفا میکنیم که معارف اصل همه ترقیات است و چیزی بدتر از جهل نیست. لکن مقدم بر همه‌چیز اینست که زمینه معارف یعنی خط و زبان اصلاح شود، وقتی ما ایرانیها حقیقتاً معارف داریم که همه علوم بزبان فارسی و از روی کتب فارسی تدریس شود. وقتی معارف داریم که هرگاه معلم میخواهد فداکاری درراه وطن را بشاگرد درس بدهد بعوض ژاندارک یک دختر دهاتی فرانسوی، که در چند قبل از این میزیسته، بتواند یکی از رجال ایرانی همین عصر را مثال بیاورد»(همان، 1302، ص29-31).
چاپ اشعار برگزیده در سال اول از شاعران قدیم (عنصری، سعدی، حافظ، ناصرخسرو، باباطاهر و...) و جدید (محمود فرخ، ادیب نیشابوری، شیخ احمد بهار، جلال الممالک، تجلی سبزواری، محمدهادی مجتهدی بیرجندی) است ولی سال دوم بیشتر به شاعران معاصر و خراسانی (محمد افسر، شیخ حسن هروی، سید حسن طبسی، عبدالحسین آگاهی و دیگران) پرداخته و شعرهای منتخب چاپ‌شده از آن‌هاست.
بعد از زبان و ادبیات فارسی، دومین مقوله موردتوجه طبسی در «دبستان» پرورش روح و جسم، توجه به اخلاق، وطن‌پرستی و ترقی‌خواهی و سعادت بشر است که در اکثر مقاله‌های چاپ‌شده، به‌نوعی بر این مفاهیم تأکید نموده و خواننده را به تأمل در این زمینه دعوت می‌کند. کسب تحصیل و معارف و ورزش مهم‌ترین شاخصه‌های آن معرفی‌شده است.
«ما دو چیز را سرمایه سعادت هر ملت می‌دانیم: یکی تحصیل، دیگری ورزش. زورخانه با مدرسه همدوش و در خدمت به ملت با آن مساوی است» (همان، 1302، ص22).
کسب علوم و معارف را مایحتاج روح انسان می‌داند و تا کید دارد آن‌گونه که غذا و لباس برای بدن لازم است اگر از معلومات محروم بماند روحش ناقص و ضعیف و ادراکاتش سست و سخیف خواهد بود و این‌چنین فردی در رتبه نازله حیوانیت باقی و از مزایای عالی بشری بی‌نصیب خواهد ماند (همان، 1302، ص1-2).
«دبستان» در اکثر مقاله‌های چاپ‌شده تأکید بر تقویت روح و ترقی‌خواهی دارد. مثال‌هایی ازآنچه در فوق رفت، بسیار است. طبسی چه در مطالب ادبی و چه در مطالب علمی سعی کرده به‌گونه‌ای گزینش نماید که هدف اصلی‌اش یعنی کسب معارف و تشویق به تحصیل و پرورش روح در آن مستقیم یا غیرمستقیم به خواننده منتقل شود. طرح سلسله مقاله‌های علمی در نقد خرافات برای برانگیختن قوه تعقل و تفکر بشر است. خود در بخشی از مجله به آن اشاره دارد که:
«... این عصر عصر عقل و علم است ملتی که ده میلیون نفوس دارد و صد نفر عالم در حقیقت صد نفر است، انسان آنست که عقل و تمیز داشته باشد و دارای معلومات مفیده باشد و بتواند نیک و بد و خطا و صواب را از هم تمیز بدهد. اما اگر هر شارلاتانی او را مثل بهایم بهر طرف براند حال او حال حیوان است و در عین آنکه مدعی آزادی است خریدوفروش می‌شود ....»(همان، 1302، ص 9).
سؤالات هوش را با این تفکر طرح می‌کند که برای سنجش عقل عملی جوانان و وادار کردن آنها به پیدا کردن راه‌هایی برای فرار از مشکلات زندگی، باید به دنبال حل سؤالات و مسائل ذهنی باشند. مسائلی که مطرح می‌شود در ارتباط با مسائل زندگی است.
«اگر گرگی و گوسفندی و دسته علفی داشته باشیم و بخواهیم آنها را از نهر پهناوری بتنهایی عبور دهیم و نتوانیم دو تا از اینها را بیک مرتبه بگذرانیم و نخواهیم گرگ را نزد گوسفند یا گوسفند را پیش علف بگذاریم چگونه با دست‌تنها آنها را باید عبور داد؟»(همان، 1302، ص33).
افکار ترقی‌خواهانه مشکان طبسی آن‌چنان ذهنش را مشغول می‌کند که به فکر چاپ رمان به‌ضمیمه مجله «دبستان» می‌افتد[3]. او رمان را سبب سعادت بشر و عبرت‌آموزی و ترقی در نسل بشر معرفی می‌کند و هدفش از این اقدام را چنین شرح می‌دهد:
«یک رمان جدید التالیف قابل‌استفاده بتدریج در این چند شماره بقیه سال منتشر خواهد شد که در حقیقت یک درس نافعی خواهد بود برای خوانندگان دبستان. رمان صورت زندگانی اجتماعی بشری است و اگر دیده عبرت و قوه فکرتی باشد، بقدری که در ده سال زندگی برای انسان، تجربه و اطلاع حاصل می‌شود، از یک رمان هم میتواند حاصل شود(همان، 1302، پشت جلد).
او خواندن رمان را باعث کسب درس‌های اخلاقی، علمی و دینی می‌داند و می‌نویسد:
«اروپائیان بیشتر از سایرین این قضیه را تعقیب کرده و افسانه نویسی را بحد کمال رسانده‌اند. به‌طوری‌که همه قسم اغراض دینی، سیاسی، علمی یا اخلاقی را بلسان رمان ادا کرده و ازین میلی که گفتیم در طبیعت بشر بافسانه هست استفاده‌های کلی می‌کنند چنانکه سالی هزارها رمان تألیف می‌شوند و روزنامه یا مجله‌ای نیست که مشتمل بر یک یا چند رمان نباشد. تصور میکنیم اگر یک رمان مطبوع در صفحات آخر دبستان منتشر کنیم بی‌فایده نباشد و هر کس بقدر استعداد خود منتفع شود و نظر بآنکه رمان ایرانی بشرایطی که ما می‌خواهیم فعلاً "در دست نیست، یک رمان دلچسب که بتازگی در پاریس تألیف شده و در مجله (لکتور بورتوس) نشر می‌شود، ترجمه کرده بتدریج در دبستان نشر می‌دهیم»(همان، 1302، ص40).
در سال اول مجله، بیشتر مقاله‌ها فاقد نام نویسنده است و احتمال میرود بیشتر به قلم سید حسن طبسی باشد. مگر مقاله‌هایی که سلسله وار هستند و در برخی موارد نام نویسنده ذکرشده است. مقاله‌هایی بانام «انقلاب ادبی»[4] که در 5 بخش در شماره‌های مختلف به چاپ رسیده، گمان میرود به قلم مصطفی عامری از اعضای انجمن ادبی خراسان باشد[5]. نام‌هایی چون سعید نفیسی، عبدالله سیار، بقراط الحکماء، عضدالتولیه مترجم مقاله‌های طب در اسلام، دکتر مسیح السلطنه و ... نویسنده برخی مقاله‌ها در دوره اول مجله هستند.
دبستان دوستداران بسیاری داشت که مقاله‌ها و مطالبی برای مجله می‌فرستادند تا چاپ شود و یا روش‌هایی که مجله بکار می‌برد سبب تهییج نویسندگان و ارسال مطلب برای مجله می‌شد. یکی از بخش‌هایی که به‌ویژه در سال اول مجله دیده می‌شود، چاپ سؤال و فرضیه‌های علمی، فلسفی و یا دینی بود که نویسندگان متعهد را وادار به تنظیم پاسخ می‌کرد و این خود باب یک مقاله‌ای بود که در مجله بسیار دیده می‌شود. یکی از این نویسندگان که مقاله‌هایی در پاسخ به سؤال‌های طرح‌شده فرستاده، میرزا رضا مجتهد دامغانی از علمای دینی شهر مشهد و متوفی 1346ق. است. بیش از 5 نوشته از او در مجله به چاپ رسیده است. مقاله‌های مکاشفه قرآنی نیز از اوست[6].
در شماره‌های ۲ الی ۴ اطلاعات مفیدی در باب رادیوم و نقش آن در علم طب جدید ارائه‌شده و در ضمن از شماره ۵ به بعد هم سلسله مطالبی در باب تاریخ طب اسلامی و معرفی میراث علمی اسلام درزمینه طبابت آورده شده است. اشعار و منثوراتی که ارسال‌شده رنگ نشریه را از شماره‌های هفتم به بعد تبدیل به‌نوعی کشکول ادبی کرده است (رفیعی، 1389، ص10) در سال دوم که با تشویق اعضای انجمن ادبی خراسان دوباره انتشار «دبستان» شکل می‌گیرد و با قول مساعد اعضای انجمن برای ارسال مقاله همراه است. مقاله‌های بسیاری دیده می‌شود که همگی از اعضای انجمن ادبی خراسان است و نام آنها بر فهرست مندرجات مجله آمده است. در این سال پرکارترین نویسندگان بعد از سید حسن طبسی با بیش از 20 مقاله، سید حسین موسوی معروف به ادیب بجنوردی (1259- 1341ش.) از علمای فرهنگی و ادبی خراسان، بیش از 14 مقاله چاپ کرده است. میرزا سید عبدالله خان سیار مترجم مطالب علمی نیز از پرکارترین نویسندگان مجله است. مطالب علمی که ترجمه مقاله‌های خارجی است، به قلم اوست. شیخ احمد بهار، محمدکاظم تهرانیان، مصطفی عامری، شیخ حسن هروی، میرزاعلی اکبر شهیدی از نویسندگان پرکار سال دوم مجله هستند.
درمجموع مقاله‌های چاپ‌شده از نویسندگان نشان می‌دهد که مجله «دبستان» از مقبولیت در بین بزرگان ادبی و فرهنگیان برخوردار بوده و همکاری مؤثری در تهیه مقاله و چاپ در مجله داشته‌اند و شاید همین تعدد نویسندگان و حضور نویسندگان برجسته در این مجله باشد که «دبستان» امروز یکی از منابع مستند پژوهشگران محسوب می‌شود.
سید قطبی به نقل از شماره 1 سال دوم مجله دبستان آورده است، دارای همان مزایای سال اول و حاوی همان قسم مقالات و مندرجات خواهد بود و به‌علاوه چون به خواهش و تشویق انجمن ادبی خراسان به طبع و نشرش اقدام می‌شود و اعضای انجمن... وعده دادند که به مقالات علمی و ادبی و ترجمه سودمند از سایر السنه به دبستان کمک کنند ظن قوی میرود که به وعده خود وفا کرده موجبات رجحان سال دوم بر سال اول فراهم کنند (سید قطبی، 1393). رویکرد ارائه مطالب ادبی، علمی و سایر مباحث در طی 2 سال انتشار مجله تفاوت زیادی ندارد، اما مرور محتوای دوره دوم مجله نشان می‌دهد که علی‌رغم تلاش طبسی برای چاپ بهتر آن، هرچند این دوره وابسته به انجمن ادبی است ولی تأکید آن بر روی ادبیات فارسی، نسبت به دوره اول کمرنگ‌تر شده است. در دوره اول 22 مقاله تخصصی در حوزه ادبیات، خط و زبان فارسی چاپ‌شده درحالی‌که در دوره دوم این آمار به 11 تا 12 مورد می‌رسد. مقاله‌های علمی دوره اول بیشتر به نجوم و کواکب آسمانی اختصاص دارد که طبسی تنظیم و چاپ می‌کرده، چون از علوم موردعلاقه‌اش بوده، اما در سال دوم مطالب علمی به صنعت برق و علوم وابسته آن بیشتر اختصاص دارد و همه آنها توسط عبدالله سیار تنظیم‌شده است. ناگفته نماند تمام مطالب علمی، حاصل ترجمه از نشریات خارجی است.
مجله «دبستان» در سال اول هرچند تنوع مطالب دارد و تعدد مقاله را شاهد هستیم اما خط سیری مشخصی را دنبال می‌کند. به اصولی چون اهمیت به زبان فارسی، توجه به تحصیل و کسب معارف، پرورش روح، برانگیختن حس ترقی‌خواهی در اکثر مقاله‌های ارائه‌شده پایبند است.
سید قطبی(1393) در این زمینه این‌گونه نگاشته است:
«موضوع کلی مجله دبستان علمی و ادبی است. اما کیفیت و تنوع مطالب در سال دوم انتشارش بیشتر از سال اول است. البته دلیل اصلی آن همراهی انجمن ادبی خراسان و افزایش نویسندگان از یک‌به‌نه نفر نویسنده دائمی و چندین نفر نویسنده موقت است که هرکدام تخصص خاصی دارند» (همان).
به نظر می‌رسد در سال دوم انسجام خاص و هدف‌داری در تنظیم مطالب هر شماره مجله نبوده است و برخلاف سال اول که می‌توان رسم‌الخطی برای مجله متصور بود، این دوره بیشتر معرف اعضای انجمن و نوشته‌های آن‌هاست که از هر دری سخن می‌رانند. تنوع اطلاعات این دوره در بررسی آمار مقاله و مطالب هر حوزه قابل برآورد است[7].
یکی از ویژگی‌های مجله دبستان انتشار مطالبی است که ارزش تاریخی بالایی دارد و فقط در این نشریه چاپ‌شده است. مانند «مرامنامه هیئت اتحادیه معلمین مدارس خراسان» (همان).
ازنظر نگارنده باید دودسته بندی را بر مجله «دبستان» متصور بود. ازنظر اعتبار علمی نویسندگان می‌توان دوره دوم مجله را برجسته دانست. اما ازنظر محتوایی و خط فکری مستقل، دوره اول مجله منسجم‌تر اداره شده و بیشتر در تحقیقات و پژوهش‌ها استفاده می‌شود.
در ارزیابی نهایی می‌توان چنین نوشت که؛ در عصری که انتشار یک برگ نشریه، مصائب عظیمه ای داشته و از نپرداختن وجوه اشتراک توسط مشترکین[8] تا ممیزی‌های حکومتی[9] و غیره، چالش‌های بسیار در سر راه انتشار یک نشریه ایجاد می‌نمود، «دبستان» تأسیس شد تا حرف جدیدی در حوزه ادب فارسی بزند و از انقلاب ادبی بحث کند. مشکان طبسی و همکارانش با انتشار این مجله شاهکاری ماندگار تأسیس نمودند که اکنون در آستانه صدسالگی تأسیس آن، هنوز یکی از منابع مهم در تحقیقات و استنادهای پژوهشگران عرصه ادب و فرهنگ به‌حساب می‌آید.
منابع
[1] - کارشناس ارشد علم اطلاعات و دانش شناسی و کارشناس نمایه‌سازی مطبوعات کتابخانه آستان قدس رضوی؛ Hafezi28@gmail.com
[2] - انجمن ادبی خراسان در سال 1304ش. در دوره ریاست محمد ملک‌زاده برادر ملک‌الشعرا بهار در اداره معارف خراسان تأسیس شد. ابتدا عبدالجواد ادیب نیشابوری ریاست افتخاری انجمن را به عهده داشت، اما در اصل امور اجرایی و اداره آن به دست مشکان طبسی انجام می‌شد و به دلیل نقش طبسی در انجمن ادبی مجله«دبستان» مجدد برای انتشار انتخاب و ناشر افکار اعضای انجمن شده بود.
[3] رمان مورداشاره «داماد فراری یا سرگذشت یک نفر فراری از محبس» نام دارد که به قلم آلفرد ماشارد تألیف شده و سید حسن طبسی آن را ترجمه کرده است. یک نسخه از ترجمه این کتاب 71 صفحه‌ای در 4 بخش به‌ضمیمه مجله دبستان از شماره 7 تا 12 سال اول به چاپ رسیده است. تاکنون یک‌بار این کتاب ترجمه و چاپ‌شده که همین ترجمه طبسی است.
[4] از بهترین مقاله‌های مجله دبستان است که نویسنده بر ترویج، گسترش و ترقی زبان و ادبیات فارسی تأکید دارد و زمینه شناخت ادبیات وطنی را عاری شدن یا کمتر شدن از واژه‌های ادبیات شرقی و غربی می‌داند و انقلاب ادبی را رفع کننده نواقص و تطبیق‌دهنده با مقتضیات عصر حاضر تعریف می‌کند.
[5] در شماره 9 سال دوم نامش در پایان مقاله آمده است.
[6] - مقاله‌های مکاشفه قرآنی بر حس وطن‌خواهی و غرور ملی و حمایت از تولیدات صنعتی، علمی و ادبی داخلی با استناد به آیه‌های قرآنی تأکید دارد.
[7] - برآورد عناوین و مطالب مندرج در سال دوم مجله این موضوعات را با این آمار نشان می‌دهد: ادبیات 12 مورد؛ مباحث علمی18 مورد، فلسفه 14 مورد، سخن بزرگان و اندرزهای حکیمانه 5 مورد، معرفی بزرگان ادبی و علمی4 مورد، معرفی کتاب و نفایس 3 مورد، مقاله در حوزه اسلام‌شناسی، تاریخ و جغرافیا و پزشکی هرکدام 2 مورد (منظور از مورد، تعداد مقاله یا مطلب هست).
[8] - طبسی بارها در مجله از نپرداختن وجوه اشتراک توسط مشترکین گلایه کرده و حتی مجبور می‌شود پس از انتشار 12 شماره سال اول، به دلیل مشکلات مالی و وصول نشدن وجوه اشتراک، مجله را تعطیل کند.
[9] - این نشریه 2 سال پس از کودتای رضاخان تأسیس شد، زمانی که بسیاری از نشریات تعطیل یا توقیف شدند و کمترین مجوز برای انتشار مطبوعات جدید صادر می‌شد و معمول نشریات در حال انتشار نیز ثناگوی رضاخان و اطرافیانش بودند.
)