همکاران
نویسنده
کارشناس ارشد علم اطلاعات و دانش شناسی و کارشناس سفارش و پیگیری مطبوعات غیرفارسی
چکیده
کلیدواژهها
مقدمه
اولین روزنامه ایرانی در زمان محمدعلی شاه قاجار به همت میرزا صالح شیرازی در سال 1252ق./ 1215ش. بانام «کاغذ اخبار» پدید آمد. میرزا صالح شیرازی برای چاپ نشریهاش سفری به انگلیس کرد و چاپخانهای خرید و فنون ساخت و استفاده از مرکب را فراگرفت و روزنامه کاغذ اخبار را تأسیس و گسترش داد. پس از او امیرکبیر و دیگران بیش از پنجاه روزنامه را در داخل و خارج کشور نشر دادند. روزنامههای ارزشمند فارسیزبان دیگری نیز در مصر، هند و عثمانی منتشر شد و حتی روزنامههای فارسیزبان دیگری در فرانسه و انگلیس منتشر شد.
یکی از روزنامههای فارسیزبانی که در خارج از ایران منتشر میشد، روزنامه اختر بود که معمولاً از چهارستون تشکیل میشد. این روزنامه بهحکم قاجارها خیلی زود در سال 1314ق. تعطیل شد. دیری نگذشت که به همت امیرکبیر روزنامه وقایع اتفاقیه تأسیس شد و به مدت ده سال بهصورت هفتگی منتشر گردید. البته این نشریه در شماره نخست، به نامِ «روزنامه اخبار دارالخلافه» بود که از شماره دوم به بعد به نام «روزنامه وقایع اتفاقیه» تغییر یافت و بعدها بانام دولت علیه ایران منتشر شد. بعدها روزنامههای دیگری با تأسیس ادارات مطبوعات دولتی به زبانهای فارسی، عربی و فرانسه پدید آمد. پس از وقایع اتفاقیه، روزنامه ایران، روزنامه شرف، روزنامه فرهنگ، روزنامه مریخ و... پا به عرصه گذاشتند که همگی در زمان ناصرالدینشاه و مظفر الدین شاه قاجار منتشر میشدند. شایان یادآوری است تمام روزنامههای این دوره با چاپ سنگی و خط نستعلیق منتشر شدند (قاسمی، 1380، ص145-149).
اگرچه از همان آغاز روزنامهنگاری در ایران مطالبی درباره دین مبین اسلام- هرچند کوتاه- در برخی نشریات وجود دارد اما مجله «الاسلام»؛ نخستین نشریه اسلامی است که هفتادسال بعد از «کاغذ اخبار» منتشر شد.
«الاسلام» عنوان نخستین نشریه اسلامی ایران است که در رمضان سال 1320ق. در دوران مظفرالدین شاه قاجار با خط نستعلیق و با چاپ سنگی منتشر شد. انتشار این نشریه در پاسخ به فعالیت مبلغان مسیحی در اصفهان صورت گرفت. این مجله از ابتدا تا شماره دهم به صاحبامتیازی اداره دعوت اسلامیه/ صفاخانه اصفهان و مدیریت سید محمدعلی (داعی الاسلام) منتشر گردید (کاشفی خوانساری، 1387، ص134). بعد از کنارهگیری داعی الاسلام از همکاری با نشریه، این مجله دو سال دیگر منتشر شد. دعوه الحق نخستین نشریه اسلامی چاپ تهران را میتوان دومین مجله اسلامی ایران دانست که بعد از یک سال از چاپ مجله الاسلام منتشر گردید. این مجله در شعبان 1321ق./ مهر 1282ش. در تهران به صاحبامتیازی، مدیریت و نگارندگی محمدعلی بهجت دزفولی منتشر شد. آنچه در این مقاله نوشتهشده نتایجی است که نگارنده بامطالعه صفحه به صفحه 12 شمارۀ این مجله (موجود در کتابخانه آستان قدس رضوی) به دست آورده و سعی دارد نخستین تلاشهای انتشار نشریات اسلامی ایران را به نگارش درآورد.
شیخ محمدعلی بهجت دزفولی، معروف به بهجت العلماء در حدود سال 1295ق. در دزفول به دنیا آمد بود. وی تحصیلات علوم دینی را در نجف اشرف از ابتدا تا درجه اجتهاد، کامل نمود و به ایران بازگشت. «بهجت» نامیدن او بهاینعلت است که در تهران کتابفروشی داشت که به اسم بهجت معروف بود. وی در سال 1319ق. به تهران آمد و در اداره انطباعات معارف مشغول به کار شد و ریاست کمیسیون تصحیح کتب و ترجمه عربی را عهدهدار گردید (علوی، 1363، ص31).
بهجت دزفولی علاوه بر تأسیس مجله دعوه الحق، مؤسس انجمن علمی، کتابخانۀ معارف و روزنامۀ معارف است. وی در سال 1321ق. پس از تأسیس انجمن علمی، دعوه الحق را منتشر کرد و پسازآن در سال 1324ق. روزنامه معارف را تأسیس و در تهران منتشر کرد. وی همچنین مؤسس مدرسۀ فنی نیز است (صدرهاشمی، 1363، ص288).
شیخ بهجت دزفولی در سال 1324ق. کتابخانه معارف را تأسیس کرد و در مشروطه به ریاست انجمن معارف رسید. بهجت پس از به توپ بسته شدن مجلس (جمادیالاولی 1326ق./ تیر 1287ش.) به خوزستان رفت و بهواسطۀ همراهی شیخ خزعل حاکم محمره (خرمشهر) در سال بعد در دوره دوم قانونگذاری از خرمشهر، به نمایندگی مجلس شورای ملی انتخاب گردید. وی پس از تعطیلی مجلس (1329ق./1290ش.) به کار وکالت دادگستری پرداخت (نظری، 1390، ص 71).
بهجت در دوره پهلوی نام بهروز خاوری را برای خود برگزید و با این نام، کتاب «روش پرورش به شیوه خودآموز: پرورش؛ آماده ساختن و بکار انداختن نیروهای تن، دل و روان است» را در سال 1307 در تهران منتشر کرد.
معرفی نشریه
مجله ماهانۀ دعوه الحق در شعبان 1321 ق./ مهر 1282ش. در تهران منتشر شد. شماره اول مجله دعوه الحق در تاریخ مذکور در 14 صفحه در قطع خشتی و چاپ سربی به صاحبامتیازی، مدیریت و نگارندگی محمدعلی بهجت دزفولی در مطبعه مبارکه شاهنشاهی به طبع رسید.
به جزء شماره اول مجله که نام چاپخانه، بر روی صفحه آخر نشریه درجشده بود و در بالا به آن اشاره گردید، شماره پنجم، شماره ششم و دهم سال اول انتشار- بر اساس اطلاعات موجود در صفحه آخر هر شماره - در مطبعه خورشید طهران به طبع رسیده است. درباره نام چاپخانه سایر شمارههای مجله دعوه الحق، اطلاعی بر روی نشریه یافت نشد.
بر روی جلد مجله دعوه الحق تنها نام نشریه و آیات قرآنی وجود دارد. کادری مستطیل شکل، کل سطح جلد را در برمیگیرد که هر گوشه آن با طرحهای اسلیمی تزیینشده است. بهعلاوه در بالای کادر نیز کلمه «هو» درجشده است و پسازآن عبارت «بسمالله الرحمن الرحیم» در میان طرحوارههایی از ابروباد و خورشید جای گرفته است. «له دعوه الحق و الذین یدعون من دونه لایستحیون لهم بشیء الا کباسط کفیه الی الماء لیبلغ فاه و ما هو ببالغه و ما دعاء الکافرین الا فی ضلال. سوره سیزدهم، آیه 14 و قال نبی صلی الله علیه و آله قولو لا اله الا الله تفلحوا» نیز بر روی جلد آمده است.
مجلۀ دعوه الحق که فاقد هرگونه گراور (تصویر یا عکس) است صفحهآراییاش مانند کتاب است؛ بهطوریکه مطالب آن تکستونی است و به جزء روی جلد هر شماره که اطلاعات کتابشناختی، مانند نام و آیات قرآنی و تاریخ و شماره درجشده است، در سایر صفحههای هر شماره، فقط شماره صفحه آمده است.
قیمت هر مقاله ]شماره[ یک قران و مجموع دوره که دوازده مقاله ]شماره[ یک تومان تعیین شد. البته قیمت کلیه ]دوازده شماره[ نقد گرفته میشد. البته «انشاء الله تعالی در سال نو که دوره ثانیه شروع میشود کماً و کیفاً ]محتوای[ او را زیاد خواهیم نمود ازاینرو معلوم است که هرگاه بانی خیر پیدا نشد، برای طبع این مقاله ]شماره[ مجبور هستیم که بر قیمت بیفزاییم ولی مشترکین سابقه از تحمیلات زائده معاف خواهیم داشت تا امتیازی در میان باشد (مجله دعوه الحق. سال اول، شماره اول، ص14).»
اگرچه محدوده مخاطبان نشریه دعوه الحق بیاننشده است اما علاقه و شوق فراوان بهجت دزفولی به ارائه رایگان این جریده بهطور ضمنی نشان میدهد مخاطب مجله دعوه الحق همه مردم ایران از هر سن، گروه و طبقهای است:
«.. بسیار گران و ناگوار است که قیمتی روی آنها ]شمارههای نشریه[ قرار بدهم، هم به ملاحظه آنکه غرض مشوب نشد و هم به ملاحظه آنکه شأن این مقالات شمارهها[ اجل ارفع است از آنکه به یک قران و یا یک تومان فروخته شود بهواسطه اشتمال آنها بر معارف و احکام الهی و خیلی مایل بودم که بانی خیر پیدا بشود و تمام نسخ این مقاله ]شماره[ هرقدر که به طبع میرسد به اخوان دینیه هدیه بشود. شاید اثر آن بیشتر باشد (مجله دعوه الحق. سال اول، شماره اول، ص13).
مجله دعوه الحق حاوی مقالات و مطالبی درباره حقایق دین اسلام و منافع مربوط به حوزه مسلمانان مشتمل بر معارف، اخلاق، عبادات، سیاسات، احکام و گاهی مطالب مفید است (کاشفی خوانساری، 1382، ص210). نویسنده همه مطالب شمارههای منتشره مجله شخص مدیر محمدعلی بهجت دزفولی بود. برای آشنایی بیشتر در زیر فهرست مندرجات مجله و بخشهایی از چند مقاله برای نمونه ارائهشده است:
شماره اول: شامل یک مقاله 12 صفحهای در ده بند درباره اسلام و دعوت مسلمانان به حقیقت اسلام برای پیشرفت آن است. از شماره دوم شیوه تک مقالهای تکرار نشد و هر شماره شامل مطالب متنوعی درباره اصول عقاید، اسلام و تاریخ اسلام بود.
شماره دوم: شامل مطالب عقیده، معرفت صانع و آشنایی با حواشی وی، نبوت عامه و سیر معکوس در شناسایی حضرت حق، نبوت خاصه پیغمبر آخر زمان (ص)، دعوت به توحید، قلب ماهیت، فتح عظیم، اجرای توحید و سایر نوامیس الهیه، نقل کلام اشلوسر مورخ معروف اروپا، اخبار غیبیه، فوائد علم و حکمت بود.
شماره سوم: عقیده، دعوت به توحید، قلب ماهیت، قضیه عجیبه، اخلاق: اخوت، احکام، سیاسات، معاش.
شماره چهارم: شامل مطالب مکتوب از صاحب امضاء، بهجت، قضیه عجیبه، بقیه فواید علم و حکمت، عبادات بود.
شماره پنجم: شامل مطالب روحانیت و نورانیت دین مبین اسلام، مستر سفریت استرالیائی، شیخالاسلام انگلیس، فخر الاسلام، اخوت، معاش، روح الارواح، عوالم عدم و وجود، خاتمالانبیاء بود.
شماره ششم: شامل حقیقت تا حقایق یا دین مبین اسلام، توضیح، مقاله مخصوص، تشییع و تدفین مخفیانه، من لم یشکر المخلوق لم یشکر الخالق بود.
شماره هفتم: شامل مطالب کلام اجمالی، معارف، عبادات، سیاسات، اخلاق، تفضل غیبی، علوم و فنون: قرائت و کتابت؛ محاورت؛ اشتقاق بود.
شماره هشتم: شامل مطالب تبریک و تهنیت، شریعت اسلامی کافی به مهمات بشری، مکتوب، درجات ترقی انسان در عالم معارف و اخلاق بود.
شماره نهم: شامل مطالب معان نظر در عجایب دهر، اخلاق، زکات، تشکر خالصانه، کهربائیه، منافع عامه: مواد ثروت و مکنت، ماده المواد و اصل اصول و خاک خوزستان بود.
شماره دهم: شامل مطالب محل اقامت و شهرستان سلامت، راحت روح، زیانکاری رباخوارگان، خاک خوزستان بود.
شماره اول: شامل مطالب اسلام کافی به مهمات بشری است، مکتوب، بهجت، اصول معیشت، بشارت: خبر ایجاد رختشویخانهها در محلات طهران برای آلوده نشدن آب جویها و خاک خوزستان بود.
شماره دوم: شامل مطالب کافی به مهمات بشری است، مکتوب از مازندران، مقاله مفیده به قلم یکی از دانشمندان، قابلتوجه تجار محترم ایران و گفتگوی دو نفر بود.
بخشهایی از چند مقاله نشریه:
عقیده: عقیده از برای نوع بشر از همهچیز لازمتر است – زیرا که منشأ تمام سعادت از برای هر یک از آحاد و افراد انسانی بشخصه و نیز اساس مدنیت و انتظام حوزه انسانیت و تألیف مجمع بشریت منوط به آن است.
فواید عقیده برای هر یک از افراد انسان بشخصه– هرگاه انسان نقطه اتکائی و عقیده راسخه ثابته نداشته باشد همواره قلب او مضطرب است مانند مرغ بی آشیانه میماند که همیشه در پرواز است از مکانی به مکانی و آرامگاهی ندارد و نفس انسانی نیز تا به نقطه معینه تکیه ننماید از اضطراب بازنایستد.
سیر در مذاهب مختلفه برای اهل بصیرت خوب است و تعصب جاهلانه بد است. ولی اطمینان قلبی هم لازم است تا خاطر انسان مشوش نباشد قلب وی آسوده و خوش باشد (مجله دعوه الحق. سال اول، شماره دوم، ص1-2).
روحانیت و نورانیت دین مبین اسلام: اسلام را حرکتی است ذاتی و قوتی است طبیعی که به روحانیت و نورانیت خود جذب نفوس و ارواح نموده مطیع و منقاد خود کند و چون رجوع به تاریخ طلوع اسلام نماییم همییابیم اشخاصی که به میل و رغبت خود اختیار دین مبین اسلام نمودند.
هر طایفه که با مسلمین مخالطه پیدا مینمودند از توحش و شرارت دست برداشته در دین سلم و سلامت داخل شدند همچو اهالی هند و سند و جزایر سرندیب و تبت و ترکان تتر و سپاهیان افریق که بهمجرد دخول در حوزه اسلام تربیت یافتند و اخلاق ایشان تکمیل شد (مجله دعوه الحق. سال اول، شماره پنجم، ص1-2).
اصول معیشت: یکی از اصول معیشت علاقه زناشویی است. عموم ایرانیان بالفعل از این مسئله غافلاند که تمام سعادت و خوشبختی بنی نوع انسان بسته به اتحاد و یگانگی زن و شوهر است و تمام بدبختی ناشی از شقاق و نفاق آنها است.
یکی از آثار اتحاد اینان ترتیب و انتظام خانه انسان است که اگر انسان را آرامگاه و آسایشگاه منقحی بهقدر رتبت و منزلت وی نباشد رشته افکار و خیالات او یکسره پاشیده میشود و هیچ کاری را به انجام نتواند رسانید. علتالعلل عدم ترقی ماها اینگونه امور است که یکسره ما از آن غافل هستیم.
نقل مجالس متمدنین است چرا ما کارخانه نداریم، قند ریزی نداریم، راهآهن نداریم، قانون داریم و هر یکدم از کیاست و فطانت و علم و خیرت و دانش و بینش میزند که اگر دولت یا ملت با من همراهی بکند من چنین چنان خواهم کرد کسی نیست به ایشان بگوید ای آقایان محترم شما کسانی هستید که از نظم امر منزل خود قاصرید چه شده است که شما دم از نظم یک مملکت میزنید (مجله دعوه الحق. سال دوم، شماره اول، ص9).
هدف مجله
بهجت دزفولی در یادداشت آغازین مجله دعوه الحق پس از عبارت «در ظل توجه امام عصر حجه الله صاحبالزمان عجل الله تعالی فرجه» و مدح مظفرالدین شاه، هدف از انتشار نشریه را چنین بیان میکند:
«مقالاتی سودمند متدرجاً ماهبهماه به طبع میرسد و به طالبین فروخته میشود شاید برادران دینی از قرائت وی فایده برده، به راه دین و آئین حضرت خیرالمرسلین آیند و فرمایشات نبی اکرم را عمل کنند و برحسب وصیت وی قرآن مجید را قبله مقصود و وجهه امید خود قرارداده و متمسک به ولایت اهلبیت عصمت و طهارت شوند تا به سعادت خود نائل شده و کید کائدان وطعن طاغیان خلاصی یابند و هرچند وضع این مقالات بر طرز تدوین است و مناسب بود که دفعتاً به طبع میرسید لیکن محض آنکه برادران دینی از روی رغبت و کمال میل در مضامین او تأمل نمایند انسب چنان دانستیم که جزء فجزء به طبع برسد (مجله دعوه الحق. سال اول، شماره اول، ص 2)».
مجله دعوه الحق در جای دیگر پس از مدح و ستایش ندیم السلطان وزیر انطباعات وقت درباره هدف مجله اینگونه مینگارد:
«غرض اصلی از طبع و نشر این مقالات که مشتمل بر معارف و احکام الهی است، ترویج دین مبین و تشیید شریعت حضرت خیرالمرسلین است (مجله دعوه الحق. سال اول، شماره اول، ص13)».
موجودی مجله
از مجله دعوه الحق در سال اول انتشار، ده شماره چاپ گردید. پسازآن در حدود یک سال تعطیل شد. اما در سال دوم انتشارش فقط دو شماره دیگر منتشر کرد و پسازآن برای همیشه متوقف شد (قاسمی، 1372، ص 49).
موجودی مجله در کتابخانه آستان قدس
دوره اول ] سال اول[: شمارههای 1- 10
مقاله ]شماره[ اول: شعبان 1321 قمری، مقاله ]شماره[ دوم: رمضان 1321، مقاله ]شماره[ سوم: شوال1321، مقاله ]شماره[ چهارم: ذیقعده ]ذیالقعده[1321، مقاله ]شماره[ پنجم: ذیالحجه 1321، مقاله ]شماره[ ششم: محرمالحرام 1322، مقاله ]شماره[ هفتم: صفر المظفر 1322، مقاله ]شماره[ هشتم: ربیعالاول 1322، مقاله ]شماره[ هشتم ]نهم[: ربیعالثانی 1322، مقاله ]شماره[ دهم: جمادیالاولی 1322.
سال دوم انتشار مجله دعوه الحق بر روی جلد نشریه «دوره اول – قسمت دوم» آمده است.
دوره اول – قسمت دو ] سال دوم[: شمارههای 1 -2
شماره اول: شوال المکرم 1322، شماره دوم: صفر 1323
در انتهای مطالب شماره دوم، عبارت «بقیه دارد» درجشده است که به نظر میرسد مدیر مجله قصد تداوم انتشار نشریه داشته است. اما شماره دیگری منتشرنشده است.
صفحه شماری هر شماره مجله دعوه الحق مستقل از بقیه شمارههاست و به جزء شماره اول که 14 صفحه دارد بقیه شمارهها هرکدام 16 صفحه است. شایانذکر است علاوه بر کتابخانه آستان قدس، کتابخانه ملی (سال اول، شماره 1-3 و 5- 9) و دانشگاه تهران (سال اول، شمارههای 1-10 و سال دوم، شمارههای 1-2) هرکدام برخی از شمارههای مجله دعوه الحق رادارند (آشوری، 1387، ص470) و دراینبین کتابخانه مجلس شورای اسلامی هیچ شمارهای از این مجله ندارد (برزین، 1371، ص192).
وضعیت اشتراک نشریات در دوره قاجار با توجه به یک مکتوب
میرزاعلی آقای شیرازی مدیر جریده فریده مظفری نامهای برای مجله دعوه الحق درباره جایگاه نشریات در زندگی مردم ایران و سایر نقاط دنیا ارسال میکند:
«... امروزه ما نوع انسان عموماً و اسلامیان خصوصاً و اهل دانش و بینش، باید سعی و کوشش نمایند که همراهی و همدستی به هم دیگر بکنیم چه ما برای معاونت به هم آفریدهشدهایم نه برای اهانت بهم.
شاید بهواسطه انصاف و مروت در حق یکدیگر گمشده خود را بیابیم و اینقدر مورد تمسخر اجانب و سرزنش اغیار نشویم و ازجمله اسباب معظمه ترقی هر مملکت اعتیاد اهل آنست به قرائت جراید و صحف که کلید علوم و معارف است و هرچند انصافاً هنوز روزنامه نداریم که درست بکار مردم بخورد و مردم از روی رغبت و میل اشتراک آنها قبول نمایند – ولی اینهم که هست بسیار خوب است و کمال اهمیت را دارد و باید بهطوری سعی و کوشش نماییم که هم تدریجاً نواقص آن رفع بشود و هم مردم کمکم معتاد به اشتراک و قرائت آنها بشوند تا وسعتی در ادارات جراید حاصل گردد که بتوانیم در انظار مردم عالم خود را نگاهداری کنیم.
... هر کس امروز بتواند یک نفر را به مطالعه جراید معتاد کند مثل این است که نفس او را احیاء کرده چه روزنامه کلید علوم و معارف است و مردهدل زنده به از زندهدل مرده است – لهذا به خدای لوح و قلم قسم است که آنقدری که بنده سعی و دقت در رواج تمام جراید و رساله جات اسلامی فارسی دارم هزار یک آنها در فکر مظفری نبوده و نیستم.
فقره دوم– به جانعزیز خودتان قسم است که باوجوداین همه بیمیلی مردم به مطالعه جراید و صحف که مایه یاس و دل سردی ارباب جراید و باعث خمود شعله آتش شوق ایشان است.
گاهگاهی از بعض غیرتمندان مملکت ایرانزمین آثاری بروز میکند که صد مرتبه بر اشتیاق ایشان میافزاید– از آن جمله... آقای آقا میرزا محمدعلی مشهور به حاجیآقا منشی باشی جنرال قنسولگری روسیه در خلیجفارس است که از راه وطن پروری و غیرتمندی و حمیت اسلامیت و نشر معارف و علوم در وطن عزیز ده نمره ] شماره[ از صحیفه مقدسه دعوه الحق را آبونه شده و وجه آنها از جیب مردانگی و فتوت خود خواهند پرداخت.
....این اقل قلیلی از خدمات ایشان به حوزه اسلامیت و عالم انسانیت است ... خدا کند که این معارف پروران و دانشپژوهان و غیرتمندان ایران به ایشان اقتدا نمایند که در تمام ایران صد نفر یا پنجاه نفر یا اقلل ده نفر پیدا شود که مانند ایشان از همین جراید که هست چند نمره برای تقدیم به مدارس آبونه بشود ... بهتر است از بسیاری از کتب که در آنجا قرائت میشود (مجله دعوه الحق. سال اول، شماره هشتم، ص6 – 9)».
بهجت دزفولی مدیر مجله دعوه الحق، جواب کوتاهی به شرح زیر مینگارد:
«... که این وجهی را که جناب معظم له از راه خدمت به ابناء وطن عزیز از جیب فتوت و حمیت متقبل شدهاند نباید اندک شمرد و کمال امتنان و تشکر را از ایشان باید داشت و نباید این فقره را مقایسه نمود به اقدام فلان لرد لندنی که چند هزار لیره به فلان مدرسه یا اداره فلان روزنامه اعانت کرد بلکه باید او را مقایسه نمود به حرکات عظمای مملکت خودمان که در آخر سال از دادن یک تومان وجه قیمت دعوه الحق مضایقه فرموده و ابا دارند (مجله دعوه الحق. سال اول، شماره هشتم، ص9)».
درزمینه چگونگی تعامل مجله دعوه الحق با سائر جراید تنها سه مطلب وجود دارد. آقای مجیر الدوله و آقا میرزاعلی آقا مدیر جریده فریده مظفری هر یک با نوشتن شرح مفصلی طلوع صحیفه دعوه الحق تبریک و تهنیت گفتند (مجله دعوه الحق. سال اول، شماره ششم، ص16). همچنین آقای سید محمدعلی داعی اسلامی و رئیس اداره صفاخانه اصفهان و ناشر مجله شریفه الاسلام در مکتوبی ضمن عرض تبریک و تهنیت برای چاپ و انتشار مجله دعوه الحق و از سبک و ترتیب مقالات آن ابراز رضایت کردند (مجله دعوه الحق. سال اول، شماره هشتم، ص14- 15) و نیز آقای ادیبالممالک مدیر جریده فریده ادب که نسبت به مجله دعوه الحق لطف داشتند (مجله دعوه الحق. سال اول، شماره نهم ، ص9). نکته قابلتوجه اینکه هیچ اعلان (آگهی) در شمارههای مجله دعوه الحق یافت نشد.
سخن پایانی
مجله دعوه الحق با تمام فرازوفرودها و مشکلات زیادی که با آن مواجه بوده است نشانگر علاقهمندی زیاد شیخ محمدعلی بهجت دزفولی به ترویج دین مبین اسلام و پیروی از شریعت پیامبر اکرم (ص) دارد. درزمانی که کمتر کسی به فکر انتشار مجله اسلامی است بهجت بدون هرگونه شائبه اقتصادی مجلهای مرتبط با اعتقادات مردم تأسیس میکند و همۀ مقالات آن را خود نوشته و تلاش مینماید بانی خیری پیدا کند تا نشریه را رایگان به همه اقشار جامعه ارائه دهد. این مجله در طول حیات کوتاه خود با توجه به هدف و محتوای مجله قطعاً تأثیر بسیار زیادی بر باورهای مذهبی داشته است. مطالب این مجله با توجه به نیازهای زمان و مخاطب آن، گزینش و به زبان ساده و در سطح سواد توده مردم نوشتهشده است. به نظر میرسد تنوع مطالب و حجم کم این نشریه در جذب خواننده مؤثر بوده است. بهجت با توجه به گستره زیاد فعالیتهایش پس از مشروطیت و به عهده گرفتن مسئولیت نشریه معارف، قادر به ادامه انتشار مجله دعوه الحق نبود لذا آن را متوقف کرد.
ضمائم