بررسی طرح بته در قالی بیرجند با تأکید بر قالی های موزه آستان قدس رضوی

            بته از نگاره های تزئینی رایج در میان انواع هنر های سنتی ایران به ویژه هنر پارچه بافی، چاپ قلم کار، ترمه دوزی و قالی بافی طی قرون متمادی بوده است. توانمندی این نگاره در همنشینی با سایر نقوش و امکان استفاده از آن در اشکال و ابعاد گوناگون را می توان از مهمترین عوامل کاربرد پردامنه و تداوم آن در طول زمان ذکر کرد.

براساس بررسی های صورت گرفته تا پیش از قرن دوازدهم هجری قمری نگاره بته به عنوان طرحی مستقل برروی هیچ زیرانداز یا قالی مشاهده نشده است. از این تاریخ به بعد است که طرح های بته ای در تزئین قالی ها بکار رفته و به مرور با گسترش روابط تجاری و افزایش تولیدات داخلی به عنوان طرحی مشترک در میان معروفترین مراکز قالی بافی ایران از جمله کرمان، کردستان، فارس، اراک، همدان، بیرجند و... مطرح می شود.

این طرح در هر یک از مناطق فوق دارای تنوع بسیار و ویژگی های منحصر به فردی از نظر فرم نگاره بته، نحوه ی ترکیب بندی آنها، رنگ بندی و سبک بته از لحاظ شکسته یا گردان است.

بته از جمله نگاره های رایج در طرح های قالی های منطقه بیرجند می باشد. مقاله حاضر نتیجه پژوهشی است که در راستای بررسی و شناسایی طرح های فوق انجام شده و به ارائه اطلاعاتی در خصوص انواع طرح های بته ای منطقه بیرجند و ویژگی های آنها پرداخته است. این بررسی ها بر مبنای جمع آوری بیش از 60 نمونه مطالعاتی از قالی های منطقه بیرجند و در نهایت آنالیز تصویری و رنگی 36 نمونه منتخب صورت گرفته است. لازم به ذکر است جمع آوری این نمونه ها بر اساس مطالعات  کتابخانه ای و میدانی (نمونه های موجود در موزه ملی ایران، گنجینه فرش آستان قدس رضوی، موزه کاخ گلستان، بازار فرش مشهد و بیرجند و ...) بوده است.

            با توجه به فقر طبیعی منطقه بیرجند و محدودیت آب و خاک برای کشاورزی، قالی بافی از دیرباز یکی از ارکان اصلی معیشت روستاییان بوده و به عنوان تأمین کننده قسمتی از درآمد خانوارهای روستایی اهمیت سازنده ای در حیات نظام اجتماعی آنها داشته است. از طرفی این امر باعث افزایش مراکز قالی بافی منطقه و توسعه این صنعت خانگی در مقاطع خاصی از دوره های تاریخی شده است. طی سال های گذشته براساس آخرین تقسیمات کشوری، محدوده مرزی بسیاری از مراکز معروف قالی بافی منطقه بیرجند که زمانی زیرمجموعه بخش های این شهرستان بوده اند، تغییر کرده است. بنابراین ضروری است تا در معرفی این مراکز از مرزبندی قراردادی منطبق با آخرین تقسیمات کشوری پیروی کرد. در حال حاضر مراکز بافت منطقه بیرجند، در سه شهرستان بیرجند  سربیشه و درمیان واقع شده اند.

شهرستان بیرجند به مرکزیت شهر بیرجند، از شمال به شهرستان قاینات، از شرق به شهرستان درمیان و سربیشه، از جنوب به شهرستان نهبندان و استان کرمان و از غرب به شهرستان سرایان و طبس محدود است. در حال حاضر این شهرستان دارای دو بخش: مرکزی و خوسف می باشد که مهمترین مراکز قالی بافی این بخش ها به شرح زیر می باشند:

بخش مرکزی: روستاهای «نوفرست» (هاشمی زاده، 1385: 150)، «سرچاه تازیان» (ژوله،1381: 173)، «خراشاد و چاج» (پورشافعی، 1383: 29)

بخش خوسف: «دهستان خوسف» (صوراسرافیل، 1383: 27) و روستاهای «دهنورد و سیوجان» (پورشافعی، 1383: 29)، «خور» (هاشمی زاده، 1385: 150)، «قلعه زری» (پورشافعی، 1383: 29)

شهرستان سربیشه به مرکزیت شهر سربیشه در جنوب شهرستان درمیان، شرق شهرستان بیرجند و شمال شهرستان نهبندان واقع است. در حال حاضر این شهرستان دارای دو بخش: مرکزی و مود است، که مهمترین مراکز قالی بافی در این بخش ها به شرح زیر می باشد:

بخش مود: شهر مود و روستاهای «ابراهیم آباد، حاجی آباد، چنشت» (کامیابی، 1388)، «اسفراز» (هاشمی زاده، 1385: 150) و «کلاته سلیمان» (هاشمی زاده، 1385: 150)

شهرستان درمیان به مرکزیت شهر اسدیه، در شرق شهرستان بیرجند، جنوب شهرستان قائن و شمال شهرستان سربیشه واقع است. در حال حاضر این شهرستان دارای سه بخش: مرکزی، قهستان و گزیک است که مهمترین مراکز قالی بافی در این بخش ها به شرح زیر می باشد:

بخش مرکزی: روستاهای «مسک» (ژوله،1381: 173) و «هندوالان» (صوراسرافیل، 1383: 34)

بخش قهستان: روستاهای «درخش، کوشکک، فورخاص، دره عباس» (ژوله،1381: 173)، «گسک» (صوراسرافیل، 1383: 33) و «خسرو آباد» (سازمان بازرگانی خراسان جنوبی، بی تا: 5)

از گذشته تا به امروز جنس تار و پود قالی های این منطقه، پنبه بوده و جنس پرز آن پشم می باشد. در مواردی نیز استفاده از ابریشم به عنوان پرز در برخی از قسمت های نقش قالی به ویژه در قالی های متأخر مشاهده می شود.

در گذشته روستاهایی نظیر درخش در عرضه قالی هایی در ابعاد قالیچه و ذرع و نیم شهرت داشته اند اما امروزه بیشتر تولیدات منطقه به قالی هایی در ابعاد بزرگ اختصاص دارد. از طرفی بسیاری از نمونه های باقی مانده از قالی های قدیمی دارای فرمی کشیده هستند به طوری که طول آنها نسبت به طول قالی های امروزی بیشتر است.

با توجه به بررسی های صورت گرفته می توان به ابعاد رایج زیر در تولید قالی های منطقه اشاره کرد:

·        «ابعاد رایج قالی های منطقه: 2 × 50/1، 40/2 × 70/1، 2 × 2، 50/2 × 2، 3 × 2،    50/2 × 50/2، 3 × 50/2، 50/3 × 50/2، 3 × 3، 4 × 3، 5 × 50/3، 6 × 4

·        ابعاد رایج قالیچه های منطقه: 40/1 × 70، 20/1 × 80، 50/1 × 1

·        ابعاد کناره های منطقه: 2 × 80، 50/2 × 80، 3 × 80، 50/3 × 80، 5 × 80 و 6 × 80»                   (سازمان بازرگانی خراسان جنوبی، بی تا: 4)

بررسی ها نشان می دهد که در بافت قالی های این منطقه از شیوه لول بافت و گره فارسی (گره فارسی جفتی) استفاده می شود. به علاوه پودکشی از نوع دو پود (پود ضخیم و نازک) است که در اغلب موارد پود نازک هر چند رج یکبار کشیده می شود. رجشمار قالی های این منطقه نیز بین 30 تا 45 می باشد که با توجه به حوزه بافت آن متغیر است. به عنوان مثال روستای درخش در تولید قالی هایی با رجشمار بالای 35 شهرت دارد.

طرح های رایج در قالی بیرجند در هفت گروه زیر طبقه بندی شده اند.

7- طرح های متفرقه مانند طرح خاتم، گل فرنگ، جوشقان و ....

نتایج حاصل از بررسی های میدانی صورت گرفته و آنالیز رنگی نمونه های مطالعاتی نشان می دهد که از کذشته تا به امروز 28 نوع شید رنگی در قالی منطقه بیرجند مورد استفاده قرارگرفته که «نام محلی» (کامیابی، 1388) (صمیمی، 1388) هر یک از آنها در جدول: 1 ذکر شده است.

بته از رایج ترین نگاره های به کاررفته در قالی بیرجند می باشد. این نگاره در اشکال و اندازه های متفاوت به صورت نگاره اصلی و یا فرعی (مکمل) در اکثر طرح های رایج در قالی بیرجند جهت آراستن متن و یا حاشیه بکار رفته است. از آنجمله می توان به کاربرد بته در طرح های بته سراسری و محرمات بته ای به عنوان نگاره اصلی و در طرح های ربعی سعدی، خشتی، ریزه ماهی و خاتم به عنوان نگاره مکمل و فرعی در ترکیب با نقوش دیگر اشاره کرد.

طرح های بته ای بیرجند (بته سراسری و محرمات بته ای) فاقد لچک ترنج بوده و معمولاً با یک ردیف نقوش ریز کاج و یا گل و بوته به صورت زنجیره در کناره فرش همراه است. که در دیگر نقاط ایران متداول نمی باشد. به علاوه طرح های حاصل از ترکیب نگاره بته با سرو و نگاره بته با گل ختایی در اشکال مختلف از رایج ترین طرح های بکار رفته در حواشی قالی های    بته ای این منطقه است.(تصویر1)

تصویر 1: حاشیه قالی محرمات بته ای

طرح های بته سراسری از طرح های قدیمی و مشهور بیرجند می‌باشند، که بافت آنها در حوزه قالی بافی درخش بیش از دیگر حوزه های قالی بافی بیرجند رواج داشته و دارای قدمت بیشتری است. در میان انواع طرح های بته سراسری بدست آمده از منطقه بیرجند، سه گروه از این طرح ها از فراوانی بیشتری نسبت به انواع دیگر آن برخورداند.

این گروه شامل قالی هایی با طرح ارائه شده در ردیف 1 جدول 2 است که فرم بته ها و نحوه ترکیب بندی آنها در کلیه قالی های این گروه یکسان بوده و تفاوت موجود تنها در جزئیات تک بته ها می‌باشد. از مهمترین ویژگی بته ها در این گروه  می توان به سوار بودن بته ها بر روی ساقه ای رونده از گل و برگ و در نتیجه ارتباط بته ها با یکدیگر در کل طرح اشاره کرد. به علاوه رنگ زمینه متن قالی های این گروه اغلب کرم و کبود و رنگ زمینه حاشیه اصلی آنها اغلب لاکی و گل اناری بوده و رنگ غالب در کل قالی لاکی و گل اناری می باشد.

این گروه شامل قالی هایی با طرح ارائه شده در ردیف 2 جدول 2 است که فرم بته ها و نحوه ترکیب بندی آنها در کلیه این قالی ها مشابه بوده و تفاوت موجود در نقوش بکار رفته در فضای بین بته ها و جزئیات تزئینات تک بته ها می‌باشد. از مهمترین ویژگی بته ها در این گروه می توان به سوار بودن بته ها بر روی پایه ای کوتاه ، فرم کشیده و عدم ارتباط آنها با یکدیگر در کل طرح اشاره کرد. به علاوه رنگ زمینه متن و حاشیه اصلی این گروه از قالی ها اغلب کرم می‌باشد.

لازم به ذکر است بسیاری از نمونه های بدست آمده از قالی هایی که در بافت آنها از طرح های این دو گروه استفاده شده است دارای قدمت بیشتری نسبت به نمونه های دیگر می‌باشند.

این گروه شامل قالی هایی با طرح ارائه شده در ردیف 3 جدول 2 است که فرم بته ها و نحوه ترکیب بندی آنها در کلیه قالی های این گروه یکسان بوده و تفاوت موجود تنها در جزئیات تک بته ها می‌باشد. از مهمترین ویژگی بته ها در این گروه می توان به سوار بودن بته ها بر روی ساقه های پهن رونده و در نتیجه در ارتباط بودن آنها با یکدیگر در کل طرح اشاره کرد. همانگونه که در تصویر نیز قابل مشاهده است، این ساقه ها به صورت مایل حرکتی رو به بالا دارند. به علاوه بته در این گروه از نوع بته مادر و بچه می باشند.

جدول 2: نگاره بته در طرح های بته سراسری

نتایج بدست آمده از آنالیز طرح های بته سراسری منطقه بیرجند نشان می دهد که به طور کلی این طرح ها دارای    ویژگی های زیر می‌باشند:

این طرح ها از نوع طرح های واگیره ای بوده که به صورت سرهم سوار در یک جهت و یا دوجهت بسته به نوع حرکت بته ها در کل متن قالی تکرار می‌شوند.

2-     حرکت بته ها در سرتاسر متن به صورت ایستا و بر روی ردیف های افقی موازی است.

 جهت بته ها در 75% نمونه های بدست آمده به سمت چپ می‌باشد.

به علاوه طرح های رایج در حاشیه اصلی قالی های بیرجند با طرح بته سراسری بر پایه یکی از ترکیب بندی های زیر است:

1-    ترکیب نگاره بته با سرو

2-    ترکیب نگاره سرو با گل و برگ ختایی و در برخی موارد همراه با نگاره بته

3-    ترکیب نگاره بته با گل های ختایی

طرح محرمات بته ای نیز از طرح های قدیمی و مشهور بیرجند می باشد که بافت آن در حوزه درخش بیش از دیگر حوزه های قالیبافی بیرجند رواج داشته است، اما تولید آن در گذشته بیش از امروز متداول بوده و در حال حاضر به ندرت یافت می شود. براساس بررسی های انجام شده دو نوع طرح محرمات بته ای در منطقه بیرجند شناسایی شده است، که عبارتند از:

این طرح که از نوع طرح های شکسته – گردان می باشد، ترکیبی از نوارهای پهن و باریک محرمات است و همان طور که در ردیف 1 جدول 3 دیده می شود به صورت یک در میان تکرار شده اند. نوارهای پهن مزین به یک ساقه پهن و یک ساقه باریک پیچکی شکل رونده است که ساقه باریک  حامل نگاره های بته ای می باشد.

طرح های محرمات بته ای نوع اول به طرح های محرمات دورنگ معروف هستند، به این معنی که معمولاً دو رنگ لاکی و کرم به صورت یک درمیان رنگ های غالب زمینه نوارهای پهن محرمات می باشند. بررسی قالی هایی با طرح محرمات    بته ای نوع اول نشان می دهد که حواشی این قالی ها باریک بوده و فضای کمی را نسبت به مساحت قالی دربرگرفته اند. به علاوه در برخی از نمونه های بدست آمده استفاده از نگاره بته در تزیین حاشیه اصلی این گروه از قالی ها مشاهده می شود.

طرح محرمات بته ای نوع دوم از نوع طرح های گردان بوده و نوارهای پهن محرمات در این طرح بر کل متن غالب          می باشند. به این معنی که نوارهای باریک نسبت به نوارهای پهن فضای بسیار کمتری را اشغال کرده اند. به علاوه در طرح محرمات نوع دوم در هر واگیره دو نوع بته از ساقه پیچکی شکل رونده نشأت گرفته است. رنگ زمینه نوارهای پهن در این نوع محرمات، دو رنگ یا سه رنگ می باشد که شامل رنگ های کرم، لاکی، خاکی و کبود است. (ردیف 2 جدول 3)

حاشیه اصلی قالی هایی که دارای طرح محرمات بته ای نوع دوم می باشند، بسیار پرکارتر از زمینه قالی بوده و استفاده از نگاره بته ای در آنها قابل مشاهده است. اساس یکی از طرح های رایج در حاشیه اصلی این نوع قالی ها مطابق تصویر حاشیه اصلی ردیف 2 جدول 3 بر پایه همنشینی نگاره های سرو و بته می باشد.

لازم به ذکر است مقایسه نمونه های بدست آمده از قالی هایی با طرح محرمات بته ای، نشان می دهد که طرح محرمات نوع اول نسبت به طرح محرمات نوع دوم در منطقه دارای قدمت بیشتری است. به علاوه براساس بررسی های صورت گرفته،  می توان به ویژگی های زیر در طرح های محرمات بته ای منطقه بیرجند اشاره کرد:

1- نوارهای پهن محرمات مزین به ساقه پیچکی شکل رونده ای می باشند که این ساقه ها نیز حامل نگاره های بته ای در طول نوارهای محرمات هستند.

2- از آنجایی که نقش محرمات قابلیت امتداد نامحدود را دارا است، تنظیم حرکت بته ها در نوارهای محرمات موجب کاهش تحرک بته ها نشده است.

4-    در طرح محرمات بته ای منطقه بیرجند، متن قالی بر مبنای تکرار واگیره به صورت سرهم سوار و در دو جهت شکل می گیرد. به این معنی که جهت تکرار واگیره در هر ردیف مخالف ردیف قبل می باشد، بر این اساس روی بته ها در یک ردیف به سمت چپ و در ردیف دیگر به سمت راست است.

جدول 3: نگاره بته در طرح های محرمات بته ای

            طرح خاتم بر پایه ترکیب فرم های هندسی است که خطوط و زوایای شکسته آنها به دلیل استفاده از نقوش اسلیمی و ختایی و به عنوان عناصر تزئینی در ترکیب بندی نهایی طرح قابل رؤیت نمی‌باشد.

‌بررسی ها نشان می‌دهد که در برخی از قالی های بیرجند با طرح خاتم از نگاره بته در ترکیب بندی با سایر نقوش استفاده شده است. اشکال، فرم ها و ترکیب بندی بته ها و حتی محل قرار گیری آنها در قالی هایی با طرح خاتم متفاوت می باشد و ممکن است. مانند (طرح جدول 4) در هر یک از فرم های هندسی طرح خاتم از یک نوع بته استفاده شده باشد. لازم به ذکر است نگاره بته در طرح های خاتم ، نقش فرعی و مکمل دارد.

جدول 4: نگاره بته در طرح های خاتم

            یکی از طرح های رایج در منطقه بیرجند به ویژه در حوزه قالیبافی مود طرح لچک ترنج معروف به ربعی سعدی می باشد. بررسی نمونه های بدست آمده از قالی های ربعی سعدی نشان می دهد که استفاده از نگاره بته به عنوان نگاره مکمل و فرعی، در متن و حاشیه بسیاری از این قالی ها متداول است.

با توجه به نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل نمونه های مطالعاتی، محل استقرار بته ها در متن قالی های ربعی سعدی، انتهای اسپیرال های منشعب شده از سرترنج (اسپیرال های حد فاصل لچک و ترنج) می باشد و دارای فرمی شبیه به برگ هستند. اما استفاده از نگاره بته تنها به اسپیرال های زمینه ختم نمی شود و ممکن است این نقش در انتهای اسپیرال های لچکی نیز مشاهده شود. (تصویر: 2)

یکی از رایجترین طرح های حاشیه اصلی قالی های ربعی سعدی حاشیه موجود در جدول 5 می باشد. در این حاشیه نیز نگاره بته به صورت برگی شکل در انتهای ساقه های نشأت گرفته از گل های ختایی قرار گرفته است که در طرح نهایی، بته ها دو به دو یک گل ختایی را دربرگرفته اند.

جدول 5: نگاره بته در طرح های ربعی سعدی

            طرح ریزه ماهی از طرح های اصیل منطقه بیرجند می باشد که در قالب سه طرح سراسری، لچک ترنج و پنج متن بافته شده است. امروزه نیز این طرح به صورت سراسری و لچک ترنج بیش از طرح های دیگر متداول بوده و 80 درصد تولیدات منطقه را به خود اختصاص داده است.

طرح سماوری از طرح های رایج در حاشیه اصلی قالی های ریزه ماهی به ویژه در نمونه های متأخر آن مانند طرح ارائه شده در ردیف 1 جدول 6 می باشد. در این طرح، بته ها نگاره های مکمل و فرعی بوده که از نقش معروف به سماور منشعب     می شوند اما در برخی از طرح های سماوری نقش برگ جایگزین نگاره بته شده است.

بررسی ها نشان می دهد که استفاده از نگاره بته در حاشیه قالی های ریزه ماهی تنها به حاشیه سماوری اختصاص نیافته است، بلکه در نمونه هایی با قدمت بالا نیز استفاده از این نگاره در حاشیه متداول بوده است. به عنوان مثال در طرح ارائه شده در ردیف 2جدول 6 حاشیه اصلی قالی ریزه ماهی متعلق به قرن 19 می باشد، که نگاره بته به صورت برگی شکل در انتهای ساقه های نشأت گرفته از گل های ختایی قرار گرفته به طوری که در طرح نهایی، بته ها دو به دو یک گل ختایی را دربرگرفته اند.

جدول 6: نگاره بته در طرح ریزه ماهی

یکی از طرح های رایج در منطقه مود و سربیشه طرح خشتی است که نسبت به طرح های دیگر در منطقه متأخر می باشد. متن این طرح از قاب های مربع شکل یک اندازه تشکیل شده که بر روی ردیف های افقی و عمودی قرار دارند. این طرح معمولاً شامل نه قاب می باشد که به صورت واگیره در کل متن تکرار می شوند، اما نقش هر یک از قاب ها با دیگری متفاوت است. یکی از نگاره های رایج در این قاب ها نگاره بته می باشد که در اشکال مختلف مانند بته مادر و بچه مشاهده می شود. در طرح های خشتی منطقه بیرجند بته نگاره فرعی و مکمل می باشد. (جدول 7)

جدول 7: نگاره بته در طرح های خشتی

             گنجینه فرش آستان قدس رضوی دارای مجموعه کاملی از قالی های منطقه بیرجند است. این مجموعه شامل 31 تخته قالی و قالیچه با طرح های لچک ترنج، بته سراسری، محرمات بته ای، محرابی، افشان درختی، گل و بوته (هفت رنگ) و جوشقان است.

نتایج حاصل از بررسی مجموعه این قالی ها نشان می دهد که در طرح متن و یا حاشیه 13 تخته از آنها، نگاره بته به عنوان نقش اصلی و یا فرعی و مکمل بکار رفته است. در قالی هایی با طرح های بته سراسری و محرمات بته ای که در مجموع شامل 9 تخته قالی و قالیچه می باشد، این نگاره اصلی بوده و در 4 تخته قالی دیگر این نگاره فرعی و مکمل می باشد.          

همانگونه که ذکر شد چهار تخته از قالیچه های این مجموعه طرح بته سراسری هستند که در زیرمجموعه طرح های بته سراسری گروه اول قرار دارند. به علاوه حاشیه اصلی دو تخته از این قالی از طرح های قدیمی و اصیل منطقه بیرجند می باشد که طرح آن ترکیبی از نقوش درخت و بته است. (قالیچه های ردیف 1 تا 4 جدول 8)

از مجموعه پنج تخته قالی با طرح محرمات بته ای دو تخته از آنها که یک جفت می باشند در زیر مجموعه طرح های بته ای نوع اول قرار دارند (قالی های ردیف 5 جدول 8). سه تخته دیگر در زیرمجموعه طرح های بته ای نوع دوم قرار دارند. به علاوه طرح حاشیه اصلی این سه تخته قالی از طرح های اصیل منطقه بیرجند می باشد که ترکیبی از نگاره های سرو و بته است. (قالی های ردیف 6 و 7 جدول 8)

این قالی دارای طرح لچک ترنج می باشد که نگاره بته در طرح متن آن نقش فرعی و مکمل است. در طرح زمینه این قالی بته ها در انتهای برخی از شاخه هایی قرار گرفته اند که از ساقه های اصلی بالا رونده منشعب شده اند. (قالی ردیف 9 جدول 8)

نگاره بته در طرح متن این قالیچه نقش فرعی و مکمل است، به طوری در میان گردش های اسلیمی در دو گوشه پایین متن تنها دو بته مادر و بچه قابل مشاهده است. (قالیچه ردیف 8 جدول 8)

قالیچه های لچک ترنج )یک جفت) از جمله قالی هایی می باشند که نگاره بته در تزیین حاشیه آنها بکار رفته و نقش فرعی و مکمل است. نگاره های بته در طرح حاشیه اصلی این قالیچه ها در انتهای ساقه های منشعب شده از گل شاه عباسی قراردارند. (قالیچه های ردیف 10 جدول 8)