نقش وقف در توسعه کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی ( مطالعه موردی، سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

کارشناسی ارشد علم اطلاعات و دانش شناسی سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی

چکیده

بسیاری از معضلاتی که در زمینه های مختلف گریبانگیر مردم جامعه است تنها به وسیله دولت و دستگاه های اجرایی قابل حل نبوده و مشارکت و معاضدت خود مردم است که معضلات را از سر راه رشد و توسعه آن جامعه بر خواهد داشت. سنت حسنه وقف تأثیرات مثبت و دارای کارکردهای مختلف اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در جامعه بوده و از دیدگاههای مختلف قابل بررسی و مطالعه است. یکی از فواید و کارکردهای وقف در بعد فرهنگی، توسعه کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی است که با فراهم شدن این مهم، اسباب ترویج فرهنگ مطالعه در بین افراد فراهم می شود و بر همین اساس کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی نمونه ای از کتابخانه هایی است که برمبنای سنت حسنه وقف شکل گرفته است. این مقاله سعی دارد به کمک اسناد وقفی موجود، جایگاه نهاد وقف را در کتابخانه آستان قدس رضوی (ع) از گذشته تا حال بررسی نموده و نحوه حضور وقف در این عرصعه را مورد کنکاش قرار داده و نقش توسعه ای آن را در جامعه نشان دهد. روش پژوهش بر پایه اسناد وقفی و مصاحبه است و جامعه آماری سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی می باشد. یافته ها حاکی از آن است که با توجه به جایگاه و نقش مهم وقف در توسعه کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی متاسفانه واقفان به دلیل قوانین و مقرارت خاصی که به کتابخانه تحمیل می کردند عملاً باعث محدودیت خدمات می شدند و دیگر اینکه مردم به علل مختلف کمتر تمایل به وقف از خود نشان می دهند. نتایج پژوهش ما نشان می دهد که هر چند در مقایسه با سایر مصارف، سهم اندکی از مصرف وقف به این موضوع اختصاص یافته، با این حال وقف تاثیر به سزایی در توسعه مراکز اطلاع رسانی و کتابخانه ها دارد و با توجه به اسناد وقفی موجود، کتابخانه آستان قدس رضوی به عنوان یک کتابخانه برپایه وقف شناخته شده و جایگاه ویژه ای در توسعه فرهنگی داشته و دارد.

کلیدواژه‌ها


مقدمه

وقف[1] کتاب در تمدن اسلامی از مهم ترین و کهن ترین کاربردهای وقف به شمار می رود. علاوه بر کتاب، سایر اموال منقول و غیر منقول کتابخانه ها نیز از جانب دانشمندان، امرا، وزرا و سایر نیکوکاران وقف می شده است. اولین و شایع ترین نوع وقف کتاب، وقف قرآن بوده است که از آن به عنوان « وقف مصاحف» نام برده می شود( امیرخانی،1380). کتاب این یادگار ماندگار، باعث رشد و شکوفایی تمدن، فرهنگ و تکامل انسانی و بهترین وسیله انتقال علوم تمدن از ملت های گذشته به آیندگان است. و وقف کتاب نیز از همان صدر اسلام به عنوان یک عمل خیر و سنت نیکو و در زمره باقیات الصالحات به شمار می آمده که پاداش و اجر فراوان اخروی و شهرت و نام نیک و جاودانی را برای واقف به همراه داشته است.

در گذشته  واقفان، معمولاً در ظَهِرِ کتاب، وقف نامه های مربوط به مالکیت وقفی کتاب و شرایط بر آن نوشته می شد. این کتابها توسط واقفان به بقاع متبرکه، مساجد، کتابخانه ها و مدارس وقف می شد و در توسعه علمی و فرهنگی این اماکن موثر بود. گاهی خود وقف کتاب، زمینه ایجاد یک کتابخانه بزرگ را فراهم می ساخت. به این ترتیب کتابخانه هایی با ماهیت و زمینه وقفی ایجاد گردید. کتابخانه هایی که در تاریخ و تمدن اسلامی جایگاهی والا و اعجاب انگیز دارند. از این رو بسیاری معتقدند که عمل وقف کتاب تنها عنصر مؤثر در تکوین و ایجاد کتابخانه های عمومی در تاریخ اسلام بوده است و نقشی اساسی را در این راه ایفا کرده است. با مراجعه به تاریخ بسیاری از موقوفات آستان قدس رضوی و برخی حرم های امام زادگان و بقاع و مزارات می بینیم که قدیمی ترین آنها از قرن ششم نمی گذرد و از آن به بعد است که سال به سال تعداد رقبات موقوفی افزونی می گیرد. از فرمانروایانی که کارهایشان در این زمینه چشمگیر تر بوده می توان از سنجر سلجوقی، سلطان محمد خدابنده ایلخان مغول، شاهرخ تیموری و همسر نیکوکار و بلند همت او، گوهرشاد آغا که مسجد گوهرشاد مشهد و دو رواق بزرگ حرم پاک امام هشتم علیه السلام به دستور و نفقه او ساخته شده است و بایسنقر میرزا فرزند گوهر شاد آغا، امیر علی شیر نوایی وزیر ابوسعید بهادر, پادشاهان صفوی به ویژه شاه عباس بزرگ، نادرشاه افشار و برخی شاهان قاجار نام برد.

وقف در گذر زمان، تنوع و گوناگونی یافت و انواعی چون وقف کامل کتابخانه، وقف کتاب بر مدارس، مساجد، بیمارستانها، رصدخانه ها، کاروانسراها، خانقاه ها و جزآن را در بر گرفت. در این میان نوع خاص دیگری از وقف هم رواج یافت و آن وقف کتابهای یک عالم پس از مرگ او بر ورثه یا بر اهل علم یا هر موضوع مشخص دیگر بود.

چنین بود که از سده چهارم هجرت کتابخانه های وقفی در سراسر جهان اسلام گسترش یافت. تا جایی که « کمتر شهری را می یابیم که در آن کتابهایی وقفی وجود نداشته باشد»، این کتابخانه ها با کتابهای وقفی ای که در اختیار داشتند برای پویندگان دانش به قبله ای بدل شدند که آنان را در دستیابی به دانشهای نو و آگاهی های جدید یاری می رساند و این فرصت را در اختیارشان می نهاد که همپای اندیشه های روزگار خود و همگام با آرای مدوّن صاحبان آثار مکتوب در سراسر جهان اسلام حرکت کنند.

کتابخانه آستان قدس رضوی به عنوان یکی از قدیمی ترین کتابخانه های جهان اسلام و کهن ترین کتابخانه ایران و یکی از کتابخانه هایی که در طول اعصار پا برجا مانده است، و به یمن وجود بارگاه ملکوتی امام رضا (ع) بر پایه وقف شکل گرفته. هر چند تاکنون در خصوص اهمیت و جایگاه کتابخانه، کتابخانه های وابسته و منابع آن به لحاظ وقفی بودن پژوهشی صورت نگرفته و بیشتر در خصوص تاریخچه آن، واقفان عمده کتابخانه و مقررات و اساس نامه های استفاده از منابع وقفی آثاری به رشته تحریر درآمده، لذا به سبب اهمیت این کتابخانه، پرداختن به آن از رویکرد اهمیت وقف و نقش توسعه ای آن و رویکرد نسبت به آینده جای پژوهش دارد. مقاله حاضر سعی نموده به تاریخچه وقف در کتابخانه آستان قدس و منابع وقفی و نوع خدمات آن و نیز کتابخانه های وقفی آستان قدس بطور کلی بپردازد. براین اساس و البته با نگاهی جدید به نقش وقف در توسعه کتابخانه آستان قدس رضوی  و بالطبع  ایجاد توسعه فرهنگی سعی دارد به این مهم پرداخته و جایگاه وقف در حال حاضر در کتابخانه آستان قدس، با تکیه بر روش اسنادی و مصاحبه رویکرد آن را نسبت به آینده نشان دهد ( محبوب فریمانی، 1391).

 

کارکرد فرهنگی وقف

مهمترین کارکرد وقف در جامعه اسلامی از گذشته های دور تا کنون کارکرد آموزشی و فرهنگی است. ابعاد آموزشی و فرهنگی وقف در جوامع اسلامی بسیار گسترده است. وقف به عنوان یک منبع  مستمر مالی مراکز علمی، پشتوانه مردمی داشته است و چه بسیار مدارس و مراکز علمی در جهان اسلام از طریق وقف ایجاد و گسترش یافته اند و بسیاری از عالمان بزرگ با استفاده از درآمدهای اوقاف توانسته اند به مدارج عالی علمی برسند. از طریق تقویت مالی مدارس اسلامی توسط وقف، این مدارس توانستند در فرهنگ  نظام تعلیم و تربیت اروپا تأثیر بگذارند. وقف پاسدار نشر معارف اسلامی است. استفاده از درآمدهای وقف برای ساخت مساجد، دانشگاه ها، خوابگاه های دانشجویی، تأسیس کتابخانه های عمومی، برگزاری کنگره جهانی حج، مجالس عزاداری ائمه (ع)، مسابقات قرائت قرآن کریم در سطح بین المللی و... از کارکردهای فرهنگی و آموزشی وقف می باشد. از طریق وقف مسلمانان توانسته اند از طریق مدارس دینی موقوفه بهترین شاهکارهای خود را به جهانیان معرفی نمایند و علم و دانش آنها از طریق اوقاف گسترش و رواج یافته است.

هنگامی که پس از رحلت شیخ مفید (336-413 ق) زعامت و مرجعیت شیعه به شاگردان او سید رضی (359-406 ق) و برادرش سید مرتضی (355-436 ق) که علامه حلی او را معلّم شیعه خوانده است منتقل شد هر دو عالم دینی مدتی مدیریت اوقاف را عهده دار بوده که این خود، رویکرد فرهنگی نهاد وقف را بیشتر خاطر نشان می سازد.  

 امروزه نیز در جمهوری اسلامی ایران عواملی از قبیل تغییر سازمان تشکیلاتی سازمان اوقاف و اداره‌ آن تحت نظر ولی فقیه، نه تنها بر بُعد فرهنگی آن تأکید دارد بلکه آن را به ابعاد مختلف اقتصادی و اجتماعی هم تسری بیشتری بخشیده است. همچنین تصویب قوانین لازم در جهت احیای موقوفات، رعایت احکام وقف و مسائل شرعی آن و عمل دقیق به مفاد وقف نامه ها که اساس نامه چگونگی تحصیل درآمدها و صرف آنها موافق نظر واقف است موجب شده تا افرد خیر با اطمینان زیادتری در این امر مهم به طور گسترده مشارکت نمایند و بخشی از دارایی خود را به عنوان الباقیات الصالحات وقف مصالح جامعه اسلامی کنند.

آمار نشان می دهد که شمار موقوفات پس از پیروزی انقلاب اسلامی افزایش چشم گیری داشته است که از لحاظ نوع اهداف و نیات واقفان نیز حایز اهمیت و قابل تأمل است چرا که مصارف این موقوفات در اکثر موارد در جهت رفع نیازهای ضروری جامعه اعم از نیازهای فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی بوده و مشکلی از مشکلات اساسی جامعه را حل کرده است.

  همان طور که قبلا اشاره شد، وقف به عنوان یک عمل نیک و پسندیده نقش مهمی در رشد و اعتلای مادی و معنوی جوامع داشته است و برخی از کارکردهای آن، اثرات مفیدش را تا قرنها تداوم بخشیده و توانسته باعث پویایی فرهنگ و دانش در جامعه شود. جدا از مصارف وقف و اشیاء و املاک واقفی، تأثیر موقوفات بر تشکیل نهادهای تمدنی و فرهنگی قابل تأمل است.

وقف فرهنگی به معنی برخوردار ساختن اقشار محروم جامعه از مزایای فرهنگی، درجهت توسعه فرهنگی جامعه است. برخورداری اقشار محروم جامعه از مزایای فرهنگی، باعث رشد جامعه می شود. بدلیل اینکه بهره‌مندی اقشار محروم جامعه به منزله ، سیاست فرهنگی جامعه، رمق خلاقیت را در وجود جامعه می‌دواند. وقتی جامعه خلاق شود، تفکر در جامعه زنده می شود. با زنده شدن تفکر در یک جامعه، جامعه هرگز رو به فقر گام برنمی‌دارد؛ برای اینکه تفکر، جامعه و افراد جامعه را به شناخت درست از زمان، نقش آن در تکامل پدیده‌ها و نیازمندی‌های زمان هدایت می‌کند. لذا وقف فرهنگی به مثابه باز گرداندن تفکر در لایه‌های زیرین جامعه است.

قال رسول ا...(ص) : " اذا مات المؤمن انقطع عمله الا من ثلاث: صدقه جاریه او علم ینتفع به، او ولد صالح یدعوله" (بحارالانوار، 1354-1360). یکی از مواردی که همیشه در طول ایام توسط واقفان وقف شده، کتاب است. کتاب، این یادگار ماندگار، باعث رشد و شکوفایی تمدن، فرهنگ و تکامل انسانی و بهترین وسیله انتقال علوم تمدن از ملت های گذشته به آیندگان است. و وقف کتاب نیز از همان صدر اسلام به عنوان یک عمل خیر و سنت نیکو و در زمره باقیات الصالحات به شمار می آمده که پاداش و اجر فراوان اخروی و شهرت و نام نیک و جاودانی را برای واقف به همراه داشته است. هر یک از پیروان اسلام اعم از علما، امرا، نیکوکاران و مؤمنین، به ویژه کتاب دوستان که به سرنوشت علمی و فرهنگی جامعه اسلامی علاقه داشتند، به اندازه توان خویش به این سنت حسنه، یعنی وقف کتاب اقدام می نمودند و به خاطر رضای پروردگار در راه حفظ آثار دانشمندان و رساندن آن به نسل های آینده از هیچ تلاشی مضایقه نمی کردند. علاوه بر این که این کار در تاریخ اسلام، سهم عمده ای در پیدایش کتابخانه های گوناگون داشت. و بیشتر کتابهای خطی اسلامی موجود در کتابخانه های جهان نتیجه همین عمل خدا پسندانه بوده است( رفیعی،1373).

 

نقش توسعه ای وقف

بحث از وقف و نقش آن در توسعه فرهنگ و تمدن اسلامی، بحثی است که دارای ابعاد گوناگون و متفاوت است. بررسی تمامی ابعاد این موضوع از حوصله این مقاله بیرون است لذا فقط بر بعد فرهنگی آن تأکید  می گردد.

اهمیت نقش وقف در توسعه‌ جوامع اسلامی در تاریخ معاصر مسائلی را به دنبال دارد که مهمترین آنها عبارتند از :

  1. شدت نیاز به احیای توازن فکری بین ارزش های معنوی و مادی که امروزه در زندگی بشر مشاهده نمی شود.
  2. تشدید نیاز به فعالیت تکمیل سازی اقدامات حکومتی و خصوصی در تحقق اهداف توسعه.
  3. بهره برداری از نظام توسعه ای وقف به دلیل این ویژگی که می تواند شامل تمام نیازهای افراد جامعه باشد.
  4. مشارکت عمده وقف در تکامل ساختار نهادی جامعه از طریق حمایت از بخش های خصوصی.

از سوی دیگر وقف در توسعه فکری و فرهنگی هم نقشی به سزا دارد؛  برای ایجاد یک تعادل معقول درتوسعه‌ فرهنگی باید تعادل بین ابعاد دینامیکی و استاتیکی در حرکت فرهنگی حفظ شود، یعنی توازن بین متغیرات و ثوابت در فرهنگ جامعه. سنت فرهنگی در مفهوم استاتیکی سنتی،‌ ممکن است حرکت یک شخص یا جامعه را منع کند مگر اینکه این سنت از طریق بررسی و مطالعه‌ مشکلات غامض معاصر ایجاد شده باشد، یعنی از طریق یک تلقی دینامیکی.

 نقش وقف در ترویج حرکت توسعه‌ فرهنگی و فکری آن گونه که دیدیم می تواند به این شرح باشد :

1-  پشتیبانی از مؤسسات فرهنگی و دینی که به مردم نزدیک هستند.

2-  نوسازی ابزارهای "دعوت" [تبلیغ] و مهیا ساختن آنها برای مواجهه با نیازهای آینده و راهنمایی رهبران فرهنگی و هنری و توسعه‌ سیستم هایی که" داعیان" [مبلغان] را تربیت می کند.

3-  پشتیبانی مؤسسات تحقیقات علمی و مراکز مطالعات فکری.

4-  تأیید و پذیرش فعالیت های علمی که شیوه های جدید آینده شناسی (علم به آینده ) را به کار می گیرد و از آنها در توسعه‌ شیوه های جدید اجتهاد استفاده می کند.

پیشینه پژوهش

تاکنون مقالات و کتاب هایی در مورد پیشینه این کتابخانه به رشته تحریر درآمده است اما مقاله یا کتابی که بطور مبسوط در رابطه با تاریخچه کتابخانه بر پایه وقف و نوع ارائه خدمات منابع وقفی از گذشته تا حال و نقش وقف کتابخانه آستان قدس در توسعه فرهنگی نگاشته نشده و یا حداقل محقق با توجه به بررسیهای انجام داده چیزی در این مورد نیافته است.  مقدمه عبدالعلی میرزا اوکتایی رئیس وقت کتابخانه، بر جلد اول فهرست نسخ خطی کتابخانه، نخستین نوشته در معرفی کتابخانه آستان قدس است. این فهرست در سال 1345 ق( 1305ش) و در زمان نیابت تولیت محمد ولی اسدی با عنوان فهرست کتب کتابخانه آستان قدس رضوی به چاپ رسید. گنج هزار ساله، اثر رمضانعلی شاکری تنها کتاب مستقل درباره تاریخ کتابخانه است که در سال 1367 ش منتشر شده است. نویسنده در این کتاب اختصاصاً به دنبال تحقیق در پیشینه کتابخانه نبوده، بطور کلی رویکرد و تأکیدی به زمان حال دارد، اما اثرش دارای فضل تقدم است و مطالب و اسناد آن، به ویِژه در زمان چاپ کتاب، قابل توجه است.

در مورد واقفان کتابخانه نیز تاکنون دو کتاب به رشته تحریر درآمده است. رمضانعلی شاکری در کتابی دیگر با نام « واقفین عمده کتاب به کتابخانه های آستان قدس رضوی» ، نام دویست و پنجاه تن از آنان را از سال 383 ق تا 1375ش فهرست کرده است. شاکری، رمضانعلی ، واقفین عمده کتاب به کتابخانه های آستان قدس رضوی، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1380ش.  و نیز در کتابی با عنوان « واقفان و اهداکنندگان کتاب و مواد غیر کتابی به سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی» اثرعصمت مؤمنی و جعفر ثابت قدم، واقفان کتاب را  از سال 1375 تا سال 1382 فهرست کرده است.

 (ساعاتی، 1374) در کتاب خود تحت عنوان وقف و ساختار کتابخانه های اسلامی ؛ کاوش در میراث فرهنگی اسلام، هدف از پژوهش خود را بیان منشاء پیدایش کتابخانه های عربی که بر وقف، متکی بوده یا بعداً بر آن استوار شده، صرف نظر از کتابخانه های خصوصی و آنهایی که وقفی بودنشان به اثبات نرسیده است.

محقق در این تحقیق بر روش توصیفی تکیه کرده است زیرا برای تحقیق پیرامون متون مربوط به موضوع وقف کتاب و کتابخانه به تعداد قابل توجهی از کتاب های تاریخی مختلف مراجعه و اقدام به گردآوری و مقایسه و بررسی آنها کرده است نتایج نشان می دهد که : وقف کتاب نزد مسلمانان عامل اساسی در افزایش معلومات طالبان دانش در قرن های متمادی بوده است. این گونه وقف در افزایش وتوسعه کتابخانه های گوناگون در تاریخ سهم مهمی داشته است. کتاب های وقفی پراکنده بوده و بسیاری از آنها در نتیجه سهل انگاری، ناپدید یا ربوده شده اند.

( فاضل هاشمی، 1381) در مقاله خود تحت عنوان: بررسی مقررات و آئین نامه های وقف منابع کتابخانه ای و نقش آنها در توسعه یا محدودیت خدمات، به بیان مقررات و آیین نامه های موجود در وقف نامه ها و تشکیلات اداری کتابخانه مرکزی آستان قدس پرداخته،  با هدف ارائه راهکاری اصولی برای تنظیم مقررات و مفاد وقف نامه ها به گونه ای که بستر توسعه مداوم منابع وقفی پویا نگهداشته شود.

(محبوب فریمانی، 1390) در کتاب خود با عنوان تاریخچه کتابخانه آستان قدس رضوی بر پایه اسناد از صفوی تا قاجار (1344- 907 ه .ق)، اساس پژوهش خود را چگونگی شکل گیری ساختار اولیه کتابخانه آستان قدس، تغییرات و توسعه این ساختار و مشخصات و ویژگی تشکیلات آن در طی بیش از چهار سده،  و یاری رساندن به پژوهشگران تاریخ وقف، تاریخ تشیع، تاریخ اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی، عنوان کرده است. روش پژوهش بر پایه بررسی اسناد، وقف نامه های مندرج در پشت نسخه های خطی، کتاب ها و منابع دیگر است. نتایج نشان می دهد با توجه به تغییر و تحولات و دگرگونی های متعدد در ساختار و تشکیلات آستان قدس رضوی در سه دوره صفویه، افشاریه و قاجار، به خصوص در دوره قاجار روند رو به رشدی را طی نموده. وقف کتاب ها و قرآن های خطی به حرم رضوی، ضرورت تأسیس آن را پیش آورده است و در دوره صفویه ساختار و بنای اصلی کتابخانه شکل گرفت. سپس به بررسی مشاغل و مناصب و القاب کتابخانه در آن دوره و نوع وظایف و خدمات پرداخته است.

 

 وقف کتاب و کتابخانه در ایران

وقف در ایران نیز اگر چه سابقۀ درازی داشته است , اما در دوران شکوهمند اسلامی، شاهد فراگیری و گستردگی آن در جای جای کشور هستیم . ساخت صدها باب مدرسه، آب انبار، کاروانسرا و... مربوط به این دوران، گواه این مدعاست. امروزه نیز در پانزدهمین قرن هجرت نبی مکرم اسلام (ص) و در عصر استقرار نظام مقدس جمهوری اسلامی، شاهد جلوه های بدیع و متناسب با زمان از وقف هستیم که مبشر ایجاد تحولات مثبت و سازنده در جامعه و اوضاع و احوال آن است و این علی رغم لطماتی است که این مقولۀ شریف از حاکمیت سیاه نظام های مستبد اسلام ستیزی نظیر سلسلۀ پهلوی دریافت کرده است که وقف را ناشر معارف نورانی اسلام و در عناد با مطامع و اهداف شیطانی خویش یافته بودند.

پس از انقلاب مشروطه ایران، در قانون مدنی ایران که مقتبس از فقه اسلامی است، از وقف بحث مخصوصی شده و آیین نامه ها و مقرراتی برای آن تنظیم شده است (جهانگیر، 1388) . پس از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی و استقرار دولت جمهوری اسلامی ایران، طرح سازمان مرکزی اوقاف تدوین گردید که در تاریخ 28/6/1358 به تأیید سازمان امور اداری و استخدامی کشور رسید. مهم ترین وظیفه و اختیار سازمان اوقاف و امور خیریه، ادارۀ امور موقوفات عام که فاقد متولی بوده و یا مجهول التولیه است و موقوفات خاصه در صورتی که مصلحت وقف و بطون لاحقه و یا رفع اختلاف موقوف علیهم متوقف بر دخالت ولی فقیه باشد، است (سازمان اوقاف و امور خیریه،1357).

رویکرد رو به گسترشی که امروزه جامعۀ ما نسبت به مقولۀ ارزشمند وقف دارد، بازشناسی علمی و موشکافانۀ آن را ضروری ساخته است ؛ چه، وقوف به نقش مهمی که عنصر مزبور می تواند در بهبود اوضاع و احوال جامعه داشته باشد،  بسیار جدی و حایز اهمیت است. امروز هیچ محقق و دانشمند و کاوشگر، چه در علوم انسانی و چه در علوم تجربی و...  نمی تواند ادعا نماید که به طور مستقیم یا غیر مستقیم مدیون همین کتابها و کتابخانه های وقفی نمی باشد.

 در حال حاضر نیز در سرتاسر کشورهای اسلامی کتابخانه های غنی و مجهز وجود دارند که تشنگان معارف و دانش را سیراب می نمایند. در کشور ما نیز کتابخانه های بسیار ارزشمندی مشغول ارائه خدمات هستند که گنجینه های عظیمی از میراث ارزشمند و گرانبهای اسلامی را در خود جای داده اند. کتابخانه هایی که تنها فهرست کتب خطی بعضی از آنها به دهها مجلد می رسد. از این میان به کتابخانه آستان قدس رضوی، کتابخانۀ ملی تهران، کتابخانۀ آیت ا... عظمی نجفی در قم و ... می توان اشاره کرد.

در زمان حاضر کتابخانه آستان قدس رضوی از قدیمی ترین و بزرگ ترین کتابخانه های وقفی در ایران است. وقف نامه مورخ رمضان 421 ق را که در مجلدی از قرآن کریم نوشته شده کهن ترین سند برای اثبات وجود کتابخانه آستان قدس رضوی است (شاکری،1367).

 

 سیر تاریخی کتابخانه آستان قدس بر اساس مجموعه های وقفی

با توجه به سکوت کتاب ها و عدم وجود اسناد در مورد کتابخانه آستان قدس رضوی تا میانه سده دهم هجری، بهترین منابع در این باره، کتاب هایی است که بر حرم و کتابخانه وقف شده است. نخستین کتاب های وقفی ، قرآن ها و جزوات قرآنی است که واقفان، یادداشت ها و وقف نامه هایی بر روی یا پشت جلد آن ها نوشته و قصد خود را از وقف گفته و شرایطی را برای استفاده بر شمرده اند. این منابع نشان می دهد که به طور مکتوب، از چه زمانی کتابخانه و عنوان محلی برای وقف قرآن وجود داشته و پیش از آن، چه کتاب هایی، چگونه و توسط چه کسی به حرم وقف می شده، تا از این طریق بتوان تاریخ تأسیس کتابخانه را برآورد کرد. لذا طبق اسناد موجود،کتابخانه آستان قدس رضوی بیش از 6 قرن سابقه تاریخی و فرهنگی دارد و یکی از بزرگترین کتابخانه های اسلامی است. از ابتدای شکل گیری، مجموعه ای را که در خود جای داده، بیشتر از طریق وقف و هدیه بوده است. و بر همین مبنا شکل گرفت، و همان طور که اشاره شد زمینه ساز تشکیل آن وقف قرآن به بارگاه قدس رضوی بود. بر همین اساس سایر منابع مرتبط با کتابخانه به این مرکز وقف و اهدا شد. قدیمی ترین جزوۀ قرآن وقفی به این آستانه مقدسه مربوط به سال 327 ق. است. پس از آن دسته ای دیگر از قرآن ها و جزوات قرآنی با وقف نامه هایی که در صفحه نخست یا آخر آنها درج شده بود وقف حرم گردید(محبوب فریمانی، 1390).

با گذشت زمان منابع وقفی کتابخانه افزایش یافت و علاوه بر قرآن ها و جزوات قرآنی، سایر کتب را در برگرفت به طوری که در فهرست تهیه شده در سال 1010 ق. تعداد مصاحف 990 جلد است که از آن میان 54 نسخه نذری بوده است. قرآن های به خط ائمه 29 جلد، سی پاره فتح الحمد و غیره 688 جلد و تفاسیر 40 مجلد و 74 جلد کتاب و... که همگی وقفی بوده و حتی صندوق و صندوقچه هایی که برای نگهداری این کتاب ها اختصاص یافته بود، نذری بوده است (محبوب فریمانی، 1390).

در سال های بعد وقف کتاب توسط واقفان استمرار یافت. این کتاب ها در موضوعات مختلف علوم دینی و ادبی، تاریخ، فقه و اصول، حدیث، طب و... بود. گاه واقفان مجموعه ای از کتب را اهدا می کردند. چنان که در سال 1145 ق. نادرشاه که آن زمان سمت والی خراسان را داشت، حدود 700 جلد کتاب را وقف کتابخانه کرد. در دورۀ افشاریه فهرست هایی نیز از موجودی کتب وقفی کتابخانه تهیه شد و این امر، اهمیت حفظ این موقوفات را برای متولّیان وقت نشان می دهد. در یکی از این فهرست ها کتاب های عربی و فارسی جدا فهرست شده است. در دوره قاجار نوع منابعی که وقف می شد، متنوع و بیشتر قرآن ها بود که وقف حرم و در کتابخانه نگهداری می گردید. ضمن این که در اواسط دوره قاجار تقریباً از سال 1274 ق. به بعد، کتب و قرآن های چاپ سنگی به کتاب های وقفی افزوده گردید (محبوب فریمانی، 1390). در اواخر دوره قاجار یکی دیگر از منابع چاپی یعنی روزنامه به فهرست اقلام وقفی کتابخانه افزوده شد. در این دوره روزنامه ایران و الکمال توسط فضل ا... بدایع نگار و اشرف السلطنه وقف کتابخانه شد.

وقف و اهدای کتاب در دوره پهلوی نیز تداوم یافت و کتاب ها، قرآن های خطی و چاپی، روزنامه ها و مجلات به صورت وقف و اهدا به مجموعه اضافه شد. تنوع موضوعی اقلام وقفی و اهدایی و نیز اهدا کنندگان در این دوره بیش از ادوار گذشته است. علاوه بر افراد، سازمان ها و ارگان ها نیز کتاب هایی را وقف این مجموعه نمودند.

در این دوره علاوه بر وقف کتاب، خیّرین کتابخانه های خود را نیز وقف این آستان عرش مدار کردند که امروزه به نام کتابخانه های وابسته به آستان قدس رضوی شناخته شده است. کتابخانه هایی چون، کتابخانۀ مسجد گوهرشاد، کتابخانه و موزۀ ملّی ملک تهران، کتابخانۀ وزیری یزد، کتابخانه مروّج یزد و... حاصل اقدام نیک واقفان این کتابخانه ها است.

هم چنان که وقف و اهدا در این ادوار باعث توسعه روز افزون کتابخانه شد، در بعد از انقلاب اسلامی با افزایش کتب وقفی و اهدایی، این گسترش روند جدّی تری گرفت. البته حمایت زعمای وقت در توسعه آن بی تأثیر نبود. بزرگ ترین واقف این عصر مقام معظم رهبری حدود 16 هزار نسخه خطی و چاپ سنگی وقف کرد که بر غنای میراث مکتوب این مجموعه افزود. در این دوره حدود یک چهارم کتاب های اضافه شده به مخازن کتابخانه از طریق وقف و اهدا بود. در این دوره تجهیزات کتابخانه ای نیز جزو اقلام وفقی قرار گرفت. از جمله می توان به وقف تعدادی از دستگاه ها و تجهیزات مرمت توسط استاد احمد مقبل اصفهانی اشاره کرد.

مانند دوره گذشته کل یک کتابخانه یا ساختمانش وقف کتابخانه شد و بر تعداد کتابخانه های وابسته افزود. کتابخانه و حسینیه امام رضا (ع)، کتابخانه آیت ا... سید محمد تقی حکیم، کتابخانه حاج شیخ عبد الجلیل کرمانشاهی، کتابخانه آیت ا... شوشتری از جمله این کتابخانه های وقفی است. بیشتر این کتابخانه ها در شهرهای دیگر بوده و این مسئله اهمیت وقف را در رشد و گسترش فرهنگ و دانش نشان می دهد. 

بدین منوال به مجموعه کتابها و قرآنهای کتابخانه و قرائت خانه رضویه در طی دوره های تاریخی ( سامانیان، غزنویان، سلجوقیان، تیموریان، صفویان، افشاریان و زندیه و قاجاریه و پهلوی ) افزوده شده است.[2]

نام واقفان عمدة این روزگاران که کتابها و قرآنهای قابل توجهی وقف کتابخانه مبارکه نموده اند در تاریخ ثبت شده و در لوحة این کتابخانه می درخشد. در این مجموعه دانشمندان و سیاستمداران و فرهیختگان متمولی چون: شیخ بهایی، ملاموسی گیلانی، ابن خاتون عاملی، شاه طهماسب، شاه عباس صفوی، سلطانم صفوی، نادرشاه افشار، محمّدشاه قاجار و... به چشم میخورند. ( فاضل هاشمی،1381)

 

وقف در کتابخانه آستان قدس رضوی(ع)

بین کتابهای وقفی و اهدایی تفاوتهایی وجود دارد. معمولاً مجموعه منابع کتابخانه به سه صورت وقفی و اهدایی و خریداری تأمین می شده است. منابع وقفی کتابخانه ای بر اساس وقف نامه ای که توسط واقف تنظیم گریده، وارد کتابخانه می شده است و واقف برای مجموعة منابع وقفی خود شرایطی قائل شده، که کتابخانه را ملزم به رعایت آن می کرده است. شرایط واقف به دلایل مختلف از جمله تعداد اندک کتابهای موجود در کتابخانه آستان قدس و با هدف غنی سازی مجموعه، مورد قبول مسؤولان قرار می گرفته است. این شرایط از آغاز تشکیل کتابخانه آستان قدس بر کتابها و قرآنهای وقفی حاکم بوده و امکان هر نوع تغییر و تحولّی را از کتابخانه می گرفته و در بعضی از مواقع باعث محدودیت ارائه خدمات و توسعه می شده است. امّا در منابع اهدایی طی صورتجلسه ای که توسط کتابخانه تنظیم می شده اجازة هر دخل و تصرفی را به کتابخانه می داده و بدون هیچ شرط و شروط خاصّی کتابها وارد کتابخانه می شده و این منابع اهدایی در صورتی که عین مال از بین نرفته باشد قابل برگشت به اهدا کننده بوده است.

این طریق بعد از انقلاب شکوهمند اسلامی بیشتر در کتابخانه رایج گردیده و مورد استفاده قرار گرفته است. به علّت کامل و به رِوز بودن مجموعة منابع، در هنگام واگذاریِ کتابخانه ها به آستان قدس، آئین نامه ها و اساس نامه های موجود اجازه هر دخل و تصرفی را در مجموعه اهدایی به کتابخانه داده است که برای توسعه و بهبود خدمات از کتابهای تکراری، برای تشکیل کتابخانه های اقماری و تکمیل مجموعه های مؤسسات فرهنگی و... استفاده نماید.

در مجموع می توان گفت که کتابخانه آستان قدس رضوی به عنوان یک نهاد وقفی قدیمی الگوی مناسبی برای سایر نهاد های مشابه در جهان اسلام است که بر پایه وقف شکل گرفته اند. این کتابخانه با پیروی از سنتهای وقفی و عمل و احترام به شروط واقفان، این اعتماد را در طول تاریخ به وجود آورده که می تواند محل مناسبی برای نگهداری میراث فرهنگی این مرز و بوم باشد.

این توسعه حتی از حوزه جغرافیایی مشهد برون رفته و به سایر شهرها تسرّی یافته است و باعث رونق فرهنگ کتاب خوانی در سطح جامعه و دسترس پذیری کتاب برای عموم شده و این ها همه به مدد امر خیر وقف و اهدا پدید آمده است ( محبوب فریمانی، 1390).

 

 

انواع منابع وقفی به کتابخانه آستان قدس رضوی (ع)

با توجه به مطالب بالا عمده منابع وقف شده به کتابخانه آستان قدس رضوی شامل: کتاب، سند، مطبوعات و عکس، اشیا و اقلام موزه ای و تجهیزات کتابخانه ای می باشند که طی جداولی در پیوست آمده است.

 

کتابخانه های وقفی وابسته به آستان قدس رضوی

    علاوه بر وقف مواد کتابی به کتابخانه های آستان قدس رضوی همواره شاهد وقف کتابخانه ازطرف افراد خیر و نیکوکار، علما ورجال دینی و فرهنگی هستیم، به طوری که در کتاب « واقفان عمده کتاب به کتابخانه های آستان قدس رضوی جلد اول، عصمت مؤمنی و ثابت قدم  » به تعدادی از کتابخانه های وقفی اشاره شده، با توجه به اینکه در این مقاله مجال پرداختن بطور کامل به این مبحث نیست و این خود یک مقاله کامل می طلبد، لذا بطور خلاصه اشاره ای به این کتابخانه ها می شود.

  1. مسجد و کتابخانه گوهرشاد: این مسجد بزرگ به همت بانوی نیکوکار گوهرشاد آغا همسر میرزا شاهرخ فرزند امیر تیمور گورکانی به دست معماران و هنرمندان دربار شاهرخ پی ریزی شده و در سال 821 هجری ساختمان آن به پایان رسیده است. کتابخانه جامع گوهرشاد در سال 1322 هجری شمسی بر اثر همت واقف اولیه کتابها شادروان حاج سید سعید طباطبایی نائینی ( اصفهانی) مقیم مشهد که خود از شیفتگان کتاب و کتابخانه بوده است، تشکیل و افتتاح گردید.
  2. کتابخانه و موزه ملی ملک تهران: این کتابخانه به همت واقف آن مرحوم حاج حسین آقا ملک در سال 1316 شمسی وقف آستان قدس رضوی(ع) گردید. این کتابخانه دارای مجموعه های بسیار نفیس خطی و چاپی و اشیای گرانبها وقدیمی متعلق به قبل وبعد از اسلام و دارای گنجینه های فرهنگی وهنری پر ارزشی است که مورد توجه پژوهشگران و خاورشناسان قرار دارد.
  3. کتابخانه و حسینیه امام رضا (ع): بانی و واقف این کتابخانه مقام منیع تولیت عظمای آستان قدس رضوی و نماینده مقام معظم رهبری در استان خراسان حضرت آیت ا... عباس واعظ طبسی می باشد[3]( وقف نامه مزبور در پیوست آمده).
  4. کتابخانه وزیری یزد: این کتابخانه در سال 1334 شمسی در ساختمانی به مساحت 900 متر مربع به همت حجه الاسلام حاج سید علی محمد وزیری تأسیس یافته است.
  5. کتابخانه هرندی کرمان: این کتابخانه به همت مرحوم حاج شیخ ابوالقاسم هرندی یکی از معاریف کرمان در سال 1349 شمسی وقف بر آستان قدس رضوی گردید.
  6. کتابخانه مروّج یزد: کتابخانه مروّج به همت واقف آن جناب آقای حاج علی اصغر مروج یزدی تأسیس گردیده است. واقف منزل شخصی خود واقع در پشت میلان امیر چخماق بخش یک یزد را شامل قرائتخانه به انضمام کلیه کتابهای موجود اعم از چاپی و خطی وقف آستان قدس رضوی نمود.
  7. کتابخانه مرتضوی رفسنجان: که به همت واقف آن شادروان حاج سید یحیی مرتضوی در تاریخ 5/10/1364 شمسی وقف بر آستان قدس رضوی گردید.
  8. کتابخانه آیت ا... بروجردی: این کتابخانه در سال 1367 شمسی توسط آیت ا... حاج شیخ محمد بروجردی وقف آستان قدس رضوی گردید.
  9. کتابخانه آیت ا... سید محمد تقی حکیم: واقف آن حاج سید محمد تقی شوشتری حکیم است.

10.کتابخانه حاج شیخ عبدالجلیل کرمانشاهی: به همت واقف آن، حجت الاسلام آقای حاج شیخ عبدالجلیل خلیلی فرزند مرحوم آیت ا... حاج شیخ محمد هادی جلیلی کرمانشاهی تأسیس گردید.

  1. کتابخانه علامه محقق حضرت آیت ا... العظمی حاج شیخ محمد تقی شوشتری: وی فرزند حاج شیخ محمد کاظم مجتهد معروف عصر خود در شوشتر و دانشمندان بزرگ شیعه در معقول و منقول بوده است.
  2. کتابخانه حضرت آیت ا... العظمی آخوند ملاعلی همدانی: آخوند در سال 1324 شمسی کتابخانه غرب را به کمک مردم برای استفاده طلاب دینی در منزل مسکونی بنیانگذاری کرد.

 

چگونگی ارائه خدمات، منابع وقفی

وقفی بودن کتاب ها، اهمیت حفظ و ثبت آن ها را دو چندان می کرد. معمولاً شرایط استفاده از کتاب را خود واقف تعیین می کرد. وقف نامه ها یا در پشت کتاب نوشته و یا به صورت جداگانه تهیه می شد. برای دستیابی به وقف نامه ها باید به نسخه های خطی رجوع کرد که این وقف نامه ها در حاشیه یا پشت جلد آن ها نقش بسته است . البته گاهی هم وقف نامه جداگانه ای صادر می شد ( محبوب فریمانی، 1390). وقف نامه های کتب چه آنهایی که بر روی خود کتب نوشته شده یا به صورت جداگانه تدوین گردیده، مجموعه مقرراتی را که برای نظم دادن به راههای استفاده از کتب وضع شده، در بردارد، که تعیین استفاده کنندگان و شیوه استفاده از آن  می باشد. در بیشترین متون هدف واقف از وقف کتاب استفاده همه طلاب از کتابها بوده است، پس همه آنان حق دارند بر اساس شرایط وضع شده واقف، از کتاب بهره برداری و استفاده کنند. بیشتر وقف نامه ها شرایط و مقرراتی را برای ساماندهی استفاده از کتاب، وضع و معین کرده اند و هدف آنها در درجه اول مراقب از ضایع شدن و جلوگیری از بلااستفاده ماندن آنها بوده است. از جمله در وقف نامه های بدست آمده درکتابخانه آستان قدس رضوی می توان به این مورد اشاره کرد: با بررسی و تفحصی که در چند صد ورق اسناد مربوط به کتابخانه از دورة صفویه تا پهلوی به عمل آمد مطالبی که دالّ بر وجود دستورالعمل و مقرارتی از سوی کتابخانه برای واقفان وضع شده باشد، به چشم نمی خورد. بلکه بیشتر ازسوی واقفان برای کتابخانه دستورالعمل و مقررات در وقفنامه هایی که بعضاً ضمیمه نسخه وقفی است وجود دارد که امکان هر نوع تغییر و تحولّی را در مورد کتابها از کتابخانه می گرفته است. چنان که بعضاً شرط می کرده اند که:

لایباع و لایوهب و لایورث، هرگز به امانت داده نشود. از روی کتاب استنساخ ننماید. فقط در کتابخانه مطالعه  نمایند. از ارض قدس خارج ننمایند. یک ورق از این کتاب و سایر کتب وقفی از آستانة مبارکه به جای دیگر نقل نشود و منفک از وقفیّت نگردد و به معرض بیع و رهن در نیاید. اگر از آستانة مبارکه بیرون ببرند شریک خون امام حسین علیهالسلام بوده باشند» ( مندرج در وقفنامة مورخ ۱۰۷۱ ه.ق.)[4]. هر کس آن را بفروشد و یا رهن کند یا به صیغة تملک صاحب شود به لعنت خدا و نفرین رسول خدا صلی الله علیه و آله و ائمة هدی علیهم السلام گرفتار شود».

همان گونه که اشاره شد بعضاً شرایطی که واقف وضع  می نمود بسیار سخت و دست و پا گیر بوده و ایضاً کتابخانه و کتابداران را در معذوریت قرار می داده است و در ارائه خدمات با مشکل و محدودیت مواجهه می شدند. اما در بررسی به عمل آمده در اساسنامه ها و صورتجلسه های هیأت أمنا و هیأت مدیرة کتابخانه از سال ۵۸ به بعد شرایطی را برای اهداکنندگان قائل شدند.

 

یافته های پژوهش

وقف یکی از برترین و پُردوام ترین مظاهر احسان و نیکوکاری به مردم و خدمت به هم نوعان و کمک به مصالح جامعه وتنظیم امور فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی است ( بزرگی، 1379).

با توجه به کارکردهای مثبت وقف در جامعه، ضروری است که از طریق تدوین یک سیاست اصولی و برنامه ریزی شده از سوی دولت به منظور شکوفایی فرهنگ وقف در جامعه، زمینه های احیای این سنت حسنه و نبوی را فراهم آورد. این امر مستلزم تلاش همه دستگاه های اجرایی کشور است. از همه مهم تر، عمل مسؤولان به وقف به عنوان الگو می تواند در گرایش و سوق دهی مردم در عمل به وقف مؤثر باشد و به تدریج فرهنگ وقف در جامعه حاکم گردد.

وقف توانسته و می تواند به گسترش کتابخانه ها کمک بسیار زیاری بکند. ایجاد یک کتابخانه و تأمین نیازهای آن و تجهیز کامل آن کار آسانی نیست. اگر فردی بتواند ساختمان مناسبی برای یک کتابخانه تدارک ببیند برای تأمین کتاب آن به حتم نیازمند یاری دیگران است. امروزه که تألیف و نشر کتاب شتابی فراوان یافته و از سویی حوزه های نگارش کتاب بسیار متنوع گشته است، تأمین کتاب برای کتابخانه ها  بسیار دشوار شده است. در این شرایط دو کار می توان انجام داد؛ یکی آن که دولت ها را به خرید کتاب و اختصاص آن به کتابخانه ها ملزم ساخت و دیگر آنکه با بازسازی فرهنگ وقف کتاب، بخش خصوصی را به طور گسترده وارد میدان کرد. اگر بخواهیم با ارائه مثالی این موضوع را روشن تر کنیم باید به جریان ساخت مسجد و یا حسینیه اشاره کنیم. امروزه با آنکه در کشور خودمان ایران، مسجد و حسینیه بسیاری ساخته شده است به طوری که گاه احساس می شود این ساخت و سازها به حد اشباع رسیده است اما توده های مردم بدون کمک دولت همچنان به ساختن مسجد و حسینیه می پردازند. در این امر همه با کمال میل اقدام می کنند و در این مورد هر کسی به مقدار توان مالی خود قدم بر می دارد و کسی در این فکر نیست که این کار باید بر عهده ثروتمندان باشد و دارا و ندار در آن مشارکت می کنند. اگر در مورد تأسیس کتابخانه و تجهیز آن به کتاب هم، فرهنگ وقف کتاب باز آفرینی شود همین همکاری به وجود خواهد آمد و در این شرایط همه کتابخانه ها به تازه ترین کتاب ها آراسته خواهد شد و کتاب در دسترس همه قرار خواهد گرفت و رقابت در وقف کتاب یک فرهنگ خواهد شد. در گذشته این امر وجود داشت گرچه در آن روزگاران به خاطر کمبود کتاب و به حتم گرانی آن تنها ثروتمندان می توانستند در چنین رقابتی مشارکت کنند و یا حاکمان امیرزادگان، بانوان پر نقش دربار از قبیل زنان یا مادران پادشاهان در این رقابت ها مشارکت می کردند، اما امروزه می توان این رقابت را در بین همه مردم برقرار کرد ( بیگی، 1391).

شاید بتوان گفت در حال حاضر به جز در چند کشور در اکثر کشورهای  اسلامی اولاً تحقیقات علمی و بنیادی آن طور که شایسته و لازم است صورت نمی گیرد ثانیاً وقف و بنیادهای وقفی در انجام این گونه امور هنوز جایگاه اصلی خود را پیدا نکرده اند و بایستی در جهت تأسیس بنیادهای وقفی و خیریه که مصارف آن برای اینگونه امور باشد تلاش گسترده ای هم از طریق سازمانهای اوقاف کشورهای اسلامی و هم از سوی صاحبنظران و نویسندگان و رسانه های جمعی صورت گیرد. به نحوی که وقف دوباره نقش گذشته خود را در توسعه علم و دانش و در نتیجه پیشرفت و رفاه جامعه اسلامی پیدا کند. و نهایت آنکه، به نظر می رسد در میان جوامع موجود، جمهوری اسلامی ایران مناسب ترین شرایط و بستر برای حرکت به جهت مورد نظر (توسعه وقف به عنوان شالوده توسعه‌ اقتصادی و فرهنگی ) را داراست و امید است با یاری خداوند و تلاش بندگان مخلص بتدریج تکمیل و تکامل یابد و وقف محوری گردد برای توسعه‌ اقتصادی واجتماعی جامعه.

همانگونه که مشاور عالی مقام معظم رهبری و رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی، از وقف کتاب به عنوان نذر فرهنگی یاد کرده و با تأکید بر اینکه نذر فرهنگی در دنیای امروز می‌تواند حائز اهمیت بسیار باشد، صحبتهای خود را اینگونه ادامه می دهد: «باید شخصیت امثال «حاج حسین‌آقا ملک» برای کسانی که می‌خواهند در این مسیر قدم بردارند الگو شود. نذر فرهنگی کتاب  یکی از روش‌های ترویج کتابخوانی در جامعه است، این اقدام یکی از مشتقات نذر فرهنگی به شمار می‌آید که می‌تواند تاثیرات مثبتی را برای جامعه به دنبال داشته باشد.کتابخانه ملک یکی از نمونه‌های موفق وقف و نذر فرهنگی است، این کتابخانه باید در سطح ملی معرفی و به اقشار مختلف مردم شناسانده شود تا هر کس در جایگاه خود بتواند از این بنای ارزشمند استفاده کند.[5]

کشور ما از طریق سازمان ملی یونسکو و کمیته پی جی ای ( برنامه اطلاعات علمی ) که زیر مجموعه آن است به این سازمان وابسته است. یکی از وظایف سازمان مذکور اجرای برنامه هایی جهت ارتقای سطح خواندن و توسعه کتاب در کشورهای عضو و اجرای پروژه  « همکاری فرهنگی آسیا برای یونسکو» است. 

در سفری که معاون فرهنگی یونسکو در سال 1380 به ایران داشت، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی وطنمان خطاب به مشارالیه عنوان کرد: " در حوزه معنوی میراث فرهنگی، کتاب دارای جایگاه خاصی است از این رو، کتابداری دارای جایگاه خاصی است و کتاب عامل تعیین کننده است." ( روزنامه اطلاعات، 1380)

این برداشت صحیح از کتاب و کتابخانه در حالی است که یونسکو و سازمان های فرهنگی زیر پوشش آن تا به حال نخواسته اند علی رغم شعارهای چشمگیر و استقرار نهادهایی تحت عنوان: asian/ pacific cultural cooperative for unesco  هیچ گونه توجیهی به فعالیت کتاب و کتابخانه بویژه کتابخانه های وقفی که بدون کمک های دولتی و منحصراً نشأت گرفته از ضمیر پاک وافقان مسلمان ایرانی است مبذول دارند. به یقین بهره گیری از امکانات وقفی در ایران اگر با تبلیغات جهانی و سیل کمک های معنوی فرهنگ دوستان سایر ملل انجام شود ( حداقل در سطح اساس نامه سازمان های تحت پوشش یونسکو) راه را برای ایجاد مفاهمه و گفت و گوی بیشتر بازتر خواهد کرد. زیرا سنت حسنه وقف نه تنها موجب مشارکت بیشتر در احیای ارزش های معنوی و خدمت به جامعه بشری است بلکه مفاهمه های غیر خواهی و مردم گرایی را با سرافرازی در هر نوع گفت و گو و زبان بر عهده دارد و دیوارهای تنگ فردپرستی و بی تفاوتی را فرو می ریزد.

با توجه به مطالب ارائه شده، واقفان برای حفظ مجموعة وقف شده، مقرّرات و قوانینی را به کتابخانه تحمیل می کردند که کتابخانه را بر آن می داشت، کتابها را تحت شرایطی در اختیار مطالعه کننده قرار دهد و این در بعضی مواقع باعث محدودیت خدمات می شد. به تدریج با افزونی مجموعة منابع کتابخانه، ضرورت تدوین آئین نامه و مقرّراتی جهت ارائه خدمات بهتر و گسترده تر به مراجعان احساس شد و روند رشد و توسعه منابع و خدمات دهی در بعد از انقلاب مشهودتر گردید. اما با توجه به اینکه کتابخانه آستان قدس رضوی با پیشینه درخشانی که در امر وقف کتاب و کتابخانه داشته و دارد،  متأسفانه در حال حاضر دیگر این نقش نسبت به گذشته کمرنگ تر شده در حالی که انتظار می رود با توجه به مسائل و مشکلات اقتصادی زمان حال، افراد متمول بیشتر به این کار تمایل نشان دهند، اما با توجه به آمار و تحقیقات صورت گرفته بنا به چند دلیل استقبال از این عمل خداپسندانه کمتر شده، از جمله : 1. شرایطی که اکثر واقفان برای موقوفه قرار می داده اند بسیار سخت و دست و پاگیر بوده از جمله شرایطی که برای امانت کتاب، محل کتابخانه ها، انتخاب کتابدار، حدود اختیارات و وظایف کتابداران و.... که به لحاظ شرعی و قانونی کتابدار و کتابخانه را در معذوریت می گذاشته است لذا به ناچار همانگونه که ذکر شد،کتابخانه اساسنامه و قانونی وضع نمود و برای واقفان شروطی را عنوان کرد که برخی از واقفان این شرایط را نپذیرفته و از وقف خود انصراف داده و برخی مجموعه های خود را به کتابخانه آستان قدس رضوی در غالب اهدا هدیه می کنند. 2. با توجه به مسائل و مشکلات اقتصادی، بسیاری از مجموعه داران و متاسفانه بعضاً افراد متمول،  اقدام به فروش مجموعه های خود به جای وقف می نمایند که این نیز خود باعث کمرنگ شدن این سنت حسنه شده است.

 

نتیجه گیری

بنابر آن چه که گفته شد برای شکوفائی، رشد و توسعه فرهنگی وقف در جامعه حداقل باید دو کار عمده به موازات یکدیگر صورت بگیرد: الف) بایستی با استفاده از ابزارهای مختلف و شیوه های مختلف  و متفاوت مردم را تشویق کرد تا در مسیر وقف حرکت کنند و کسانی که توانایی دارند با وقف خود- هرچند کم و اندک باشد- این سنت نبوی را بیش از این زنده نگه دارند. مردم ما دارای احساسات پاک دینی و مذهبی می باشند ولی این روحیات نیاز به جهت دادن دارند، هر چند که یکی از کارهایی که کتابخانه آستان قدس در این زمینه انجام داده است پخش زیر نویس در تلویزیون شبکه استانی در رابطه با ترغیب مجموعه داران و واقفان است، که البته قدم کوچکی است که انتظار می رود بیشتر و گسترده شود ( بطور گسترده در شبکه های سراسری).

 ب)کار دیگری که باید صورت بگیرد با توجه به اشراف دولت به کمبودها و کاستی های جامعه، موارد نیاز را به مردم اعلام کند و آنها را به سمتی هدایت و رهبری کند که نیاز اساسی و مبرم بوده باشد زیرا با صرف ساختن مساجدی که نیازی به آن نیست و یا ساختن کتابخانه در جاهائی که در اولویت نمی باشد مشکل حل نمی شود. به هر حال اگر دولت اسلامی در این زمینه بتواند توجیه درست و صحیح نسبت به افراد متمول و متمکن که در امور خیر و وقف گام بر می دارند، داشته باشد توانسته است بار بزرگی از دوش خود برداشته و گرفتاری جامعه را تا حد زیادی کاهش داده است.

امروز احداث کتابخانه در مناطق محروم از اولویت خاصی برخوردار است ولی متأسفانه با کمبود فضاهای فرهنگی و آموزشی به ناچار از اماکن و فضاهای غیر استاندارد استفاده می شود و این کار بازده بسیار کم می تواند داشته باشد چون اولاً: به دلیل نا مناسب بودن مکان، فضای مناسبی برای مطالعه ندارند زیرا آن اماکن اصولاً برای محیط کتابخانه احداث نشده است. ثانیاً: عدم وجود تمرکز و مناسب نبودن شرایط باعث دلزدگی و فاصله گرفتن از کتابخانه و بالطبع مطالعه می شود.

 

پیشنهادهای پژوهش

به عنوان راهکار و چشم انداز آینده و برای بهبود وقف و رشد کمی و کیفی وقف بطور کلی و همچنین کتابخانه آستان قدس رضوی (ع) چند موضوع پیشنهاد می گردد:

  1. در رسانه های جمعی اعم از رادیو و تلویزیون و روزنامه ها و مجلات، نگارش کتب و مقالات و بر پایی گردهمایی و همایشهای سراسری و در سخنرانی های مذهبی در مورد فواید دینی و دنیوی وقف همواره تذکر داده شود، مخصوصاٌ یاد وقفیات گذشته و تأثیر آنها و یادآوری کردن نیاز امروز جامعه به توسعه علمی و فرهنگی و نیاز محرومین جامعه نسبت به این نوع کمک ها، تأثیر بسزایی خواهد داشت.
  2. جهت دادن به افراد جامعه در نوع وقف و شرائطی که برای عین موقوفه قرار می دهند یعنی در شرائط وقف متولیان را در جهت مصرف آن بر حسب مقتضیات زمان باز بگذارند تا در تبدیل به احسنت و یا هزینه کردن در امور ضروری تر به محدودیت شرعی ختم نشود.
  3. در کتب آموزشی ابتدایی تا دبیرستان اشاره ای به این سنت حسنه نشده است، بر مسؤولان آموزشی و مؤلفان کتب درسی است که در جهت رفع این نقیصه اقدام کنند و درکتب درسی بابی در خصوص وقف گنجانده شود.
  4. نویسندگان می‌توانند به صورت جمعی آثاری را به کتابخانه‌ها و مراکز فعال در این امر وقف کنند تا از این راه فرهنگ وقف کتاب بین مردم نهادینه شود و علاوه براین، ماندگاری آثار نیز فراهم می‌شود. در این راستا می‌توان جشن وقف کتاب را برگزار کرد تا اطلاع‌رسانی خوبی صورت گیرد.

5. کتابخانه آستان قدس رضوی(ع)، نسبت به تدوین آئین نامه ها و اساسنامه ها بررسی دقیق و همه جانبه و کارشناسانه داشته باشد و آئین نامه ای خاصّ مواد اهدایی و وقفی تنظیم نماید که اهداکنندگان و واقفان علاوه بر اینکه به این عمل خداپسندانه و عام المنفعه تشویق شوند، به لحاظ ارائه خدمات این منابع نیز دست کتابخانه باز باشد.

 

 پیوست

 
 
 

فهرست کتب وقفی در دوره صفویه

 
 
 
 
 

 فهرست کتب وقفی در دوره صفویه

 
 
 
 
 

وقف کتاب به کتابخانه در دوره قاجار

 
 
 

وقف کتاب به کتابخانه در دوره قاجار

 
 
 
 

وقف نامه کتابخانه و حسینیه امام رضا (ع) توسط حضرت آیت‌الله واعظ طبسی

 
 
 

وقف نامه مرحوم رمضانعلی شاکری به کتابخانه آستان قدس رضوی

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
اسناد موجود در مدیریت اسناد و مطبوعات کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی.
امیدیانی، حسین ( 1380). نقش وقف در فرایند توسعه. قم: هجرت.
امیر شیبانی، عبدالرضا ( 1377). سیمای وقف در خراسان: دربردارنده پژوهشی چند، درباره موقوفات مشهد. مشهد: سگال.
امیرخانی، غلامرضا (1380 ). کتابخانه های وقفی خراسان (دوره تیموری). وقف میراث جاویدان، 9( 35- 36 )، 19-23.
بزرگی، مهدی (1379). راههای ترویج فرهنگ وقف و ایجاد موقوفات جدید در جامعه. فصلنامه وقف میراث جاویدان، 8(30)، 106-117.
بیگی، روح ا... ( 1391). نقش وقف در توسعه تمدن اسلامی. تهران: اسوه.
ثابت قدم، جعفر؛ مؤمنی، عصمت ( 1385). واقفان و اهداکنندگان کتاب و مواد غیر کتابی 1376- 82 ( ج2)، مشهد: کتابخانه آستان قدس رضوی.
جزوه سازمان اوقاف و امور خیریه در نظام جمهوری اسلامی ایران به مناسبت هفته دولت (1375).
رفیعی، علی (1373). تاریخچه وقف کتاب در اسلام. وقف میراث جاویدان، 2(3 )، 104-107.
رفیعی، علی ،  " تاریخچه وقف کتاب در اسلام " ، وقف میراث جاویدان ، س2، ش7 ، ( پاییز 1373) ص104-107.
روزنامه اطلاعات، دوشنبه 27 فروردین 1380، شماره 22172، ص14.
ساعاتی، یحیی محمود؛ ترجمه حسین صابری (1387). وقف و گسترش کتابخانه ها در جهان اسلام. مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی.
سلیمی فر، مصطفی (1370 ). نگاهی به وقف و آثار اقتصادی و اجتماعی آن. انتشارات آستان قدس رضوی. 
شاکری، رمضانعلی (1367). گنج هزار ساله کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی قبل و بعد از انقلاب. مشهد: کتابخانه آستان قدس رضوی.
شهابی، علی اکبر (1343). تاریخچۀ وقف در اسلام. تهران: چاپخانه دانشگاه تهران.
شهرامی، بیژن (1382). راهکار وقف در حل مشکلات جامعه. وقف میراث جاویدان، 11(41و42)، 25-41.
طوسی، محمد بن حسن (۱۳۰۰ ). المبسوط فی فقه الامامیه ( ج3). طهران: المکتبه المرتضویه لاحیاء الآثار الجعفریه.
فاضل هاشمی، محمدرضا ( 1381). بررسی مقررات و آیین نامه های وقف منابع کتابخانه ای و نقش آنها در توسعه یا محدودیت خدمات. کتابداری و اطلاع رسانی،  (17)، 31-35.
فیض، علیرضا (1372). یادگارها ماندگار : وقف و انگیزه های آن. فصلنامه وقف میراث جاویدان،1(4)، 33-36.
کتابخانه های وابسته به آستان قدس رضوی ( 1374)، مشکوه، 14(47)، 113-124.
متواری سورکی، پروین ( 1384 ). خزائن مکتوب از وقف کتاب تا کتابخانه های وقفی. تهران: پیام رسان.
مجلسی، محمد باقربن محمد تقی؛ ترجمه موسی خسروی (1354-1360). بحارالانوار (ج.2، صص 22-23)، تهران: اسلامیه.
محبوب فریمانی، الهه ( 1390). تاریخچه کتابخانۀ آستان قدس رضوی بر پایه اسناد از صفوی تا قاجار (1344-907 ه ق). مشهد : سازمان کتابخانه ها موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
محبوب فریمانی، الهه (1391). ویژه نامه وقف آستان قدس رضوی. مشهد: دبیرخانه شورای عالی فرهنگی.
محمدی، علی اکبر خان ( 1370). کتابداری و کتابخانه های موقوفه. تحقیقات کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه،  (18)، 125-138.
منصور، جهانگیر (‎۱۳۸۸). قانون مدنی با آخرین اصلاحات و الحاقات و توضیحات و معانی لغات و .... تهران: دیدار.        
میر معزی، سید حسین ( 1377). ترسیم نظام اقتصادی اسلامی بر اساس مکتب اقتصادی آن. نامه مفید، (14)، 185-218.