ساختار کلی طومارها در نظام اداری آستان قدس رضوی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

کارشناس نمایه سازی اسناد سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی

چکیده

درآرشیو مدیریت اسناد و مطبوعات کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی اسنادی وجود دارد که مربوط به تشکیلات اداری آستان قدس از دوره صفویه تا پهلوی می باشد. در میان این اسناد طومار یا نوشته های لوله شده طویلی به طول حدود 70 مترمربوط به دوره قاجار وجود داردکه درآن گزارشی از صورت هزینه هادرحوضه های مختلف وتعیین خدمات کشیکی و شرح عملکرد کارکنان در حرم و اماکن متبرکه به صورت روزانه ،ماهانه و سالانه می پردازد. هدف از نگارش این مقاله معرفی طومارهایی طویل با قدمت چند صد ساله که نظیر چنین طومارهایی در هیچ یک از مراکز آرشیوی کشور یافت نمی شود.

کلیدواژه‌ها


 

 

 

 

 

 

 

مقدمه

اسناد تاریخی موجود در مدیریت اسناد و مطبوعات کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، بخش ارزشمندی ازمیراث به جامانده ازدوره های پیشین است که آینه تمام نمایی از وضعیت اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و اداری در آن دوران محسوب می شود.

بررسی برگ برگ این اسناد، ناگفته هایی را بیان می کند که هر محقق و خواننده مشتاقی را با زوایای پنهان انسان ها وموقعیت دولت ها آشنا می سازد در میان این اسناد سندهایی با عنوان دفاتر اوارجه و دفاتر روزنامچه وجود دارد. دردفاتر اوارجه گزارش صورت درآمدهای آستان قدس از محل موقوفات آستانه می باشد و دفاتر روزنامچه گزارش صورت جمع و خرج یا هزینه های آستان قذس درحرم و اماکن متبرکه است. در میان اسناد با عنوان دفاتر روزنامچه "طومارها" یا "نوشته های لوله شده طویلی" دیده می شود که درآن گزارش صورت جمع وخرج و شرح عملکردکارکنان آستان قدس درحرم و اماکن متبرکه را به صورت روزانه، ماهیانه و یاسالیانه مشخص شده است. هدف از ایجاد چنین طومارهایی هنوز برما آشکار نشده ولی احتمال می رود جهت نظم بخشیدن به گزارشات درطول یک سال می باشد از سوی دیگر نگهداری آن ها بدین صورت باعث مصون ماندن آن ها از آسیب های مختلف می شده است والبته لوله نمودن آنها فضای کمتری را اشغال می کند. اما هدف از نگارش این مقاله معرفی طومار های طویل به طول 70متر موجود در اسناد آستان قدس با قدمت چند صدساله که در هیچ یک از مراکز آرشیوی ایران یافت نمی شود.

 

تعریف طومار

بجاست قبل از بررسی مضمون طومارها که در نوع خود منحصر به فرد می باشند، با معنا و ریشه لغوی این واژه آشنایی بیشتری حاصل گردد.

کلمه طومار در فرهنگ ها[1] معانی مختلفی دارد یک معنی آن شامل قسمتی از خط عربی از نوع ثقال به گونه ای که این خط معمولا در نوشتن کتیبه های مساجد و بناهای باشکوه بکار می رفته است، معنی دیگر هرگاه خطی را از خطوط نسخ به قلم باریک نویسنده خط غبار و به قلم جلی کتابت طومار می شود همچنین واحدی برای شمارش کاغذ که معادل ده دسته کاغذ 24 ورقی است و نیز وسیله زینتی که از نشانه های صدارت و امارت بوده است، به معنی نامه، دفتر و نوشته نیز به کار می رفته، اما امروزه نوشته های لوله کرده را گویند و دراصطلاح دیوانی از جمله برات و مانند آن که درازی داشته باشدکه درنوشته فوق همین معنی اخیرطومار مدنظر است. طومار در واقع یک کلمه یونانی بوده که در مصر باستان کاغذ آن را از پاپیروس می ساختند.

 

 

 

طومارهای موجود در اسناد آستان قدس رضوی

با بررسی اسناد موجود در آرشیو مدیریت اسناد و مطبوعات کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی می توان دریافت که کاربرد طومار درگذشته تا اواخر دوره افشاریه معنی نامه یا فرمان را داشت و اصطلاح طومار نسق که دراسناد آستان قدس دراین دو دوره زیاد به چشم می خورد در واقع  یک دستور العمل کلی توسط متولی آستان قدس به کارکنان دفتری بوده جهت نظم به تمام پرداختی ها و هزینه های مربوط به آستان قدس که طبق آن دستور العمل اجرایی می شد.کلمه نسق در فرهنگ ها به معنی دستور، قاعده، رسم، نظم وترتیب و روش آمده است با گذشت زمان به تدریج طومار از حالت نامه خارج شده درمعنی دستورالعمل های اداری رایج شد به طوریکه در دوره قاجاریه کم کم طومار به گزارشهای روزانه یا ماهانه و سالیانه تعلق گرفت. اما درسال 1161 ق با نوشتن طومار علیشاهی[2] علیشاه)  افشار، علی قلی خان، حاکم مشهد، 1162ق -  ؟ ( برادرزاده نادر واژه طومار به گزارش های طولانی و مفصل در تشکیلات اداری اطلاق گردید. طومار شماره 4785  مربوط به سال 1160ق موجود درآرشیو مدیریت اسناد طوماری است که در آن به صورت عملکردکارکنان و میزان حقوق دریافتی آنها اشاره می شود و این تغییر عمده ای در نظام دیوانی آستان قدس در دوره افشاریه بوده است.

براین اساس از دوره افشاریه به بعد در اسناد آستان قدس عناوینی چون طومار مفاصا حساب(صورت حساب)، طومار صورت اجاره نامه ها و قبوضات، طومار عواید مستغلات آستان قدس، طومار صورت جمع و خرج صاحب جمعان، طومار صورت مصارف تعمیرات، طومار روزنامچه مخارج و تعمیرات، طومار رسید پرداخت مواجب به کارکنان پنج کشیک تا سال 1343ق زیاد به چشم می خورد که عموما طول آنها به کمتراز حدود 5 مترمی رسد. به طور مثال به چند مورد اشاره می شود: شماره35975 با عنوان توجیهات و مقررات-صورت المذکور-طومار مفاصا حساب جمع و خرج سرکار آستانه مقدسه و مسجد جامع کبیر در سال 1153ق، شماره37997 طومار جمع وخرج حاجی ملا کاظم مباشر تعمیرات درسال 1251ق، شماره40116 صورت طومار مستغلات معلومی و موجودی آستان قدس در سال 1275ق، شماره 42525 طوماراملاک تقسیم شده میان افراد و صورت قنادیلی که وقف آستانه شده، شماره 43595 طومار رسید پرداخت مواجب به کار کنان کشیک سوم در سال 1282ق، شماره 42995 طومار اجاره نامجات املاک موقوفه آستان قدس درسال 1270ق، شماره  43539 طومار روزنامچه تعمیرات آستان قدس در سال 1283ق و غیره.

از سال 1273ق که طومارعضدالملک[3] توسط محمدحسین عضدالملک قزوینی متولی باشی آستان قدس رضوی در دوره قاجار نوشته شد تاسال 1285ق یعنی در دوره تولیت میرزاجعفر مشیرالدوله  متولی باشی آستانه، میرزا علی اکبر قوام شیرازی متولی باشی آستانه، میرزا محمد خان سپهسالار متولی آستانه، میرزا محمد خان مجدالملک متولی آستانه و میرزا محمد حسین دبیرالملک متولی آستانه بعضاً طومارهایی به طول 70متر  نوشته شد که در نوع خود بی نظیر و منحصر به فرد هستند.در مورد علت نهیه این طومارها محاسبه درآمدها و خرج های صورت گرفته در طول یک ماه  به صورت یک جا و قابل دسترس بودن گزارشات موجود است. همچنین طومارها فضای کمتری را اشغال می کند. طبق بررسی های انجام شده تعداد این نوع طومارها در مجموعه اسناد آستان قدس به 154 شماره اموالی می رسد بررسی ها و جستجوها در سایت های مختلف نشان می دهد به جز آرشیو اسناد کتابخانه ملی[4]  که طوماری به طول 21 متردراختیار دارد سایر مراکز آرشیوی کشور فاقد چنین طومارهایی می باشند[5]. با دقت و توجه به طومارهای فوق می توان دریافت که نظام اداری کارآمدی در تشکیلات اداری و دیوانی آستان قدس در سال1273ق شکل گرفته است.

طومارها ابتدا از قطعات کوچکتر یک یا دومتری تشکیل شده که مضمون هر قطعه از آن شامل گزارش کاملی از صورت هزینه و شرح کاملی از عملکرد کارکنان در بخش های مختلف آستان قدس می باشدکه در مجموع از20تا100 قطعه کوچک تشکیل شده است. در سربرگ هر یک از این قطعات با عنوان "روزنامچه آستانه مقدسه و مسجد جامع کبیر" با ذکر تاریخ قمری و ترکی درج شده است. هر قطعه طومار با گزارش یکی ازکشیک های پنجگانه شروع و به گزارش از مسجد جامع گوهرشاد ختم می شود که درآن صورت اسامی کارکنانی که جدیدا در آن روز ملتزم به خدمت شده اند و نیزکسانی که مثل سابق مشغول به خدمت هستند به صورت جداگانه قید شده است. پس از اتمام گزارش یک روز کامل، آنرا به قطعات روز قبل با سریش می‌چسبانیدند ودر پایان هرماه آنها را لوله کرده و به صورت جداگانه نگهداری می‌کردند، اما در تعدادی از این طومارها قطعات به صورت منظم و موازی بدون اینکه چسبیده شده باشد برروی هم قرار گرفته است. نوع کاغذ بکار رفته دراین طومارها، کاغذ کشمیری و با خط نستعلیق  ریز و هزینه های صورت گرفته با خط سیاق نوشته شده است.

هم اکنون این طومارها درآرشیو مدیریت اسناد و مطبوعات کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی در قوطی های فلزی مدور سرداری با ابعاد 10*23 سانتیمتری نگهداری می شود.

 

معرفی طومار

الف: بزرگترین طومار

بزرگترین طومار در این مجموعه با شماره اموالی 43891 به سال 1278ق به طول 68 متر و عرض حدود 20 سانتیمتر بوده که از قطعات کوچکتر 20*47 سانتیمتری که در مجموع از86 قطعه تشکیل و به صورت موازی و منظم با سریش به روی هم چسبیده شده است. نوع کاغذ بکار رفته کاغذ کشمیری با خط نستعلیق نوشته شده و مضمون آن در مورد گزارش صورت جمع و خرج و شرح عملکرد کارکنان به صورت روزانه در طول یک ماه در حرم و اماکن متبرکه را به همراه دارد که به شرح ذیل می باشد.

  • کشیک خانه[6] : صورت اسامی کارکنان پنج کشیک و تعیین محل خدمت آن ها در هر شبانه روز در طول یک ماه و یا یک سال اعم از خدام، فراشان، دربانان، کفشبانان، موذنان، حافظان، خطیبان و نایب خطیب، صدرالحفاظ، نایب صدرالحفاظ که با نظارت و سرپرستی سرکشیک و باشیان (سرپرست) هر کشیک اداره می شدکه به صورت ذیل تقسیم بندی می شد.
  •  هزینه سوخت و روشنایی حرم و اماکن متبرکه اعم از سوخت انواع شمع ها، مشعل ها، چراغها و قندیل ها و تهیه روغن چراغ و هیمه که تحویل شماع (شمع ساز) آستانه می شد.
  • مکتب خانه: صورت اسامی ایتام سادات مکتب خانه با اطلاع و مهر سید علی موسوی معلم مکتب خانه جهت غذای مقرری آنها که همه روزه می رسیده است و هزینه مربوط به آن
  • کارخانه خادمی و زواری[7]: هزینه تأمین موادغذایی برای شام و نهار کارکنان آستانه و زوار حرم و تهیه ظروف وغیره با اجازه و اطلاع سید صفی موسوی ناظر کارخانه و ملا حسن علی امین کارخانه و با نظارت محمد تقی رضوی مشرف (ناظر) کارخانه: به توسط محمد علی تحویلدار صورت می گرفت.
  • تحویل خانه: صورت وسایل وقف و یا نذر شده که تحویل میرزا محمد هادی رضوی تحویلدار تحویل خانه با نظارت و اجازه و اطلاع میرزا محسن شریف حسینی مشرف تحویل خانه صورت می گرفت.
  • کتابخانه: تحویل کتب وقفی و وقفنامه های موقوفات آستانه به کتابدار کتابخانه با نظارت میرزا داود رضوی مشرف کتابخانه انجام می شد.
  • سقاخانه: صورت اسامی کارکنان سقاخانه و هزینه های مربوط به آن با نظارت ملا قربان علی مباشر(متصدی) سقاخانه انجام می شد.
  • دارالشفاء: صورت مخارج دارالشفاء اعم ازتهیه داروهای گیاهی، مقدار و قیمت آنها، تأمین مواد غذایی جهت تغذیه بیماران و تهیه انواع غذاها، صورت اسامی کارکنان از جمله حکیم، حکیم باشی، جراحان، بیمارداران یا پرستاران (اعم از زن و مرد)، ناظران، حمامی و حجام(حجامت کننده) و پرداخت مواجب به آنها، صورت بیمارانی که در مان و یا مرخص شده اند همچنین تدفین بیماران درصحنین مقدس ، صحن مدارس از جمله مدرسه علی نقی میرزا و قبرستان قتلگاه با اجازه آخوند ملا محمد حسین ناظر دارالشفاء دفن می شدند.
  • کشیک خانه: صورت اجناس خریداری شده از جمله بوریا برای کشیک خانه است. در کشیک خانه خدام و دربانان محلی وجود داشته برای کسانی که خلاف کرده و قصوری از آن ها صورت گرفته که در آنجا محبوس می شدند تا به جرم آنها رسیدگی شود
  • مسجد جامع گوهرشاد: صورت اسامی کارکنان مسجد و هزینه های صورت گرفته در آن با اجازه و اطلاع میرزا طاهر متولی مسجد گوهرشاد و نظارت میرزا عسکری موسوی فراش باشی مسجد گوهرشاد انجام می شد.

ب: کوچکترین طومار

کوچکترین طومار با شماره 43548 به طول حدود 44 سانتیمتر و عرض حدود 20 سانتیمتر بوده نوع کاغذ بکاررفته فرنگی با خط نستعلیق ریز نوشته شده است.

مضمون طومار فوق در مورد هزینه های تعمیراتی حرم امام رضا و اماکن متبرکه و برخی از موقوفات آستان قدس رضوی با اطلاع سید ابوالحسن خان موسوی امین کل موقوفات و با نظارت میرزا بابا حسینی مشرف باشی به توسط آخوند ملا اکبرعلی مباشرتعمیرات ومعمارباشی آستانه به تاریخ رمضان 1284ق و سنه توشقان ئیل می باشد صورت هزینه کلی بکار رفته حدود هشتاد و شش تومان و هشت هزار و پانصد و چهل و نه دینار رایج نقد و مقدار بیست و یک خروار و هفتاد و پنج من گچ رسمی و ششصد تخته حمیل الوان (تخته های زیبای رنگارنگ) و مقدار هفتاد و پنج من به وزن تبریزکاه است. همچنین صورت مقدار و قیمت مصالح ساختمانی و صورت کارگران و مقدار اجرت پرداخت شده به آن ها در هر روز به صورت جداگانه و با خط سیاق نوشته شده است.

به طور مثال در روز یکشنبه 16رمضان المبارک تعمیر پشت بام حرم و سفید کردن اتاق موارد ذیل تقسیم شده است.

 

پشت بام حرم  :   7825دینار                        سفید کاری اتاق :600دینار

بناو شاگرد2نفر      ناوه کش      بیلدار2نفر               سایر3نفر        بنا2نفر     شاگرد بنا      سایر5نفر      

2000دینار          1885دینار   1200دینار     1750دینار      3000دینار    300دینار     2500دینار

 

اجرت کوزه گچ تبادکان       300دینار

 

اماکنی که مورد تعمیر قرارگرفته شامل خان ناصری (شامل پشت بام چاه خانه، نصب در وخورده کاری، چوب بست)، چوبخانه، ایوان صحن جدید، کارخانه زواری، نقاره خانه، مکتب خانه، انبار،کارخانه خادمی، ضریح امام رضا (ع) منبت کاری ایوان صحن جدید، اتاق، اتاق معاون تعمیرات، صحن جدید، اتاق فوق شربت خانه مدرسه علی نقی میرزا، لایروبی چاه ها، تعمیر بازار خفافان، طاحونه بالا خیابان ، مهمان خانه، ممرنهر شاهی، گنبد الله وردی خان، محکمه دارالشفاء، دور بام حرم، مخارج تعمیر یخچال (یخدان) مزرعه محراب خان، مزرعه سمزقند، الندشت مشهد و دیوار باغ محل مزبور، طاحونه بالا خیابان و همچنین تعمیر زاغوته و شمعدان حرم و تهیه حصیر برای مهمانخانه زوار است. مصالح به کار رفته دراین اماکن شامل گچ رسمی، کاه، گچ تبادکان، خشت، اجر، میخ آهن، چوب ارسی، یراق، ناودان چوبی، خاک قرمز، حمیل(تخته های زیبای رنگارنگ)، آینه، حصیر و تهیه ابزار و وسایل بنایی میباشد.

 

 

 

نتیجه گیری

طومارهای موجود درآرشیو مدیریت اسناد و مطبوعات اطلاعات بسیار مفیدی  درخصوص هزینه های صورت گرفته در حرم و اماکن متبرکه دارد که به صورت گزارش روزانه، ماهانه وسالیانه می باشد. این گزارشها  هر روز به صورت جداگانه نوشته در پایان هر ماه قطعات را به هم با سریش چسبانده به صورت طومار در می آوردند. این طومارها علاوه بر صورت هزینه ها، در مورد اماکن قدیمی که اکنون اثری از آنها نیست  و همچنین اسامی کارکنان و تعداد آنها که در اماکن مختلف مشغول به خدمت بوده اند و نیزمراحل اداری طی شده که به تایید متولی وقت رسیده اطلاعات بسیار ارزشمندی را در اختیار ما قرار می دهد. دراین طومارها هزینه ها به  خط سیاق[8] نوشته وپس از تایید و مهر کارکنان دفتری به تایید متولی وقت آستانه می رسید. هزینه های صورت گرفته  برای هر محل به طور جداگانه قید شده است، علاوه بر آن میزان حقوق  کارکنان  و کارگران به همراه تعداد روزهایی که مشغول به خدمت بوده اند نیز قید شده است که با بررسی میزان حقوق آنها  دراین طومارها در طول یکسال  می توان به این نتیجه رسید که حقوق کارکنان آستانه در ماه و یا سال چه مقدار بوده و مبزان کارکرد آنها چقدر است.



[1] . فرهنگ دهخدا، ذیل واژه ط و فرهنگ سخن ذیل واژه ط.

[2] . طومار علیشاهی: سیاهه ای است از کل موقوفات آستان قدس رضوی و مسجد جامع گوهرشاد که از ابتدا تا زمان تنظیم طومار شناخته بوده است که درآن موقوفات هر شهر و ولایت و غیره به تفکیک مزارع، باغات، خانات، دکاکین، طواحین، تیمچه ها، قنوات، حمام ها و غیره با احتساب درآمد نقدی و جنسی هر رقبه به حروف سیاق در ذیل همان شهر با ولایت ثبت گردیده است و توسط علیشاه برادرزاده نادرشاه نوشته شده است.

[3] .علت تهیه این طومار معرفی موقوفات و میزان درآمد ها و هزینه های صورت گرفته درآستان قدس می باشد.

[4] .سایت کتابخانه ملی:www.nlai.ir

[5] . سایت موسسه مطالعات تاریخ معاصر، سایت موسسه مطالعات سیاسی، سایت حلقه کاتبان، سازمان اسناد و انقلاب اسلامی، سایت مرکز اسناد وزارت امورخارجه، سایت مرکز اسناد ریاست جمهوری، سایت کتابخانه مجلس.

[6] . محلی که کشیک چیان تجمع می کردند.

[7] . مهمانخانه امروزی که به امور تغذیه خدام و زوار می پردازد.

[8] . خطی که در دفاتر برای صورت حساب ها انجام می شد.

سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس، اسناد شماره 43891، 43548، 43878، 43879، 43886، 43887، 43888، 43891، 43892، 43893، 43896، 43909، 43910، 43913، 43914، 43915، 43922، 43925، 43927، 43928، 43930، 43934.