مطالعه روند پژوهش در حوزه علم سنجی در ایران و بررسی الگوی رفتار علمی پژوهشگران در این حوزه

مقدمه

امروزه تولید علم، اولویت توسعه هر کشور است و توسعه علمی مقدمه توسعه فنآوری و به تبع آن افزایش رونق اقتصادی و رفاه اجتماعی است. به همین لحاظ دانشگاه ها به عنوان پایگاه های اصلی تولید علم،‌ نقش اساسی در توسعه کشور دارند. جهت بالا بردن سطح کیفی و کمّی تولیدات علمی،‌ ارزشیابی نظام پژوهشی در هر دانشگاه امری ضروری به نظر می رسد. اهمیت و ضرورت ارزشیابی پژوهشگران و مراکز علمی-پژوهشی منجر به شکل گیری علم سنجی (Scientometrics) شده است.

علم سنجی یکی از متداول­ترین روش های ارزیابی فعالیت های علمی و مدیریت پژوهش است. بررسی کمّی تولیدات علمی،‌ سیاستگزاری علمی،‌ ارتباطات علمی دانش پژوهان و ترسیم نقشه علم، برخی از موضوعات این حوزه اند. در علم سنجی، ارتباطات علمی و شیوه های تولید، اشاعه و بهره گیری از اطلاعات علمی به روش غیر مستقیم و با بررسی منابع و مآخذ آنها ارزیابی می شود. نمایه های استنادی معتبر بین المللی همچون Isi، Scopus، Google Scholar از ابزارهای علم سنجی محسوب می شوند.

علیرغم تاریخچه طولانی مطالعات استنادی، علم سنجی به شکل امروزین ،‌ محصول جوامع صنعتی و مدرن است و با افزایش حجم انتشارات علمی و برخی ضرورت های اقتصادی و تاریخی در دهه 1970 میلادی ظهور کرد. در ایران در چندین سال اخیر تلاشهای فراوانی در این حوزه موضوعی انجام گرفته است و مقالات زیادی هم در نشریات گوناگون به چاپ رسیده است.

یکی از فنون رایج در تحلیل مقالات، تحلیل استنادی است این روش که حاصل نمایه­های استنادی است دردهة 1960توسط موسسه اطلاعات علمی فیلادلفیا بنیاد نهاده شده است(عصاره ،1377) . روش تحلیل استنادی که از روش­های کتاب­سنجی است ، رابطه­ی میان مدرک استناددهنده و مدرک مورد استناد بررسی می­شود ؛ هرگاه بکوشیم قواعدی را که براین رابطه حاکم است کشف کنیم به تحلیل استنادی دست زده­ایم (حری ، 1377 به نقل از شهریاری1385) . جایگاه استنادها در مطالعات کتاب­سنجی آن­گونه است که بسیاری آن را اساس و پایه­ی مطالعات کتاب­سنجی می­­انگارند اهمیت استنادها در مطالعات کتاب­سنجی از آنجا نشأت می­­گیرد که ارزش یک تولید علمی بر مبنای میزان تاثیر آن در مقاله­ها و نوشته­های بعدی است و به عبارت دیگر به میزان حضور آن در سیاهه­ی مراجع سایر تولیدات علمی (استناد) مشخص می­شود (نوروزی چاکلی،1388) . در واقع استنادها مانندردپای ثابتی هستند که سیر اکتشاف و تفکرات و تجارب علمی را نشان می­­دهند وهیچ مقاله­ای بدون اسناد به دانش پیشین خود نمی­توانسته و نمی­تواند به تنهایی روی پای خود بایستد (امیرحسینی ، 1371 به نقل از عبدالمجید1386) . ارجاع به منابع مورد استفاده در شکل­گیری اثر ، هم باعث اعتباربخشی به اثر تألیفی یا تحقیقی می­شود و هم جلوه­ای از امانت­داری مولف را به نمایش ­می­گذارد (حری ،1381 به نقل ازحری و شاهبداغی1387). به طور کلی باید گفت که استنادها موضوعات جالبی هستند زیرا هم به آسانی در دسترس قرار دارند و هم به اعتبار داده­ها آسیبی نمی­رسانند و برخلاف به دست آوردن داده­ها از طریق مصاحبه و پرسش­نامه ، استنادها معیارهای مزاحمی نیستند و نیاز به همکاری پاسخ دهنده ندارند و خودشان هم پاسخ را لوث نمی­کنند یعنی عکس العملی از خودشان نشان نمی­دهند (عصاره1377) . هم­چنین نتایج و یافته­های چنین مطالعاتی می­تواند منعکس کننده الگوهای رفتاری پژوهشگران در استفاده از نتایج باشد.

بیان مساله

یکی از مهم ترین روش های کمّی و حوزه های پژوهشی در علم اطلاعات و دانش شناسی، حوزه علم سنجی است که در چند دهه اخیر رشد فزاینده ای یافته است، به طوری که مطالعه در هر یک از مقوله های آن مستلزم بررسی نوشتارها و پژوهش های زیادی است. امروزه علم سنجی در توصیف، تبیین و پیش بینی وضعیت علمی پژوهشگران، گروه های آموزشی و پژوهشی، دانشگاه ها، سازمان ها و کشورها در عرصه های گوناگون ملی و بین المللی کاربردهای فراوانی یافته است. با توجه به نوظهور بودن این رشته در ایران و ایجاد رشته ای به نام علم سنجی در دو سال اخیر، این موضوع که روند رشد این حوزه در ایران به چه صورت بوده است، از اهمیت دوچندانی برخوردار گردیده است، توجه به این مسائل این اندیشه را در ذهن متبلور می سازد که،  در حوزه علم سنجی که در جامعه علمی روز به روز اهمیت بیشتری می یابد چه اقدامات و پژوهش هایی صورت گرفته است و پیشرفت کار در این حوزه به چه صورت بوده است. از این رو در این تحقیق؛ مسائلی از این قبیل­که پژوهشگران حوزه علم سنجی از چه نوع منابع اطلاعاتی برای تحقیقات خود استفاده نموده اند، چه افرادی  در این حوزه فعالیت بیشتری داشته اند،کدام نشریات برای ترویج این حوزه بهتر عمل کرده اند و توزیع زبان استنادات در پژوهشهای این حوزه به چه صورت بوده است، از مهمترین دغدغه هایی است که این پژوهش در پی پاسخگویی به آن است.

اهداف پژوهش

1. تعیین وضعیت کمّی مقاله­های فارسی ایران در حوزه علم سنجی
2. ارزیابی وضعیت ایران در حوزه علم­سنجی در سالهای 1388 تا 1392 بر اساس شاخص میانگین استناد به هر مقاله
3.  تحلیل منابع مورد استناد در مقاله های حوزه های علم­سنجی ایران، به تفکیک زبان
4. شناسایی پراستنادترین مجله های ایران در حوزه علم­سنجی

سؤالات پژوهش

1. وضعیت کمّی مقاله های فارسی ایران در حوزه علم سنجی به چه صورت است؟
2.  وضعیت ایران در حوزه علم سنجی در سالهای 1388 تا 1392 بر اساس شاخص میانگین استناد به هر مقاله به چه میزان است؟
3. تحلیل منابع مورد استناد در مقاله های حوزه های علم­سنجی ایران، به تفکیک زبان چه صورت است؟
4. پر استنادترین نشریات فارسی در حوزه علم سنجی کدام اند؟

روش پژوهش

     پژوهش حاضر از نوع توصیفی است که با استفاده از روش تحلیل استنادی به مطالعه­ی مقالات می­پردازد. در این پژوهش کلیه استنادهایی که در منابع اطلاعاتی (مقالات فارسی بازیابی شده از پایگاههای Noormags،Magiran، Ensani، Civilica و Sid) پژوهشگران ذکر شده اند، با استفاده از روش تحلیل استنادی مورد بررسی قرار می گیرند.در این پژوهش، پژوهشگر در پایگاه های اطلاعاتی مورد نظر با کلید واژه علم سنجی به جستجو پرداخته، و برای بالا بردن دقت کار پژوهشگر جستجوی خود را به سالهای 1388تا 1392 محدود کرده است و هدف پژوهشگر از این انتخاب بررسی روند پژوهش­ها ی مرتبط با حوزه علم­سنجی در دوره دولت دهم که به نوعی مقارن با ایجاد رشته کارشناسی ارشد علم­سنجی در دانشگاه بوده است، می­باشد. لذا پژوهشگر پس از دانلود کلیه مقالات مرتبط با حوزه علم سنجی در پایگاه های نامبرده، با بررسی مقالات ابتدا سعی نموده که مقالات هم نام و تکراری را حذف نموده و سپس به تحلیل و بررسی منابع و مآخذ و استنادات در مقالات باقیمانده این حوزه بپردازد که درنهایت نتایج به دست آمده از این پژوهش به تفصیل آمده است.

جامعه پژوهش

مجموعه مقالات مرتبط با علم سنجی در پایگاه های مقالات: Magiran،Noormags ، Ensani، Civilica و Sid جامعه پژوهش این پژوهش را تشکیل می دهندکه با استفاده از روش تحلیل استنادی مورد بررسی قرار می گیرند. جامعه آماری مورد مطالعه در این پژوهش تعداد 3045 استناد مربوط به 156 عنوان منبع اطلاعاتی (مقاله) در حوزه علم سنجی است که در خلال سال های 1388- 1392 در پایگاههای فوق ارائه شده اند. تجزیه و تحلیل اطلاعات گردآوری شده با استفاده از نرم افزار محاسباتی Excel انجام شد.

محدودیت ها و مشکلات

     هر پژوهشی با یک سری محدودیت ها و مشکلاتی روبه­رواست که ما نیز از این قاعده مستثنی نبودیم. لذا دو عامل بیشتر از همه جلوه­گر بودند:

1. عدم دسترسی به تمامی منابع انتشار یافته در این حوزه
2. کامل نبودن فهرست استنادها در برخی منابع
3. عدم توانایی جستجوی دقیق در برخی از این پایگاه ها، به عنوان نمونه در پایگاه سیویلیکا با جستجوی واژه علم سنجی بیش از 485 مورد یافته نمایان می شد که با تحلیل آنها این مسئله به وضوح متبلور بود که هرعنوان مقاله ای که در آن علم یا سنجش بود داده شده بود که حتی با استفاده از عملگرهای بولی نیز نتیجه تکرار می شد و حتی مطلب داخل کوتیشن"*" نیز تفاوتی نمی کرد. 
4. در بررسی استنادهی مقالات به دست آمده از پایگاه ها چیزی که مشهود بود عدم رعایت یکسان و یک­شکل نویسی عناوین مجلات بود که در بسیاری موارد همان مجله گاه به صورت مختصر نوشته شده بود و گاهی با عنوان کامل؛ به عنوان نمونه: ( کتابداری و  اطلاع رسانی به جای فصلنامه کتابداری و اطلاع رسانی)

پیشینه پژوهش در جهان

در دهه های 1950 و 1960 به دنبال افزایش حجم اطلاعات و گسترش تولیدات علمی، رویکرد به کمّیت درآوردن علم با سنجش میزان تولید اطلاعات علمی در حیطه های مختلف به وجود آمد. متخصصان علم سنجی معتقدند ترسیم ساختار علم از طریق گروه بندی خوشه ای میسر است و می توان از طریق ساختار علم، روابط داخلی بین قسمت های مختلف علم را به روشنی نشان داد و نیز تاریخ علم را مطالعه نمود.

پژوهش های زیادی در زمینه تحلیل استنادی در خارج از ایران انجام یافته است که به چند نمونه از آنها اشاره می گردد.

والکات[1] در پژوهشی مآخذ 836 عنوان پایان نامه دکترای زمین شناسی را مورد بررسی قرار داده است. این بررسی نشان می دهد که 6/79 در صد منابع مورد استفاده در این پایان نامه ها، نشریات ادواری هستند. همچنین نتایج حاصل نشان دهندة این است که 97 درصد استنادها به منابع انگلیسی زبان بوده است. وی پیشنهاد کرد کتابخانه ها در حوزه زمین­شناسی کتاب­های زبان­های دیگر را خریداری نکنند. وی در پژوهش دیگری در سال 1994، به بررسی استنادهای پایان نامه های رشته بیولوژی پرداخته است. نتایج این تحقیق نیز نشان می دهد که تقریباً 59 درصد استنادها به نشریات ادواری بوده است.

گودن[2] در سال 2001 به بررسی 30 پایان نامه بخش شیمی دانشگاه اوهایو در سال های 1996- 200 پرداخت. نتایج تحقیق وی نشان می دهد که 8/85 درصد استنادها به مقالات نشریات ادواری بوده است.

شوکن و کوشیک[3] در سال 2004 به بررسی مأخذ 61 مقاله چاپ شده در نشریه Journal of Plant Physiology پرداختند. نتایج تحقیق آنها نشان داد که 81 درصد از استناد ها به نشریات ادواری اختصاص داشته است. همچنین داشته­ها نشان داد که قدمت بیشتر استنادها کمتر از بیست سال است.

زینت و گوی[4] در مالزی تحقیقی را با روش تحلیل استنادی بر روی 104 عنوان پایان نامه کارشناسی ارشد و دکترای دانشگاه مالایا انجام دادند. متوسط استناد برای هر پایان نامه 54 مورد بوده است.

اش[5] در پژوهشی، 44 پایان نامه کارشناسی ارشد و دکترای رشته بهداشت پنج دانشگاه مختلف در آمریکا را مورد مطالعه قرار داده است. هدف از این تحقیق، ارائه فهرستی از مجلات هسته ی رشته بهداشت با استفاده از روش تحلیل استنادی است. نتایج پژوهش وی نشان می دهد که مجلات با 52 درصد و کتاب ها با 28 درصد در رتبه های اول و دوم قرار دارند.

دیودی و دیگران [6] در سال 2011 در پژوهشی با عنوان "روند پژوهش در مدیریت دانش، تحلیل گذشته و پیش بینی آینده" با بررسی و تحلیل 1043 مقاله مدیریت دانش منتشر شده در مجلات علمی بین سال های 1974 – 2008 به این نتیجه رسیدند که ترکیبی از رویکردهای مثبت، تجربی، مفهومی/توصیفی و چند روشی به صورت غالب در این حوزه مورد استفاده قرار گرفته است. بر مبنای این پژوهش، پژوهش های سازمانی و زیست محیطی مبتنی بر مدیریت دانش، از جمله فراوان ترین موضوعات منتشره در حوزه مدیریت دانش هستند.

لی و چن[7] در سال 2012 در پژوهش دیگری با عنوان "تعیین زمینه های موضوعی و روند پژوهش در حوزه مدیریت دانش از 1995 تا 2010 " با بررسی 10974 مقاله در این حوزه در این بازه زمانی، یک ساختار فکری ایجاد نمودند. روش های تحلیلی هم استنادی مدرک، شبکه پث فایندر[8] ، و نمودار راهبردی به کار رفته در این پژوهش، نمایش پویایی از تکامل روند پژوهش در حوزه مدیریت دانش را فراهم نموده است.

پیشینه پژوهش در ایران

در ایران، به طور کلی مرور پیشینه این پژوهش حاکی از آن است که برخی پیشینه ها به تحلیل استنادی مدارک در حوزه های مختلف علمی و برخی نیز به ترسیم نقشه علمی رشته های مختلف پرداخته اند و نتایج قابل توجهی در زمینه الگوهای رفتار علمی پژوهشگران، موضوع، مجلات هسته، روحیه همکاری گروهی و ... به دست آورده اند. به علاوه، ساختار برخی از حوزه های مورد بررسی نیز ترسیم شده و نویسندگان مهم و مقالات اثر گذار آن حوزه ها مشخص شده است. در ادامه، به برخی از این پژوهش ها اشاره می شود:

از مقالات مهم منتشر شده در زمینه تحلیل استنادی، مقاله "تحلیل استنادی و شباهت های آن با علم الحدیث" نوشته عباس حری است. در این مقاله پس از تعریف کتابسنجی و تحلیل استنادی، شباهت های تحلیل استنادی با علم الحدیث بیان شده است.

ریاحی نیا در 1372 با استفاده از روش تحلیل استنادی، مآخذ 203 عنوان پایان نامه کارشناسی ارشد علوم کتابداری و اطلاع رسانی ارائه شده در سال های 1354تا 1371 را بررسی کرده است. یافته های پژوهش وی نشان می دهد که بیشترین میزان استناد با 7/28 درصد به کتاب های لاتین اختصاص دارد.

خسروی تاج در سال 1377 به بررسی 38 پایان نامه دوره کارشناسی ارشد رشته علوم تربیتی در دانشگاه اصفهان پرداخته است. نتایج بررسی وی نشان می دهد که استناد به کتاب با 6/75 درصد، میزان بیشتری از استنادها را به خود اختصاص داده است. بررسی زبان منابع مورد استفاده مبیّن آن است که میزان استفاده از متون و منابع فارسی با 3/82 درصد بسیار بیشتر از منابع سایر زبان هاست. میانگین تعداد استنادهای به کار رفته در هر پایان نامه 59 استناد است.

تیمورخانی در 1381 مقالات تألیفی فصلنامه کتاب را مورد بررسی قرار داده است. نتایج این تحقیق نشان می دهد که متوسط استناد در هر مقاله 17/10 است که در آن میان 61/48 درصد از استنادها به کتاب و 50 درصد از استنادها به منابع انگلیسی است. کتاب با 7 سال و 11 ماه بالاترین و منابع الکترونیکی با 3 ماه پائین ترین نیم عمر را دارند.

حمیدی، اصنافی و عصاره (1387) به بررسی تحلیلی و ترسیم ساختار انتشارات علمی تولید شده در حوزه های کتابسنجی ، علم سنجی، اطلاع سنجی و وب سنجی در پایگاه "وب آوساینس" طی سالهای 1990 – 2005 پرداختند. آنان 618 رکورد بازیابی شده را از نظر زبان، موضوع، کشور و ... بررسی کردند و سپس، برای ترسیم ساختار علم از نرم افزار هیست سایت استفاده نمودند و روابط استنادی و آثار مهم و مؤثر در این حوزه های علمی را مشخص نمودند.

پشوتنی زاده و عصاره (1388) به تحلیل استنادی و ترسیم نقشه تاریخ نگاشتی تولیدات علمی کشاورزی در نمایه استنادی علوم در سال های 2000 تا 2008 پرداختند و ضمن بررسی تحلیلی 22617 رکورد بازیابی شده در حوزه کشاورزی، نرخ متوسط رشد سالانه انتشارات را در این حوزه 7 درصد محاسبه نمودند. همچنین، با ترسیم نقشه تاریخ نگاشتی این حوزه چنین نتیجه گرفتند که موضوع "تغییرات زیست محیطی و تنوع زیستی در اکوسیستم" یکی از مسائل مهم مطرح در این حوزه است.

ایزدی ریحانه (1389) در پژوهش خود با استفاده از فن تحلیل استنادی به بررسی الگوهای استنادی فارغ التحصیلان مقطع کارشناسی ارشد معماری دانشگاه آزاد اسلامی همدان درفاصله سالهای1379-1386 پرداخته است یافته های وی نشان می دهد که که کتب فارسی با 1/47 درصد بالاترین استناد و نشریات لاتین 7/3 درصد کمترین استناد را داشته اند و متوسط میزان استناد برای هر پایان نامه 7/28 استناد است.

جمالی مهموئی، نیکزاد و علیمحمدی (1390) در پژوهش خود به منظور تعیین روند پژوهش های علم سنجی در ایران، با استفاده از روش های علم سنجی و کتاب سنجی به بررسی متون مرتبط با حوزه علم سنجی که توسط ایرانیان به زبان های فارسی و انگلیسی تولید شده است، پرداخته اند. نتایج این پژوهش از یک سو نشان دهنده کمّیت قابل توجه این آثار است و از سوی دیگر، عدم تنوع در استفاده از روش ها و موضوعات و عدم مسأله محور بودن و کیفیت نازل تر این پژوهش ها در مقایسه با پژوهش­های بین المللی را نشان می دهد.

مقصودی در پژوهشی، مآخذ 35 عنوان از پایان نامه های کارشناسی ارشد رشته روان شناسی تربیتی دانشگاه شیراز را مورد بررسی قرار داده است. یافته های پژوهش وی نشان می دهد که از نظر نوع مواد مورد استناد در منابع فارسی بیشترین استناد ها به کتاب با 9/50 درصد و درمنابع مورد استناد خارجی بیشترین استنادها به مجله با 1/71 درصد است. همچنین نتایج نشان دهنده این است که 4/78 درصد از منابع مورد استناد را منابع زبان های خارجی تشکیل می دهد و 5/21 درصد بقیه متعلق به زبان فارسی است.

در مجموع، بررسی پیشینه ها نشان داد که در داخل کشور تاکنون پژوهش مستقل و جامعی، به منظور مطالعه روند پژوهش در حوزه مدیریت دانش انجام نشده است، بنابراین لزوم انجام پژوهشی در این زمینه ضروری به نظر می رسد به گونه ای که ماهیّت پژوهش در این حوزه را از لحاظ تنوع موضوعی و منابع داده ای مورد استفاده در پژوهش ها مشخص و تحلیل نماید.

یافته‌های پژوهش

در این بخش یافته های استخراج شده از مآخذ مقالات مورد بررسی قرار می گیرد. جدول 1 توزیع فراوانی میزان استناد و میانگین استناد در هر مقاله را در سال های مورد پژوهش نشان می دهد. تعداد 156 مقاله ای که در پایگاه های مذکور ارائه شده بودند به صورت سالانه مورد بررسی قرار گرفتند. که کمترین تعداد مقاله ارائه شده به سال 1391 با 10.5 درصد و بیشترین تعداد مقاله به سال 1389 با 38  درصد اختصاص دارد. اطلاعات این جدول نشانگر آن است که بالاترین میانگین استناد در سال 1388 با میانگین 22 استناد در هر مقاله و کمترین میانگین استناد در سال 1389 با میانگین 16 استناد در هر مقاله است. به طور کلی میانگین استناد در هر مقاله 19.5 استناد است. داده ها و یافته ها در جدول شماره یک حکایت از آن دارد که در رابطه با علم سنجی تلاشهایی گسترده از چندین سال گذشته صورت گرفته است ولی احتمالا چاپ مقالات در نشریات مدت زمان طولانی طول می کشد تا تأیید و چاپ شود. ولی میانگین استنادات در سالهای 1390 و 1391 حاکی از آن است که در سالهای اخیر محققان تعداد مقالات و منابع بیشتری را برای استنادات خود استفاده می کنند و این خود نشان از رشد تحقیقات در حوزه علم سنجی در چند سال اخیر می باشد.

جدول1. توزیع فروانی میزان استناد و میانگین استناد در هر مقاله در سال های 1388-1392

                                                                                                                                                  نمودار1: تعداد مقالات در رشته علم سنجی در سال 1392-1388

با توجه به نمودار فوق این مطلب مشهود است که در سال 1388 و 1389 ما با رشد صعودی مقالات در حوزه علم سنجی روبرو بوده ایم ولی این رشد در سالهای 1390 و 1391  سیر نزولی دارد که لازم است ما در پی علت این امر باشیم،البته به نظر پژوهشگر می تواند دلایل زیر علت این امر باشد:

ü     تحقیقات در حوزه علم سنجی در سالهای 1388 و 1389 بیشتر توسط اساتید دانشگاه نگارش شده است و این خود باعث شد که فکر ایجاد رشته ای نوین در اذهان شکل بگیرد.

ü     از سال 1390 رشته علم سنجی ایجاد شد و بیشتر زمان اساتید حوزه علم سنجی به تحصیل و تربیت دانشجویان این رشته معطوف گردیده است.

ü     مقالات دانشجویان این رشته اغلب غنای کافی برای چاپ درنشریات معتبر را نداشته است.

ü     البته احتمال این امر هم می رود که در سالهای اخیر به دلیل مشکلات اقتصادی و مسائل تحریم اقتصادی در ایران نشریات فعالیت کمتری نسبت به دوره قبل داشته و چاپ مقالات پژوهشگران با تأخیر زیاد مواجه شده است.

شایان ذکر می باشد که موارد فوق در حد فرضیه ای از سوی پژوهشگر است و محققین می توانند با تحقیق بیشتر در این زمینه دلیل اصلی این امر را دریابند.

نمودار 2: تعداد مقالات بر اساس سال

نمودار 3: میانگین استناد هر مقاله در سال

     با توجه به نمودار میانگین استناد هر مقاله در سال می توان به وضوح این مطلب را استخراج کرد که با اینکه در سال 1391 تعداد مقالات تقریباً  مقالات سال 1388 می باشد ولی میانگین تعداد استنادهای این دو سال تقریباً با هم برابر است لذا این نتیجه مشهود است که در سالهای اخیر منابع گسترده تری برای مطالعه و استناد وجود دارد.

منابع مورد استناد در مقاله های حوزه های علم­سنجی ایران، به تفکیک زبان

همانطور که در جدول 2 مشاهده می شود میزان استناد به زبان انگلیسی بیشتر از زبان فارسی است به طوری­که 68 درصد از استنادهای این مقالات به زبان انگلیسی است و تنها 32 درصد از استنادها به زبان فارسی است. با توجه به اینکه این پژوهش تنها به بررسی مقالات ارائه شده در برخی پایگاههای ایرانی در حوزه علم سنجی پرداخته است آمارها نشان می دهد که پژوهش های انجام شده به زبان فارسی در مقایسه با زبان انگلیسی بسیار کمتر است و اکثر منابع و مقالات ارائه شده به زبان انگلیسی است و پژوهشگران و سازمانهای ایرانی به این مقوله کمتر توجه کرده اند. البته در سال های اخیر تحقیقات و پژوهش های بسیای در این رابطه در کشور ما صورت گرفته است که خود می توانند به عنوان منبع اصلی مورد استناد برای مقالات، پایان نامه ها و تحقیقات پژوهشگران  استفاده شوند که روز به روز نیز در حال افزایش هستند.

جدول 2. توزیع فراوانی میزان استناد به انواع زبان ها در مقالات در سال های 1388-1392

نمودار4: میزان استناد به انواع زبان‌ها در مقالات در بین سال‌های 1388-1392

تعیینمجلاتهسته

    طبق تعریف، مجلات هسته،آن گروه از نشریاتی هستند که بیشترین استنادها به آنها صورت گرفته است و همواره چند جایگاه نخست در صدر فهرست رتبه بندی را به خود اختصاص می­دهند و تعیین تعداد دقیق آنها با استفاده از قانون برادفورد و محاسبات مربوطه صورت می­پذیرد.

     در بررسی نشریات ادواری فارسی مورد استناد، سیاهه ای از همه عناوین مجلات مورد استفاده به ترتیب نزولی میزان استفاده از آنها تنظیم شد. در 156 عنوان مقاله مورد بررسی در سال های مذکور 969 استناد به72 عنوان نشریه فارسی صورت گرفته است. از این تعداد یک عنوان 137 بار استناد و 36 عنوان فقط یک بار مورد استناد قرار گرفته اند. برای تعیین تعداد مجلات هسته، مجلات به ترتیب بیشترین استنادها، از زیاد به کم مرتب شده و در 4 طبقه به صورت ذیل، زیرهم قرارگرفتند. (با توجه به اینکه تعداد کل استنادها برابر 514 مورد و بیشترین استناد به نشریه برابر 137 مورد بوده است لذا تعداد گروه ها برابر4 محاسبه شد.) با توجه به تعداد گروه ها، مجلات به ترتیب بیشترین استنادها، از زیاد به کم مرتب شده و در 4 طبقه به صورت زیر هم قرار گرفتند. برای محاسبه ضریب ثابت برادفورد، ستون های جدول تعریف و محاسبات لازم در جدول انجام گرفت که نتایج بدست آمده در ادامه ارائه می شود.

جدول 3. محاسبه ضریب برادفورد جهت یافتن مجلات هسته با توجه به بسامد استناد آنها

با توجه به مقادیر برادفورد بدست آمده برای هرطبقه، ضریب ثابت برادفورد طبق فرمول زیر محاسبه شد.

    با جایگذاری مقدار ثابت برادفورد در رابطهR(n) = a.n^b  تعداد مجلات هسته (n) محاسبه شد. در رابطه بالا R(n) تعداد کل استنادها، a تعداد استناد به مجله با بیشترین استناد، b ضریب ثابت برادفورد و n تعداد مجلات هسته می باشد. بعد از جایگذاری مقادیر به دست آمده در رابطه بالا و حل معادلات لازم، تعداد مجلات هسته برابر: n=1.55 ≈ 1.5 به­دست آمد که با توجه به بیشترین استنادات صورت گرفته به نشریات، مجله هسته شامل مجله زیر شد.

جدول 4: رتبه بندی نشریات فارسی مورد استفاده در مقالات مورد بررسی براساس میزان استنادها

نتیجه گیری

 در این پژوهش 969 استناد موجود در 156 مقاله ارائه شده در پایگاههای Noormags، Magiran، Ensani، Civilica و Sid در حوزه ی علم سنجی طی سالهای 1388-1392 با روش تحلیل استنادی مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفت. محورهای پژوهش بر تعیین تعداد مقالات ارائه شده، میانگین استنادها در هر مقاله، زبان مقالات مورد استناد و تعیین نشریات هسته استوار است. در این بخش بر اساس یافته های پژوهش به سؤالات پژوهش پاسخ داده خواهد شد.

در پاسخ به سؤال اول پژوهش مبنی بر تعداد مقاله های ارائه شده در محدوده ی زمانی پژوهش، یافته ها نشان داد که از 156 عنوان مقاله ای که در سال های مورد مطالعه ارائه شده است بیشترین مقاله در سال 1389 و کمترین مقاله در سال 1391 ارائه شده است. بررسی میانگین استنادها در هر مقاله نشان داد که از 156 عنوان مقاله ارائه شده 4 عنوان فاقد فهرست منابع و مأخذ بود.

سؤال دوم پژوهش به میانگین تعداد استناد در هر مقاله اشاره دارد که  بالاترین میانگین استناد در سال 1390 و  1388با 22 استناد در هر مقاله و کمترین میانگین استناد در سال 1389 با 16 استناد در هر مقاله است به طور کلی تعداد متوسط استناد در هر مقاله حدود 19.5 استناد است.

سؤال سوم پژوهش به زبان منابع اطلاعاتی مورد استناد اشاره می کند. یافته های پژوهش نشان داد که 68 درصد از استنادهای این مقالات به منابع زبان انگلیسی و 32 درصد به منابع فارسی بوده است . این یافته ها حاکی از آن است که مطالب موجود در حوزه ی علم سنجی بیشتر به زبان انگلیسی منتشر می شوند.لازم به توضیح می باشد که منابع مورد استناد علاوه بر مقاله شامل: پایان نامه های دانشجویی، طرح های پژوهشی، کتاب، منابع الکترونیکی و ... بوده است که پژوهشگر تنها به بررسی استنادات مقالات پرداخته است.

تعیین پر استنادترین نشریات، یکی دیگر از سؤالات پژوهش(سؤال چهارم) است. یافته ها نشان داد که پر استناد ترین نشریه در ایران در حوزه علم سنجی،  "فصلنامه علمی-ترویجی رهیافت" است. در این پژوهش سیاهه ای از پر استناد ترین نشریات تهیه شده که می تواند راهنمای مناسبی برای پژوهشگران و سازمانهایی باشد که می خواهند در این زمینه فعالیت کنند.

پیشنهادها

• پیشنهاد می­گردد در مورد استنادات در مقالات نام نشریه به صورت کامل نوشته شود تا در هنگام بررسی و تعیین نشریات هسته کار با دقت بالاتری انجام گیرد.
• جستجو در برخی پایگاه ها از جمله پایگاه سیویلیکا نشان داد که این پایگاه جستجوی پیشرفته دقیقی ندارد و همانطور که قبلا اشاره شد اعمال عملگرهای بولی و علائم دیگر همچون "" عملاً تعریف نشده است بنابرین پیشنهاد می­شود پایگاه معتبر مقالات فارسی امکانات جستجوی خود را دقیق­تر و بهتر نمایند.
• برخی ازمنابع استنادات خود را به صورت شماره گذاری شده و باتفکیک زبان بیان نموده اند و برخی نه شماره ای برای منابع و مآخذ خود اعمال کرده اند و نه تفکیک زبانی انجام داده اند به نظر پژوهشگر بهتر است نوشتن مآخذ با نظم بیشتری درمقالات انجام گرفته و حدالامکان تفکیک و شماره بندی صورت پذیرد.
• در هنگام جستجوی مقالات در بسیاری از موارد در پایگاه ها امکان جستجو بر اساس سال وجود نداشت به طوری که محقق مجبور شده است کلیه مقالات را دانلود کرده و سپس تک تک مقالات را بازبینی نموده و سپس دست به تفکیک سالهای مورد نظر خود بنماید، پیشنهاد می گردد پایگاه مقالات فارسی در هنگام نمایش اطلاعات کتابشناختی مقالات سعی نمایند اطلاعات بیشتری را ارائه دهند و سال یکی از مهمترین اطلاعات کتابشناختی محسوب می­گردد.