بررسی شاهنامه های چاپ سنگی[1] چاپ ایران در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی

به‌نام خداوند جان و خرد * کزین برتر اندیشه برنگذرد

شاهنامه، اثر حکیم ابوالقاسم فردوسی، یکی از بزرگ‌ترین حماسه‌های جهان، شاهکار حماسی زبان فارسی و حماسهٔ ملی ایرانیان است. فردوسی در سطح ملی بزرگترین شاعر ایرانی و در سطح جهانی یکی از حماسه سرایان نامدار جهان در طول تاریخ بشر است که در اشعار خود از تاریخ ایران باستان و اعتقادات و باورهای کهن ایرانی بهره‌‌ها جسته و اثری بزرگ با نام شاهنامه خلق کرده و بیش از سی سال برای به نظم آوردن شاهنامه رنج کشیده است. فردوسی، خردمندی ژرف نگر بود که بیش از هزار سال پیش از این، در هنگامه تاخت و تاز بیگانگان بر فرهنگ ایران،‌ پاسداری و نگاهبانی از این فرهنگ را به جان خرید و زندگی خود را بر سر آفرینش بزرگترین و برجسته ترین اثر حماسی همه دوران های ایران گذاشت. او فرزند توس بود و میوه خراسان بزرگ، خاک پارسی پرور ایران. فردوسی نه تنها بزرگترین شاعر ایرانی بلکه به حقیقت برترین چهره تاریخی ایران و به عبارتی اول فرد ایرانی و شخص اول ایرانیان و بلکه یکی از سازندگان هویت تاریخی ایرانیان است زیرا حماسه بزرگ و منظوم او یعنی شاهنامه، شناسنامه فرهنگی و سند هویت ملی ماست. خلق شاهنامه از این جهت حائز اهمیت است که 1. کفه نظم بر نثر می چربد، 2. واژگان عربی در نظم فارسی کمتر از نثر فارسی به کار می رود، 3. در سبک خراسانی واژگان عربی کمتر از سبک عراقی کاربرد دارد، 4. فردوسی در شاهنامه حتی الامکان از بکار بردن واژگان عربی پرهیز می کند و 5. فردوسی نه تنها زبان فارسی را پاسداری می کند بلکه با خلق شاهنامه در جهت گسترش و ترویج فرهنگ ایرانی و زبان و ادب فارسی کوشید تا اینکه زبان فارسی در برابر زبان عربی ار اعتبار نیفتد (امین، 1389).

بسی رنج بردم دراین سال سی *  عجم زنده کردم بدین فارسی

فردوسی در میان سالهای 370 تا 400 ق گرانسنگ ترین حماسة ملی ما ایرانیان را در قالبِ شصت هزار بیت مثنوی، در بحر متقارب و به زبان فارسی جاودان کرده است (قلیچ خانی، 1389). کهن ترین دست نوشته های تاریخدار حماسة ملی ایران به سدة هفتم و سالهای 614 ق (نسخة فلورانس) و 675 ق (نسخة موزة بریتانیا) مربوط است.

قدیمی‌ترین قسمتی از شاهنامه که به طور مستقل در اروپا به طبع رسیده منتخباتی است که توسط هاگمن[3] در سی و دو صفحه به سال 1801 میلادی در گوتینگن طبع شد. تا اینکه ماثیو لمسدن[4] در سال 1811 نخستین جلد شاهنامه را به حروف سربی به چاپ رسانید. طبع دوره کامل شاهنامه بر اساس نسخه‌های معتبر و رعایت نسبی اصول نسخه‌شناسی، نخستین بار به توسط ترنر ماکان که در هند خدمت میکرد انجام شد. چاپ دیگری توسط ژول مول[5] به قطع بزرگ سلطانی و در هفت مجلد ضخیم و با کاغذ عالی و چاپی ممتاز میان سالهای 1838 و 1878 در پاریس نشر شد. چهارمین طبع توسط دانشمندی ایرانشناس یوهان فولس[6]میان سالهای 1877و1884 با همکاری لندوئر [7] در شهر لیدن در سه مجلد به طبع رسید (افشار، 1355).

هنگامی که ایرانیان با فن آوری چاپ سنگی آشنا شدند و این دستگاه ها وارد ایران شد، دوره دیگری از نشر شاهنامه که معروف به دوره شاهنامه های چاپ سنگی است آغاز شد. نسخه های چاپ سنگی شاهنامه پیوسته در سده گذشته و دوره قاجار منتشر شده است. با ورود صنعت چاپ سنگی در ایران همه تجربیات گرانبها با فن چاپ آمیخته شد. به همین جهت هم هست که همه فنون تزئینات کتب چاپ سنگی زیر نفوذ و دنباله روی هنرهائی است که ابتدا در کتب خطی و دستنویس وجود داشته است و تمام صنایع و فنون کارو تزئین کتاب یکسره درکار چاپ سنگی بیان می شود منتهی آرایش کتابهای خطی به دلیل اصل بودن، مستقیماً به وسیله هنرمندان پرداخته می‌شود و رنگ آمیزی می‌گردد. اما در چاپ و تکنیک آن صرفاً با رنگ و مرکب سیاه چاپ عملی می گردد و بقیه خصوصیات همچنان حفظ می گردد. مثلاً ساختن انواع تذهیب، تشعیر، نشان، شمسه، طرحهای اسلیمی، ختائی، ترنج، نیم ترنج، گره، عنوان سازی، روی جلد سازی و جدول سازی و مجلس سازی عیناً منتهی با رنگ سیاه ادامه می یابد و فقط رنگ است که کنار می رود. بگذریم ازاینکه گاه خواننده ای برحسب ذوق و سلیقه شخصی کتاب چاپی را رنگ آمیزی کرده و به آن خصوصیتی می‌بخشد.

 تصویرسازی برای متن ها توسط نقاشان و مصوران طراحی می شده است. جدول و خط کشی برای جداسازی قسمت متن و حاشیه و رنگ آمیزی آن و صحافی که هردو توسط صحافان و گاه توسط خوشنویسان باسلیقه لطیف و زیبا و هنرمندانه درجاسازی شماره صفحات حاشیه گذاری هاو طلااندازیها، شمسه و کتیبه سازیها انجام می گرفته است و در آخر، کتاب به صورت مجموعه و گنجینه هنرمندانه ای در می آمد و اثری بدیع خلق می گشت که این امر به کتابهای چاپ سنگی نیز به ارث می رسد و با آنکه ماشین چاپ به خاطر تکثیرسریع کتاب محدویت هائی را برای این هنرمندان به وجود آورد اما همچنان آثار و آفرینشهای هنری این هنرمندان را مانع نشد .

هدف اصلی این تحقیق بررسی شاهنامه های چاپ سنگی موجود در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی از لحاظ کتابشناشی و نسخه شناسی مانند کاتب، نقاش، ناشر، آرایش، جلد، محل نشر و .... است. در این پژوهش سعی می شود تا شاهنامه های چاپ سنگی چاپ شده در ایران در کتابخانه مورد شناسایی قرار گیرد.

از آنجایی که شاهنامه های چاپ سنگی دارای ارزش تاریخی و فرهنگی می باشد، ارزشمند هستند. به ویژه اگر از هنرهایی مثل تصاویر و مجالس، نقاشی، خوشنویسی و . . . در زیباسازی آنها استفاده شود. از این رو، دارای ارزش فراوان هنری و علمی هستند. کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی به عنوان یکی از بزرگ ترین کتابخانه های ایران دارای مجموعه ارزشمندی از شاهنامه های چاپ سنگی نفیسی می باشد که در طول سالیان گذشته توسط افراد خیر و واقفان اهدا گردیده است. تحقیق روی مجموعه شاهنامه های سنگی که دارای مجموعه نسبتاً جامعی از شاهنامه های چاپ سنگی چاپ شده در ایران می باشد، می تواند گوشه ای از تاریخ چاپ و نشر شاهنامه در ایران را نمایان و ویژگیهای این منابع را مورد بررسی و در اختیار محققان، اندیشمندان، کتابداران، دوست داران شاهنامه قرار دهد.

با بررسی نسخه های شاهنامه چاپ سنگی در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی 5 نسخه چاپ شده در ایران شناسایی گردید که در ذیل به ترتیب تاریخ نشر با ذکر مشخصات کتابشناسی و نسخه شناسی معرفی خواهند شد:

شاهنامه‌ فردوسی/ابوالقاسم فردوسی؛ کاتب مصطفی قلی بن محمد هادی سلطان کجوری؛ 60 تصویر از میرزا علیقلی خویی

‏تهران: ناشر حاجی محمد حسین، مسئول چاپ عبدالحمید رازی، 1267ق

‎۴ج. در یک مجلد (بدون شماره گذاری): مصور، 33×5/20 س.م، رحلی، ابعاد متن 5/26×5/15 س.م، 4 ستون، 29 سطر

تاریخ کتابت 1265- 1266ق

خط نستعلیق؛ جلد مقوایی با روکش تیماج؛ کاغذ فرنگی نخودی؛ آرایش سرلوح، کتیبه، کمند و جدول

در انتها فرهنگ الفاظ نادره و اصطلاحات غریبه و فهرست سلاطین عجم و ایام سلطنت ایشان و در ابتدا دیباچه آمده است. این چاپحسب‌الفرمایش حاجی محمدحسین تاجر تهرانی علی ید مصطفی قلی بن مرحوم محمد هادی سلطان کجوری در چاپخانه مبارکه صناعت دستگاهی اساتید‌الاساتید سرکار با اقتدار فی فن‌الشریف اشرف الحاج و المعتمدین حاجی عبدالمحمد رازی تهیه شده است. مصطفی قلی بن محمد هادی سلطان کجوری یکی از کاتبان پرکار دوره قاجاریه بوده و کتب متعدد چاپ سنگی را کتابت نموده است. این نسخه از شاهنامه  مصور و بعضی از مجالس آن دارای رقم میرزا علیقلی خویی از صورتگران مجلس‌ساز آن قرن است. میرزا علی‌قلی‌ خویی از پرکارترین تصویرگران کتب چاپ سنگی عهد قاجار بود. میرزا علی‌قلی خویی از نقاشان ساده کار خوش دست دوره ناصری به شمار می آید(کریم زاده تبریزی، 1363) در دهه شصت و نیمه اول دهه قرن سیزده هجری قمری فعال بوده و در طیف نقاشان سنتی که با حفظ اصول و قواعد تصویری گذشته ایرانی و در هم آمیختن آن با الگوهای عصر خودش توانست مهارتش را با رسانه جدید یعنی فن چاپ سنگی منطبق کرده است. حوزه‌هایی فعالیت او  به دلیل تغییر مناسبات اجتماعی و عمومی‌تر شدن سواد بسیار مورد توجه قرار داشت. با توجه به پرکاری این هنرمند و همکاری‌اش با رسانه جدید آن دوره (چاپ سنگی) و فعالیت در آن عرصه که دشواری‌های بسیار داشته است. وی نسخه های متعدد چاپ سنگی را تصویرنگاری نموده و وی آثار فراوان و بی نظیری به جا مانده است. در مورد آثار او تحقیقات زیادی صورت گرفته است (تصاویر شماره1، 2، 3، 4).

شاهنامه‌ فردوسی/ابوالقاسم فردوسی؛ کاتب عسگربن‌حسین بیگ ‌ا‌ردوبادی؛ 57 تصویر از استاد ستار

‏ تبریز: کارخانه مشهدی‌حاج آقا بن آقا احمد تبریزی، به سعی و اهتمام کربلای تقی، ۱۲۷۵ ق

۴ ج ( در یک مجلد)( ‏ ۸۱۷ص).: مصور؛ 36×22 س.م، رحلی، ابعاد متن 5/29×5/16 س.م، 6 ستون، 29 سطر

‏‏خط نستعلیق؛ جلد مقوایی با روکش تیماج؛ کاغذ فرنگی نخودی؛ آرایش تصاویر سرلوح دیباچه منقوش به تصویر انسان و سایر تصاویر سیاه وسفید، صفحه آغاز متن اصلی نیز دارای سرلوح و کتیبه و جدول

‫کتاب در ۴ جلد آمده و دارای دیباچه مفصلی در ۱۸ صفحه از مصحح کتاب می باشد . مصحح در این دیباچه به ذکر مشخصات نسخه های متفاوت از شاهنامه فردوسی را که دیده و با هم مقایسه و تصحیح کرده پرداخته و در انتهای دیباچه ابیاتی را که فردوسی در هجو سلطان محمود سروده آورده است.ملحقات وفرهنگ الفاظ در انتهای نسخه آمده است . نسخه به خط نستعلیق خوشنویس مشهور عسکر اردوبادی که یکی از کاتبان پرکار دوره قاجاریه بوده و کتب متعدد چاپ سنکی را کتابت نموده است. این چاپ از چاپهای کارخانه مشهدی حاجی آقاست و در سال 1275 در تبریز طبع شده است. همانطور که در مقدمه نسخه آمده آن را از روی چاپ ترنر ماکان و مقابله با شش نسخه دیگر نوشته و طبع کرده است. این شاهنامه مصور و شش ستونی و با جدول‌بندی و توسط استاد ستار تصویرنگاری شده که یکی از تصویرگران به نام دوره قاجار بوده و چندین نسخه دیگر چاپ سنگی را نیز تصوبرنگاری نموده است (تصاویر شماره 5، 6، 7).

‎شاهنامه حکیم/ ابوالقاسم فردوسی طوسی ؛ کاتب محمد رضا صفا ؛ کاتب دیباچه محمد رضا صفا ابن خاقانی محلاتی( سلطان الکتاب)؛ 62 تصویر از مصطفی

‏ طهران: دارالطباعه آقا میرزا حبیب‌الله، به سعی و اهتمام حاج محمد حسین کاشانی، ۱۳۰۷ ق

۴ج.(در یک مجلد) (۶۳۴، ۵۸، ‎10)‏.: مصور؛ 34× 21 س‌م، رحلی، ابعاد متن 28×5/16 س.م، 6 ستون، 33 سطر

‏خط نستعلیق؛ جلد مقوایی با روکش تیماج؛ کاغذ فرنگی نخودی؛ آرایش اوراق مجدول، صفحه آغاز شاهنامه دارای حاشیه و سرلوح با نقش گل و بوده و کتیبه، ص ۴ آغاز دیباچه دارای سرلوح با نقش گل و بوته و کتیبه . ‏فهرست سلاطین عجم و تاریخ مختصری از ایشان در ابتدا آمده است . دیباچه مفصلی در ۱۸ ص دارد . در پایان حکایاتی بنام ملحقات آمده که در هنگام تصحیح کتاب در بعضی نسخ بدست آمده اما با توجه به توضیحات دیباچه، این بخش از فردوسی نیست . این نسخه، در سال 1307 قمری در تهران به خط نستعلیق و قطع رحلی چاپ شد. این چاپ به سعی و اهتمام محمد حسین کاشانی در دارالطباعه میرزا آقا حبیب الله و کتابت محمد رضا ابن حاجی خاقانی محلاتی متخلص به صفا (ملقب به سلطان الکتاب از کاتبان خوشنویس بود که در دربار ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه قاجار سمت لشکرنویسی داشت) به طبع رسیده  و توسط مصطفی تصویرنگاری شده است.  مصطفی از تصویرنگاران به نام دوره قاجار بوده و نسخه های متعدد چاپ سنگی را تصویرنگاری نموده است (تصاویر شماره 8، 9، 10، 11).

شاهنامه حکیم/ ابوالقاسم فردوسی طوسی؛ کاتب میرزا علی دلخون بن محمد جواد تبریزی؛، 62 تصویر از عبدالحسین، کربلایی حسن نقاش

‏تبریز: دارالطباعه استاد علی، ۱۳16 ق

۴ج. (در یک مجلد)(۶۳۴، ۵۸، ‎10)‏.: مصور؛ 34× 21 س‌م، رحلی؛ ابعاد متن 28×17 س.م، 6 ستون، 33 سطر

‏ خط نستعلیق؛ جلد مقوایی با روکش تیماج؛ کاغذ فرنگی نخودی؛ آرایش اوراق مجدول، صفحه آغاز شاهنامه سرلوح و کتیبه

کتاب در ۴ جلد آمده و دارای دیباچه و در انتهای دیباچه ابیاتی را که فردوسی در هجو سلطان محمود سروده آورده است. خاتمه مشتمل بر حکایات و ملحقات شاهنامه که هنگام تصحیح کتاب در بعضی نسخ به نظر آمده لیکن بوجوه مذکور که در دیباچه آن شد از کلام فردوسی ثابت گردیده بلکه محقق است که از فردوسی نیست. ‎ در انتها فرهنگ الفاظ نادره و اصطلاحات غریبه شاهنامه است. این نسخه نیز کار کاتبان و استادان دارالطباعه‌ای در تبریز است . این شاهنامه به خط محمد علی دلخون فرزند محمد جواد تبریزی است و به سعی حاجی علی آقا به سال 1316 هجری قمری در دارالطباعه استاد علی به چاپ رسیده  و توسط استاد عبدالحسین و کربلایی حسن نقاش تصویرنگاری شده است. استاد عبدالحسین چندین نسخه دیگر چاپ سنگی را نیز تصویرنگاری نموده است (تصاویر شماره 12، 13، 14، 15،16).

‏‏ شاهنامه‌ فردوسی/ حکیم ابوالقاسم فردوسی؛مقدمه نویس محمدصادق الحسینی الفراهانی؛ مصحح عبدالعلی بیدگلی کاشانی؛کاتب محمدحسین عمادالکتاب؛49 تصویر از علی خان، محمد کاظم، حسین علی، مصورالملک

طهران: چاپخانه اقا سید مرتضی، به دستیاری میرزا حسن و میرزا عباس،1322- ۱۳۲۶ ق

۴ ج(دریک مجلد) (18+172+123+152+133+55+18ص)، مصور؛ 42× 32س.م، سلطانی؛ ابعاد متن 32×20س.م، 6 ستون، 33 سطر

‏ تاریخ کتابت: ۱۳۱۹ - ۱۳۲۲ ق

‏ خط نستعلیق؛ جلد مقوایی با روکش تیماج؛ کاغذ فرنگی نخودی؛ آرایش اوراق مجدول، صفحه آغاز شاهنامه سرلوح و کتیبه، ‏ ۴9 تصویر سیاه و سفید در متن و در سرلوح

‏‏ فرهنگ لغات و فهرست سلاطین عجم و ایام سلطنت ایشان در آخر کتاب آمده است.

‏ این نسخه از شاهنامه در یک مقدمه و 4 جلد و ملحقات و در پایان نیز فرهنگ لغات آورده شده است. از جمله تصاویر این کتاب: تصویر محمدعلی شاه در سر لوح، تصویر مظفر الدین شاه، مقبره فردوسی در طوس، تصویر حسین پاشاخان امیرجنگ سپهسالار اعظم وزیر جنگ صورت کیومرث اول ملوک عجم، بر تخت نشتن جمشید و پیدا کردن آلات جنگ، محضر خواستن ضحاک از مهتران و پاره کردن کاوه آهنکران محضر را، بر تخت نشستن فریدون و آگاهی یافتن مادرش از احوالات آن، کشته شدن ایرج بدست برادرانش)‌، میدان جنگ منوچهر و تور و کشته شدن تور بدست منوچهر، بر تخت نشتن منوچهر و آیین فریدون پیش نهادن و .... است.در ابتدا شرح حال فردوسی و در انتها ملحقات شاهنامه فهرست واژگان و فهرست سلاطین عجم آمده است. این نسخه معروف به شاهنامه امیر بهادری به دستور حسین پاشا خان امیر بهادر جنگ چاپ شده است. نسخه به صورت شش ستونی چاپ شده است. در قسمتی از آن عبارت، که به تأثیر ادیب‌الممالک و مؤبد بیدگلی به لغات ساختگی ممزوج شده آمده است. در تافتخانه آقا سید مرتضی به دستیاری آقا میرزا عباس به فرخی انجامید به کلک من بنده محمد حسین عمادالکتاب به سالمه آدینه بیست و ششم شهر صفرالمظفر در سال یکهزار و سیصد و بیست و دو توسط علی خان، محمد کاظم، حسین علی و مصورالملک تصویرنگاری شده است. علی خان چندین نسخه دیگر چاپ سنگی را تصویرنگاری نموده است. لازم به ذکر است این نسخه در سال های بعد در چاپخانه علیاکبر علمی چاپ گراوری شده که درکتابخانه موجود است(تصاویر شماره 17، 18، 19، 20، 21 ). مقدمه کتاب نوشته شاعر معروف محمد صادق امیری فراهانی ملقب به ادیب‌الممالک است. نسخه به خط خوشنویس معروف محمدحسین عمادالکتاب است. عمادالکتاب از جمله خوشنویسانی است که در زمینه «نستعلیق» خود را به مرتبه استادی رساند و به عنوان آخرین استاد این نوع خط مطرح گردید. وی آخرین استاد کل خط نستعلیق در ایران است که از کتیبه تا غبار را استادانه می نوشت. این استاد اولین خوشنویسی است که رسم المشق را برای استفاده ی نوآموزان ابداع و چاپ کرد. محمدحسین عمادالکتاب، هنر نقاشی را نزد مهدی خان مصورالملک شبیه ساز ماهر دوره قاجاریه که نقاشی های شاهنامه امیر بهادری به قلم اوست، فراگرفته است. او اولین خوشنویسی است که روش نقطه گذاری را در آموزش خط ابداع کرد. او نه تنها نستعلیق، بلکه شکسته و نسخ را هم نقطه گذاری کرد. برجسته ترین شاگردان او عبارتند از : حسن زرین خط، علی اکبر کاوه و مجدالکتاب گرگانی. او شیوه ی خاص میرزامحمدرضای کلهر را دنبال می کرد.آثار 1. تذکره تلامیذ الشعرا2. تصویر گل و بوته3. طرح دست و نحوه ی قلم به دست گرفتن صحیح برای خوشنویسی به صورت سیاه قلم4. فرهنگ مختصر عربی به فارسی 5. قطعات، سیاه مشق ها و نامه ها کتاب تقویت انگیزه در کارکنان 6.کتاب درکوچه های آشتی کنان 7.کتاب زندگی فرخی شاعر لب دوخته 8. کتابت اوصاف الاشراف خواجه نصیر طوسی 9.کتابت تحفه العراقین خاقانی کتابت ترجیع بند هاتف اصفهانی کتابت حساب موسی خان10.کتابت دیوان ناصرخسرو و کتابت سفرنامه استانلی به آفریقا 11.کتابت شاهنامه فردوسی معروف به امیربهادر 12.کتابت قانون اساسی  و کتابت قرآن نفیس با خط نسخ ممتاز حاشیه دار کتابت نامه ی دانشوران ناصری 13.کتابت یک مرقع نفیس 14.کتاب شاهنامه زاگرپ 15. کتیبه اطراف صحن و مقبره خانقاه صفی علیشاه کتیبه حدیث ( ولایت علی بن ابیطالب و... )در حضرت عبدالعظیم کتیبه سردر اداره کل ثبت اسناد و املاک کشور کتیبه سردر بیمارستان فیروزآبادی در شهر ری کتیبه سردر دانشسرای عالی تهران،کتیبه سردر ساختمان دارالفنون در خیابان ناصرخسرو کتیبه سردر مسجد سپهسالار کتیبه سردر مسجد ناصریه کتیبه سردر مسجد و مدرسه قنبرعلی خان در خیابان سیروس کتیبه های لوحه ی آرامگاه حکیم ابوالقاسم فردوسی در طوس منظره زندان انفرادی عمادالکتاب در نظمیه. اصل تابلو به اندازه ی 27 × 35 سانتی متر و به شیوه ی آب رنگ است و در مجموعه ی آقای باقر ترقی نگهداری می شود.33 منظومه از عطش لبریز.34 نیمرخ عمادالکتاب است.

نتایج این پژوهش نشان داد علی الظاهر اکثر شاهنامه های چاپ سنگی چاپ شده در ایران در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی وجود دارند که توسط خوشنویسان مشهوری مانند عسگر بن‌حسین بیگ ‌ا‌ردوبادی، محمد رضا ابن حاجی خاقانی محلاتی متخلص به صفا، مصطفی قلی بن محمد هادی سلطان کجوری، میرزا علی دلخون بن محمد جواد تبریزی، محمدحسین عمادالکتاب کتابت و توسط تصویرگران بنام قاجار مانند استاد ستار، مصطفی، میرزا علیقلی خویی، عبدالحسین، کربلایی حسن نقاش، علی خان، محمد کاظم، حسین علی نقاشی شده‌اند. از بررسی این منابع بسیار نفیس و ارزشمند، اطلاعات جدیدی درباره هریک از جنبه های کتابشناختی و نسخه شناسی مورد نظر پژوهش بدست آمد. این منابع از لحاظ هنری، تاریخی، علمی، فرهنگی نفیس بوده و می‌توانند مورد استفاده فردوسی‌شناسان و علاقمندان به این شاعر بزرگ و ادبیان فاخر کشورمان قرار بگیرند.

افشار، ایرج( 1355)."شاهنامه از خطی تا چاپی". مجله مردم و هنر، دوره 14، ش162 (فروردین 1355): 17-45، تصویر.

امین، حسن ( 1389). فردوسی و شاهنامه . تهران. دایره المعارف ایران شناسی.

قلیچ خانی، حمیدرضا (1389). "کاتبان نسخه های شاهنامه". آیینه میراث، شماره 47: ص 185

کریم‌زاده تبریزی، محمدعلی(1363). احوال و آثار نقاشان قدیم ایران. لندن: محمد علی کریم‌زاده تبریزی.

 

تصویر شماره 1. صفحه آغاز متن شاهنامه چاپ 1267ق، چاپ تهران

 

تصویر شماره 2. صفحه پایان شاهنامه چاپ 1267ق، چاپ تهران

 

تصویر شماره 3. شاهنامه چاپ 1267ق به رقم علیقلی خویی

 

تصویر شماره 4. شاهنامه چاپ 1267ق به رقم علیقلی خویی

 

تصویر شماره 5. شاهنامه چاپ 1275ق، چاپ تبریز

 

تصویر شماره 6. صفحه پایان متن شاهنامه چاپ 1275ق، چاپ تبریز

 

تصویر شماره 7. شاهنامه چاپ 1275ق چاپ تبریز به رقم استاد ستار

 

تصویر شماره 8. شاهنامه چاپ 1307ق، چاپ تهران به رقم مصطفی

 

تصویر شماره 9. شاهنامه چاپ 1307ق، چاپ تهران

 

تصویر شماره 10. شاهنامه چاپ 1307ق، چاپ تهران به رقم مصطفی

 

تصویر شماره 11. شاهنامه چاپ 1307ق، چاپ تهران به رقم مصطفی

 

تصویر شماره 12. صفحه پایان متن شاهنامه چاپ 1316ق، چاپ تبریز

 

تصویر شماره 13. شاهنامه چاپ 1316ق، چاپ تبریز

 

تصویر شماره 14. شاهنامه چاپ 1316ق، چاپ تبریز

 

تصویر شماره 15. شاهنامه چاپ 1316ق، چاپ تبریز به رقم استاد عبدالحسین

 

 

تصویر شماره 17. صفحه پایان شاهنامه چاپ 1326ق، چاپ تهران

 

تصویر شماره 18. شاهنامه چاپ 1326ق، چاپ تهران به رقم علی خان

تصویر شماره 19. شاهنامه چاپ 1326ق، چاپ تهران

 

تصویر شماره 20. شاهنامه چاپ 1326ق، چاپ تهران به رقم حسینعلی