ده فرمان بازنگری شده: ویژگی‌هایی فضای مطلوب در کتابخانه

در این مقاله ترجیح می‌دهم بیشتر تا مؤلفه‌ها را به‌جای فرامین منعکس کنم. معتقدم که تحلیل برخی مؤلفه­ های عمومی از یک فضای کتابخانه‌ مناسب، ما را کمک می‌کند که دامنه‌ی مواردی را که بایستی از طریق روند برنامه­ ریزی در نظر بگیریم تعریف کنیم. این مطلب خلاقیت ما را در طراحی فضاهای نوین مهیج مورد نیاز، برای رفع نیازهای رو به تغییر کاربرانمان بارور می‌سازد. این مؤلفه‌ها به عنوان مجموعه­ ای از دستورالعمل‌ها درباره‌ی موارد برنامه­ ریزی برای محدود کردن دیدگاه‌های طراحی مان ، یا جدی‌تر بگوییم محدود کردن راه حل‌های طراحی‌های موثر و ویژه در نظر گرفته نشده‌اند.

چالش‌های برنامه­ریزی کتابخانه­ های دانشگاهی برای آینده، نسبت به دهه‌ی 70 خیلی متفاوتند. دهه 70 زمانی بود که «فارکنر براون»[3] یک معمار مشهور انگلیسی، مسئول طراحی بسیاری از بناهای کتابخانه­ای در سراسر جهان، به شفاف­سازی برخی مؤلفه ­های مورد نظر خود که با عنوان «ده فرمان طراحی کتابخانه‌ها» (Faulkner-Brown, 1979; 1998; 1999) شناخته معروف شده‌اند، پرداخت. وی خاطر نشان کرد، یک کتابخانه باید انعطاف­ پذیر، فشرده (جمع و جور)، قابل دسترس، قابل توسعه، متنوع، سازمان یافته، راحت، پایدار در محیط، امن و مقرون به صرفه (اقتصادی) باشد، که این موارد برای نخستین بار در دهه‌ی60 به بحث گذاشته شد. جای تعجب نیست، برخی از واژهایی که اکنون معنی و اثر متفاوت‌تری دارند به طرز قابل توجهی تغییر یافته‌اند.

طراحی فضای کتابخانه­ای جدید در حقیقت خلق محیط فیزیکی (مادی) برای حمایت از امر یادگیری، آموزش و روح تحقیق مؤسساتمان می­باشد، نه فقط برای آینده‌ی نزدیک، بلکه برای نسل‌های بعدی کاربران. رئیس کتابخانه برای اصالت فضای نوین مورد نیاز باید دارای بینشی قوی باشد، و این مدیر مسئولیتیمهم درباره ارتباط این دیدگاه (اصالت فضای مورد نیاز) با تمام آن چیزهایی که در این روند طراحی و برنامه ریزی ملزم شده‌اند، دارد.

در حقیقت، این بینش باید الهام بخش روند طراحی باشد(Bazillion & Braun, 1994). به طور خیلی مختصر، هدایت یک پروژه‌ی مهم ساختمانی شامل مدیریت تغییر، ریسک‌پذیری و مدیریت آن و تغییر فرهنگ یک سازمان است.

فضا، یک سرمایه پرارزش و گران‌بهاست و طراحی و برنامه ­ریزی فضای جدید مسئولیتی جدی است. حداقل، نه به خاطر سرمایه ­های هنگفت بکار برده شده و الزامات بایسته برای هزینه سازی جاری، بلکه طراحی و برنامه­ ریزی فضای جدید. یک روند خلاقانه و لذت‌بخشی است که این امر را غیرقابل اجتناب می کند که ما  خودمان را از «تبعات رو به تزاید خلاقیت» به دور داشته باشیم. طراحی و برنامه­ ریزی فضای جدید از آن جهت ارزش یادآوری را دارد که هیچ گونه راه­حل از پیش تعیین شده‌ برای ساختمان‌های کتابخانه وجود ندارد. هیچ کسی پاسخ تمام پرسش‌ها را نمی‌داند و هیچ پروژه ­ای هم، شبیه هم نیست. در ضمن معماران متفاوت و برنامه­ ریزان اغلب راه حل‌های طراحی بسیار متفاوتی را برای یک سری از الزامات ویژه طراحی ارائه می‌دهند. اما به عنوان یک قاعده و مبنا، بهترین کتابخانه‌ها زمانی ظهور پیدا می‌کنند که یک دیدگاه ترکیبی بسیار مستحکم و پر ارزش از ارتباط بین تمامی مراحل الزام شده خصوصاًً بین معمار و مسئولین کتابخانه وجود داشته باشد.

اگرچه از واژه «کتابخانه» استفاده کرده‌ام، و این واژه به یک واژه‌ پرکاربرد در جامعه تبدیل شده است اما [برخی از] مؤسسه‌ها اسامی دیگری را برای کتابخانه‌هایشان استفاده می‌کنند که عبارتند از: مراکز یادگیری، مراکز آموزشی، مراکز منابع آموزشی، محله­های آموزشی(خانه‌ فرهنگ)، باشگاه‌های آموزشی، پاساژ آموزشی، خانه­های فرهنگ محله، فروشگاه‌های ایده، مراکز فرهنگی، پارک‌های فناوری و نظیر آن.

در دهه­های 80 و 90، برخی مراکز آموزشی مورد توجه، به عنوان نمونه ای جدید از ساختمان کتابخانه­ای با ویژگی‌هایی متفاوت مرکزیت یافته‌اند (Higher Education Design Quality Forum, 1996). اما بسیاری از کتابخانه­ های جدید با نگرش رو به فردا، اغلب امکانات مشابه و در عمل دارای خدمات ترکیبی هستند، یا شاید یک توازن، متفاوت از مجموعه­ های خدمات سنتی، خدمات الکترونیک و فضاهای مطالعاتی ارائه می‌دهند که بستگی دارد در خدمت آموزش، یادگیری یا تحقیقات، یا هردو باشند.(McDonald, 1996)اخیراً علایق قابل توجهی وجود دارد که در طراحی فضاهای آموزشی و تحقیقاتی، آینده­ای سرشار از فناوری را پیش ­بینی می‌کند (HEFCE, SMG, 2006; JISC, 2006; SFC, 2006).

علی رغم برخی از پیش‌بینی‌های تقریباً ساده‌انگارانه درباره­ی پایان عصر کتابخانه‌ها و مجموعه کتاب‌هایشان، بنا به رشد سریع در اطلاعات الکترونیکی - اینترنتی و کاربرد اینترنت، دانشگاه‌ها به ساختن کتابخانه ­های نوین و طراحی ساختمان‌های جذاب و قابل توجه ادامه می‌دهند. در ده - دوازده سال اخیر، بیش از 120 پروژه‌ی کتابخانه‌ی دانشگاهی جدید در انگلیس با هزینه­ای بالغ بر پانصد میلیون پوند تاسیس شده است(SCONUL, 2006). در ایالات متحده 31 پروژه، بنای کتابخانه­ای دانشگاهی جدید در سال 2004 و 2005 به اتمام رسید که به تنهایی هزینه­ای حدود 370 میلیون دلار به خود اختصاص داد(Wu, 2003) . هر کدام از این طراحی‌ها - چه از نظر درونی و چه از نظر بیرونی - دیدگاهی ویژه از آنچه که یک کتابخانه‌ی نوین باید دارا باشد را ارائه می‌دهند. 

«مک دونالد» برای فضای یک کتابخانه‌ی مطلوب، ویژگی‌هایی را معرفی می‌کند که به طور ایده­آل یک کتابخانه‌ی خوب باید دارای این ویژگی‌ها باشد:

·        کاربردی

·        تطبیق­ پذیری

·        دسترس­ پذیری

·        تنوع

·        تاثیرگذاری 

·        مناسب بودن از لحاظ محیطی

·        امنیت و ایمنی

·        کارآمدی

·        مناسب بودن برای فناوری اطلاعات

·        جذابیت و زیبایی

این ویژگی‌های فراگیر، به طراحان و برنامه­ریزان نشان می‌دهد که باید به دنبال چه خصوصیاتی برای کتابخانه­ های جدیدشان باشند. این خصوصیات معیارها و استانداردهایی را تشکیل می‌دهد که در قبال آنها می‌توان طرح‌های نوین که منجر به راه­حل‌هایی تازه خواهند شد را مورد ارزیابی قرار داد. در واقع، این‌ها همان ویژگی‌هایست که کتابخانه را از سایر ساختمان‌ها مجزا می‌سازد.

پر واضح است، ترتیب اهمیت هر یک از این خصوصیات به نوع هدف و فرهنگ موسسه، نقش و اهداف خدمات کتابخانه وابسته است. ویژگی‌هایی مذکور، شاخص به حساب می‌آیند و هرگز نباید این ویژگی‌ها را در زمره راه حل‌های تجویزی (دیکته شده) به حساب آورد.

این ویژگی‌ها همان طور که با یکدیگر دارای تنش و حتی تناقض هستند، به طور انکار ناپذیری در درون خود نیز با تنش‌ و تناقض‌هایی مواجهند. همه‌ی آنها دارای مفاهیم عمیقی هستند. این خصوصیات به طور برابر با تمام فعالیت‌های طراحی فضا مرتبطند؛ مثل بنای ساختمان جدید یا طرح گسترش، نوسازی یا سازگارسازی، استفاده بهتر از فضای موجود یا هر ترکیب دیگری از این نوع فعالیت‌ها به طور آشکار، طرح‌های نوین که منجر به راه حل‌هایی تازه خواهند شد، به طور قابل توجهی در دانشگاه‌ها، نظام‌های تحصیلات عالی و نیز در فرهنگ‌ها و اقلیم‌ها، ناهمگون و متنوع است. هر چند نویسنده با قاطعیت بر این عقیده است که خصوصیات ذکر شده نکات کلیدی برای طراحی فضاهای آموزشی در هر جایی می­باشند. حقیقتاً، روند طراحی کتابخانه به طور شگفت­ آوری در تمام دنیا به هم شباهت دارند.

یعنی کتابخانه فضای مناسب داشته باشد، خوب به نظر بیاید و بادوام باشد.

ما باید به دنبال آن باشیم تا کتابخانه­ای طراحی کنیم که کاربردی باشد، مشکلی در استفاده از آن وجود نداشته باشد و راه­اندازی آن از نظر اقتصادی مقرون به صرفه باشد. فضای جدید، باید کتابخانه را قادر سازد تا بتواند نقشش را به طور کامل ایفا کند و تسهیلاتی برای ارائه خدمات با کیفیت فراهم آورد. توجه به مزایای کاربردی بودن ساختمان کتابخانه باید بر ویژگی‌هایی زیباشناختی آن مقدم باشد؛ البته کتابخانه باید خیلی خوب هم به نظر بیاید(چشم انداز خوبی هم داشته باشد). طراحی کتابخانه باید به نحوی باشد که بتواند اهمیت حیاتی مراجعان، کتابها و فناوری اطلاعات، روابط پویا و تعاملات پیچیده بین آنها را تشخیص دهد. کتابخانه باید بین نیاز­های آموزشی، یادگیری و گروه­های پژوهشی تعادل برقرار نماید. فضای جدید، باید این امکان را به خدمات بدهند تا پاسخگوی نیاز­های در حال تغییر جامعه­ی علمی باشد.

معماران جدید در برنامه­ریزی خود، تاکید بیشتری بر نگرش «مردم محور» در طراحی‌هایشان داشته باشند(Wu, 2003) . طراحی فضای جدید برای کتابخانه، الزاماً در مورد مردم است. به بیان بهتر، در مورد ایجاد فضایی است که مراجعان در آن می‌توانند با مجموعه‌ها و فناوری اطلاعات تعامل و تبادل داشته و از خدمات مورد نیاز خود استفاده نمایند. این مردم هستند که کتابخانه را طراحی می‌کنند و خدمات را ارائه می‌دهند و از آنها استفاده می‌کنند. فراتر از همه، کاربران کتابخانه، باید در کانون تمام این فرایند قرار داشته باشند. همان طور که «داولین»[4]می‌گوید: «جادوی کتابخانه‌ها در این است که افکار و عقاید را به هم پیوند دهند. کتابخانه­ های موفق در قرن 21 خواهند توانست این پیوند را برقرار سازند»(Dowlin, 1999).

پیش بینی، کار سختی است اما سؤال اساسی این است که برنامه­ریزی ما برای کتابخانه در آینده تا چه مدتی اعتبار دارد؟ استوارت براند[5] یاد آور می‌شود «همه‌ی ساختمان‌ها از روی پیش­بینی‌ ساخته شده‌اند و تمام پیش­بینی‌ها غلط هستند». لکن هر پیش­بینی‌ای در مورد اندازه و ماهیت ساختمان‌های آینده، بستگی به این دارد که ما از خدماتی که قرار است در کتابخانه­ های عصر اطلاعات و آموزش شبکه­ای [اینترنتی] ارائه شود، چه انتظاری داریم. به گفته یک مدیر کتابخانه: «در مورد این معضل هیچ کس مطمئن نیست که فضای ایجاد شده چگونه مورد استفاده قرار خواهد گرفت. شما فقط فرصت‌ها را برای استفاده دیگران ایجاد می‌کنید». لوکر[6]معتقد است که «ساختمان‌های ساخته شده برای کتابخانه به علت سرعت تغییر در خدمات فناوری اطلاعات، آموزش الکترونیک و تحصیلات عالی تنها به مدت بیست سال مناسب است» (Lucker, in press). البته دیگر متخصصان ممکن است مدت زمان طولانی‌تری را پیشنهاد کنند. عمل‌گرایان ممکن است بر این عقیده باشند که باید تا جایی که می‌شود و تا جایی که می‌توان تلاش کرد تا پیش بینی یا آینده نگری کنیم.

بر عکس، یکی از محدودیت‌ها در طراحی کتابخانه ­های جدید تقریباً این است که هیچ تضمینی درباره­ی نحوه استفاده از آنها در آینده به خصوص در رابطه با فناوری اطلاعات، ساختارهای سازماندهی شده و رفتار کاربران وجود ندارد. به همین دلیل، بدست آوردن بالاترین درجه انعطاف پذیری برای ساختمان کتابخانه بسیار مهم است و استفاده از فضا با حداقل تغییر در ساختمان تنها از طریق جابه‌جایی چیدمان وسایل، قفسه ­بندی و تجهیزات امکان­پذیر خواهد بود. البته، ممکن است دستیابی به انعطاف ­پذیری بلند مدت نسبت به انعطاف ­پذیری کوتاه مدت هزینه­ی بیشتری داشته باشد. امروزه برنامه­ ریزان عملگرا تمایل دارند که بین هزینه‌ها و ملزومات تطبیق­ پذیری، تعادل منطقی و مناسبی ایجاد نمایند. برای مثال، فضا باید به گونه­ای باشد که جابه‌جایی قفسه ­های کتاب در طول و سطح ساختمان [کتابخانه] امکان­پذیر و کافی باشد. استفاده‌ روز افزون از فناوری اطلاعات، اغلب به قیمت قفسه ­های کتاب، این طرز نگاه (جابه‌جایی قفسه‌ها روی کف) را به چالش کشیده است. برخی کتابخانه ­های آموزشی، که اغلب منابع مبتنی بر فناوری اطلاعات را در خود جای داده­اند، بیشتر برای استفاده در مراکز جدید خود - نه برای استفاده در کتابخانه­ های سنتی- تاکید دارند که فضاهای ایجاد شده باید مطابق استاندارد­های حمل (جابه‌جایی) [وسایل] روی سطح وکف ساختمان باشد. هر چند، هرگونه پس ­انداز بالقوه­ ای باید در برابر از دست رفتن انعطاف­ پذیری بلند­مدت، مورد ارزیابی قرار گیرد.

 فضای اجتماعی، فضایی است که مردم را به استفاده‌ی آسان و ترویج تفکر عدم وابستگی دعوت کند.

 کتابخانه کانون اصلی و علمی دانشگاه است و نقش اجتماعی بسیار قدرتمندی در یادگیری، آموزش و فرآیند­های تحقیق در اجتماع، ایفا می‌کند. کتابخانه باید در حد امکان در دسترس باشد و مردم را به استفاده از تمام خدمات تشویق و دعوت کند. کتابخانه می ­بایست نسبت به برآوردن نیازهای روز افزون مراجعان و مدل‌های متنوع و گسترده‌ آموزش و یادگیری آنان اعم از خدمات سنتی و الکترونیکی، پاسخ­گو باشد. دسترسی باید تا حد امکان واضح، آسان، با چینش قابل رویت، و تسهیل‌کننده مطالعه آزاد باشد. پیشرفت‌های بسیار بزرگی در فراهم کردن علایم ساده و نظام‌های جذاب نشانه­ ای صورت گرفته است و امروز ما شاهد استفاده از علایم دیجیتال، صفحات پلاسما و حتی علایم شنیداری هستیم. طراحی ورودی‌های پر رفت و آمد، در حال تغییر است به خصوص اینکه بسیاری از کتابخانه‌ها سیستم‌های کنترل ورود و خروج، کارت هوشمند و سیستم‌های کارت هوشمند سلف سرویس را نصب کرده‌اند. افزایش ساعت کاری کتابخانه به 24 ساعت و امکان دسترسی در طول هفت روز هفته اقتضا می‌کند به ایمنی و استحکام ساختمان و مجموعه‌ها، لوازم و تجهیزات همچون امنیت مطالعه کنندگان و کارکنان توجه شود. طراحی‌ها باید نیاز­های مشروع امروزی را برای استفاده‌ افرادی که دارای انواع معلولیت یا مشکلات مختلف یادگیری هستند را فراهم کند، به ویژه اینکه طراحی مناسب برای افراد معلول می‌تواند طراحی خوبی برای افراد سالم باشد. قوانین در بسیاری از کشورها از مؤسسات می‌خواهد که اصلاحات متعارف برای اطمینان از حصول دستیابی افراد معلول را انجام دهند و از این طریق تبعیض علیه افراد معلول را غیر قانونی اعلام می‌کنند.

 باید محیط‌هایی متنوعی برای مطالعه فراهم کنیم تا متناسب با رشد گسترده‌ی کاربران و سبک‌های مختلف یادگیری و تحقیقاتشان باشد. دانشجویان باید تشویق شوند تا فعالیتهایشان را در زمان و دوران خودشان یاد بگیرند، نه تنها در محیط مطالعه‌ آرام و محیط یادگیری آزاد، بلکه به صورت کار گروهی و یادگیری تعاملی به آموختن و یادگیری رو آورند. در واقع، فراهم کردن فضاهای اجتماعی و گروهی، جایی که کاربران آن می‌توانند با هم تعامل کنند رویه و الگوی با اهمیتی است. کتابخانه­ های ترکیبی (دو وجهی) باید شرایط دسترسی به هر دو نوع منبع؛ سنتی و الکترونیکی را مهیا کنند و فضای متعلق به خدمت فناوری اطلاعات (سیم دار و بی سیم (وایرلس)) و پشتیبانی‌های فنی، آموزش مهارت‌های اطلاعاتی و فضاهای اجتماعی را افزایش دهند. کتابخانه همچنین باید دارای دامنه‌ گسترده­ای از مکان‌های مطالعه با میزهای یک نفره تا چند نفره با شکل‌های مختلف، صندلی‌های عمومی (نیمکت)، سالن‌های مطالعه و امکانات مطالعه گروهی باشد. بعضی مراجعان به کتابخانه، محیط‌های یادگیری جمعی و فعال را دوست دارند و سایر افراد ممکن است محیط مطالعه‌ی آرام و بی سر و صدا با حریم بصری خصوصی (آرام)را ترجیح دهند. این تنوع را می‌توان با درجات مختلف با طراحی‌ها و چینش متنوع وسایل مانند، ویترین­های کتاب، دیوارها و حفاظ‌های متصل به هم و میزهای مطالعه‌ انفرادی ایجاد کرد.

در برخی موارد، گسترش فضاهای (سالن) عمومی باعث ایجاد حس تعامل اجتماعی فی­مابین می‌شود. گرایش‌ها به ارائه پیشنهادهای جزئی­تر طراحی­ها، به منظور جذب و تأثیر بیشتر به وسیله‌ سرگرمی‌ها، فناوری و نیاز برای غذا با همه‌ مخلفات آن؛ در این خصوص، برنامه ­ریزانِ آمریکایی در مورد رویکرد پارک آموزشی (فناوری) در کتابخانه ­های عمومی به تحقیق و بررسی پرداخته‌اند. برای ایجاد تنوع، می‌توان فضاهایی با نور­پردازی متفاوت، میزان سر و صدا و حتی با دماهای مختلف احداث نمود. در واقع، مکان و طبقات مختلف برای انواع روش­های مطالعه به طرز فزاینده­ای فراگیر شده‌اند. این مکان‌ها بر اساس نشانه های دیداری و شنیداری، ترکیب کلی، نوع وسایل و مبلمان و انواع فناوری در شکل‌های متفاوت، از هم تفکیک و مجزا می‌شوند(JISC, 2006, p. 13)  . دیدگاه‌ها در مورد مناسب‌ترین رنگ برای کارهای آموزشی و علمی در مورد محیط تعاملی فعال و محیط مطالعه‌ آرام و مناسب برای تفکر متفاوت است. یک معضل طراحی، ساخت فضای «جانبی» کتابخانه است که بتواند جوابگوی رشد و تعدد گروه‌های مراجعه­ کننده باشد. البته این مطالب جزء مباحث فراگیر، پیچیده و تخصصی طراحی است، هر چند که بین ایجاد فضای انعطاف­ پذیر و فضای ثابت و تعریف شده و همچنین بین فضای فردی و اجتماعی در ساختمان، تفاوت‌ها و مغایرت‌های جدی وجود دارد.

بسیاری از کتابخانه­ های جدید پروژه­ های «مستقل» باقی مانده‌اند، اما برخی از آنها بر اساس خلاقیت و مطابق با خدمات در حال پیشرفت طراحی شده‌اند. چندین کتابخانه، دامنه­ای از خدمات غیر سنتی (جدید) را با هم تلفیق کرده و ارائه می‌دهند، مانند خدمات حمایت از دانش آموزان و دانشجویان، کافی‌نت و دیگر فضاهای اجتماعی آموزش (Boone, 2003; 2004)تعدادی از دانشگاه‌ها، خدمات حمایتی یکپارچه را از طریق رویکرد متمرکز (مرکز اطلاع­ رسانی) ارائه می‌دهند. برخی دیگر از کتابخانه‌ها، امکاناتشان باعث سهولت ارتباطات اجتماعی می­شود که با حضور و فعالیت طرف‌ مقابل در فرایند یادگیری افزایش پیدا می‌کند. در آمریکا امکانات جدیدی برای ارائه‌ی خدمات برای مشارکت دانشجویان و دانش آموزان؛ مانند مراکز درمانی و دیگر خدمات علمی ایجاد شده است (Fox & Jones, 1998) . دانشگاه جوینت[7]و کتابخانه­ های عمومی، ابتدا در اسکاندیناوی، آمریکا و بریتانیا ساخته شده‌اند (Fox, 2005).

در مراکز جدید یادگیری بریتانیا، در شرکت‌ها، فروشگاه­های زنجیره­ای، کلیسا، باشگاه­های فوتبال و غیره، مکان‌های مناسبی برای یادگیرندگان مادام­العمر (همیشگی) ساخته شده‌اند (McDonald, 2000). ایجاد امکانات و تسهیلات جدید، دیگر محدود به کتابخانه، موزه و آرشیوها نیست. فرصت‌های عظیمی برای طراحی فضاهایی با اهداف چند منظوره وجود دارد، هر چند که با مشکلات اساسی از قبیل سرمایه گذاری، مشکلات سیاسی و سازمانی روبه روست.

فضا، دارای سازماندهی خوبی باشد تا بتواند رابطه­ بین خدمات و مراجعان را افزایش دهد.

ما باید تعادل خوبی بین فضا برای مجموعه‌ها، خدمات، خوانندگان و فناوری اطلاعات ایجاد نماییم. یک کتابخانه با سازماندهی مناسب، نه تنها از فضای موجود استفاده‌ی مطلوب می‌کند، بلکه تعامل بین مراجعان را گسترش می‌دهد و آنها را به استفاده از خدمات تشویق می‌کند. مراکز اطلاعات،مکان‌ها پژوهشی، فضاهای مطالعه‌ی گروهی و اتاق‌های مهارت‌های اطلاعاتی، همه مکان‌های کلیدی برای تعامل در کتابخانه ­های مدرن هستند.

فضایی الهام ­بخش، با کیفیت عالی که مردم را به آموختن تحریک و تشویق کند.

همان طور که قلب علمی دانشگاه، یعنی کتابخانه باید حس با کیفیت بودن، با ارزش بودن، دارای شأن و منزلت بودن را منتقل کند، محیط باید برای فعالیت‌های علمی و تفکر کردن مساعد باشد و کاربران را تحریک و تشویق کند. مطالعه کنندگان یعنی افرادی که روز به روز به تعدادشان افزوده می‌شود، برای مدت طولانی می‌خواهند مطالعه کنند، بنابراین باید احساس راحتی و امنیت کنند. معماری تخیلی، ویژگی‌های مهیج و جذاب و فضای داخلی دارای تنوع، همه در بحث تزئینات محیط، مشارکت دارند. این ویژگی‌ها را می‌توان با نقاشی، مجسمه­ سازی، شیشه­ های رنگی، گل‌کاری و باغچه­ های درون ساختمانی و کارهای فرهنگی – هنری، ارتقا داد. همچنین، سرمایه­گذاری برای ارتقا استاندارد وسایل کتابخانه­ای و استفاده از رنگ و روغن، باعث ایجاد حس کیفیت خواهد شد و با مراقبت و تغییرات حداقلی در مقابل استفاده پیوسته و طولانی مدت مقاوم خواهند بود. کتابخانه، با فضا‌ها و اتاق‌های متنوع برای مطالعه، باید چیزی فراتر از یک سایه‌بان بی­ روح و کسل­ کننده باشد. سر و صدا، به خصوص از رایانه‌ها و مراجعان به یک مشکل فزاینده برای کتابخانه‌ها تبدیل شده است و برنامه‌ریزان توجه زیادی به مدیریت صداها در ساختمان جدید دارند. به طور معمول، امروزه بخشی از تیم­های برنامه­ریزی را مشاوران صدا (آکوستیک) تشکیل می‌دهند. جالب این که، مدیریت صدا در قسمت‌هایی که مراجعان به تعاملات اجتماعی تشویق می‌شوند، بسیار مهم است. به خاطر اینکه مدیریت صدای تأثیر­گذار، مراجعان را قادر می‌سازد بدون آنکه صدایی مزاحم آنها شود گفتگو و تعامل داشته باشند. نگرش‌های موجود، امور مربوط به منطقه بندی و توجه به رنگ کف و سقف را شامل می‌شوند. یکی از معضلات اساسی، طراحی راه پله در ساختمان است. در برخی از ساختمان‌های جدید، راه پله در مرکز ساختمان برای دسترسی آشکار [به صورت اُپن] و جریان هوا تعبیه شده است، در حالی که در سایر ساختمان‌ها پله‌ها طوری تعبیه شده‌اند که به ناچار سرو صدای ناشی از رفت و آمد مراجعان را به همراه دارد.

شرایط مناسب محیطی، نه تنها برای راحتی مراجعان است، بلکه برای عملکرد بهتر رایانه‌ها و محافظت از ابزار­های کتابخانه نیز، لازم است. به طور ایده­آل؛ دما، میزان رطوبت، گرد و غبار و میزان آلودگی همه باید کنترل شوند. تهویه طبیعی یا غیر فعال، در ساختمان‌های عمومی جدید، متداول شده است که راه­حلی علمی، پایدار و سازگار با انسان است.

نور محیط، طبیعی یا مصنوعی باید برای قفسه‌های کتاب و مکان مطالعه کافی باشد، همچنین باید استفاده‌ روز افزون مراجعان و کارکنان کتابخانه از محل‌های اتصال رایانه را در طراحی مد نظر قرار داد. وظیفه روشنایی چراغ‌های مطالعه­ میزهای انفرادی، از گذشته برای ارتقا نور میز مطالعه مورد استفاده قرار گرفته است، اما باید مطمئن شد که این نوع طراحی مانعی برای نصب و استفاده رایانه‌ها ایجاد نخواهد کرد.

محیط، با روشنایی بالا، بدان معناست که کاربران می‌توانند از چشم ­انداز­های فضای خارجی، مناظر و نور طبیعی استفاده کرده و لذت ببرند. اما، دوجداره و سه جداره کردن شیشه‌ها، رنگ روشن زدن، ورقه های نازک برای رفلکس (ضدتابش/دودی) کردن شیشه­ها، پرده‌ها یا ایجاد سایه به وسیله‌ی فنون معماری برای کاستن آثار مخرب سرو صدا، تابش شدید و اشعه­های مضر خورشیدی، ضروری و مناسب خواهند بود.

در ارتباط با ساختمان کتابخانه، کاربران، مجموعه‌ها، تجهیزات و اطلاعات، همیشه خطرهایی وجود دارد           .(Quinsee &McDonald, 1991) طراحی باید مطابق قوانین جاری سلامت و ایمنی باشد. خصوصاً برای طراحی کارگاه‌ها باید تحقیق نمود و توجه خاصی مبذول داشت تا امنیت و کارکرد ابزار­های فناوری اطلاعات، در ساعت‌های غیر اداری تأمین شود. متأسفانه اقدامات امنیتی مناسب در برخی موارد با جنبه‌ی راحتی، زیبایی و حتی ایمنی تناقض پیدا می‌کند.

 کتابخانه‌ها حتی‌المقدور باید اقتصادی و کارآمد اداره شوند و بسیاری از دانشگاه‌ها بر اداره کتابخانه با حداقل هزینه های جاری و پایدار تاکید دارند. در سال‌های اخیر بهره‌وری و بهره‌برداری از فضا (HEFCE, SMG, 2006)و هزینه­ های جاری کتابخانه­ ها به شدت مورد توجه و مداقه قرار گرفته‌ است، و پروژه‌های مطالعاتی نیاز است تا هزینه‌های هنگفت به کار گرفته شده در کتابخانه ­ها را مورد ارزیابی قرار دهند.

ممکن است دانشگاه‌ها اقتصادی بودن، قابلیت گسترش و نوسازی ساختمان را به عنوان شاخص‌هایی برای ساختن یک کتابخانه جدید در نظر بگیرند (Fox & Cassin, 1996; McDonald, 1993). ساختمان‌های موجود در دانشگاه ممکن است جنبه نمادین، حسی یا معماری داشته باشد و نوسازی هم ممکن است با دیگر ساختمان‌های بنا شده در دانشگاه سازگاری و هماهنگی داشته باشند(Jones, 1999). طراحان همچنین ممکن است به جنبه اقتصادی و یا راحتی فضاهای ایجاد شده توجه کنند و نیز حداقل استفاده از مجموعه های داخل یا انبارهای محوطه دانشگاه مورد توجه قرار گیرد که اغلب جنبه اشتراکی دارند. در همین حال، مؤسسه­­ ها شروع به مقایسه‌ هزینه های جاری کتابخانه­ های سنتی و الکترونیکی می‌کنند.

فضای جدید می‌بایست برای کتابخانه و کاربرانش، شرایط استفاده از پیشرفت‌های سریعفناوری اطلاعات و ارتباطات را فراهم نماید. در واقع، ساختمان کتابخانه را طوری باید طراحی کرد که بتواند بیشتر از فناوری‌های امروزی با پیشرفت‌های آینده هماهنگ(JISC, 2006) و سازگار باشد و توانایی فایق آمدن بر خواسته­های نسل اینترنت را داشته باشد (Fox, 1999). در طراحی فضاهای مختص یادگیری مؤثر همراه با فناوری غنی (سرشار)، باید چالش‌های ایجاد شده توسط آموزش از طریق موبایل، اینترنت، آموزش دیداری، تعاملی و حمایتی را بشناسیم(JISC, 2006). هرچند فعلاً، تنها 24 درصد از فضاهای مطالعه در کتابخانه‌های انگلستان، دارای رایانه هستند (SCONUL, 2006)  اما تعداد رایانه‌ها و ابزار­های جانبی آنها روز به روز در حال افزایش است، البته باید در نظر داشت برخی از مراجعان ممکن است لپ­تاپ‌های خودشان را همراه خود به کتابخانه بیاورند. با این وجود اساسی‌ترین چالش، فراهم کردن شرایط دسترسی به شبکه، تقریباً در تمام نقاط ساختمان است .(McDonald et al., 2000) طراحی اثربخش نه تنها به ترکیب کردن خرد و تجربه در معماری و کتابداری، بلکه به تخصص در رایانه و کارشناسی شبکه نیز متکی است، البته افراد با چنین خصوصیاتی در حال تبدیل شدن به یکی از اعضای گروه برنامه­ریزی هستند. طبق یک بودجه­بندی خوب، به طور معمول حدود 10 درصد بودجه باید به فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) برای کابل­کشی، سیم‌کشی، ابزار­های فعال، ابزار­های جانبی و سخت افزارهای مورد نیاز، به همراه ایمنی مناسب و تدابیر امنیتی محیطی اختصاص یابد.

یک سیستم حقیقتاً انعطاف­ پذیر با پشتیبانی و زیرساخت فناوری اطلاعات، به ترکیبی از سیستم‌های متصل با سیم[8]و بی‌سیم[9] و ابزار­های قابل حمل نیازمند است. بسیاری از کتابخانه­ های جدید کاملاً سیم­کشی شده­اند و با نصب سیم و کابل در تمام ساختمان و ایستگاه‌ها، کاربران می‌توانند لپ­تاپ‌هایشان را به شبکه وصل کنند. البته امروزه شبکه وایرلس متداول‌تر است، زیرا سرعت بهتر و از سایر نمونه‌ها ارزان‌تر است، هر چند که نسبت به ایمنی و امنیت آن، اخیراً نگرانی‌هایی به وجود آمده است. طراحان حق انتخاب دارند! ممکن است بخواهند تمام فضا‌های مطالعه را سیم­کشی کنند، یا اقتصادی فکر کرده و قسمت‌های خاصی را سیم­کشی کنند. رایانه‌ها اغلب بر روی میز حول وحوش مکانی که قابل اتصال باشد (پریز تعبیه شده در دیوار) قرار می‌گیرند، البته در برخی موارد برای جلوگیری از مشکلات تابش شدید خورشید و نور زننده آن، در مرکز ساختمان قرار داده می‌شوند. در بسیاری از کتابخانه‌ها رایانه روی میز­های معمولی گذارده می‌شود که البته چیدمان انعطاف‌پذیر و قابل تغییری است، اما در مواردِ خاص از میزهای مخصوص رایانه استفاده می‌شود.

تدارک لازم برای کاربرانی که نشسته و ایستاده کار می­کنند، فراهم شده است. در هر حال طراحی پایانه­ های رایانه برای مراجعان و کارکنان کتابخانه باید بر اساس قوانین سلامت و ایمنی باشد و شرایط مناسبی برای کابل‌ها، از نظر ایمنی و زیبایی­ شناختی فراهم آورد. هدف باید چینش جذاب رایانه‌ها باشد تا بتواند محیطی مطلوب برای آموزش الکترونیکی فراهم آورد. باید قابلیت‌های تعداد رایانه فراهم شده را نسبت به مجموعه‌ها، کتاب‌ها و سایر منابع اطلاعاتی بسنجیم و تعدادی از رایانه ­ها را برای مدیریت متمرکز و پشتیبانی کتابخانه از بقیه جدا کنیم. رایانه­ها را می‌توان در اتاق‌هایی جدا یا در فضاهایی باز قرار داد و همان طور که مکان‌های آموزشی دو برابر می‌شوند، به همان مقدار، تعداد رایانه­ ها را نیز افزایش داد. در طراحی کلی، تضاد ناخواسته­ ای بین فراهم کردن حداکثر تعداد رایانه ­ها و ایجاد فضایی مناسب برای آموزش به­ وجود آمده­ است. مجموعه وسیعی از رایانه ­ها، گرما و صدای زیادی تولید می‌کنند، بنابراین باید اقداماتی برای جلوگیری از آتش سوزی انجام شود. 

امروزه، بیشتر از قبل برای خدمات و پشتیبانی فناوری ارتباطات و اطلاعات (ICT) و آموزش مهارت‌های اطلاعاتی، فضا اختصاص داده شده است. ضمناً، اگر مراجعان خودشان بتوانند وظیفه امانت و گردش کتاب را در هر مکانی از ساختمان کتابخانه بر عهده گیرند، سیستم گردش کتاب به طور اساسی توانسته است طراحی فضاهای ورودی و پیشخوان‌های کتابداران را تغییر دهد (و این قابلیت وجود دارد که بتوان سیستم گردش کتاب را در هر فضایی از ساختمان کتابخانه ایجاد کرد). بنابراین کتابداران کمتر و با تخصص‌ پایین­تری می‌توانند مسئولیت گردش کتاب را که به نیروی کاری بیشتری نیاز دارد، برعهده گیرند. فناوری رادیو – بسامدی[10]به طور فزاینده­ای متداول شده است و استفاده از ماشین‌های برگه آرایی مکانیکی[11]، سامانه­ی کارت خوان ورودی[12]و کارت‌های هوشمند[13]، همچنین بر طراحی کلی تأثیر گذارند.

برجسته کردن فضا، به طوری که ذهن مراجعان و روح موسسه مادر (دانشگاه) را تسخیر کند.

برای تحقق ویژگی یازدهم باید تمام عوامل و مولفه‌های مرتبط با جذابیت و زیبایی را در طراحی ساختمان کتابخانه‌ها درنظر گرفت. معماران ماهر و برنامه ­ریزان به یک توازن بین همه این ویژگی‌ها برای ایجاد ساختمان‌های الهام ­بخش که با ویژگی‌های هیجان­ انگیز معماری همراه است خواهند رسید تا بدین گونه ساختمان طراحی شده بتواند ذهن مراجعان و روح موسسه مادر را تسخیر کند.

آینده­ کتابخانه به عنوان یک مکان فیزیکی (نه مجازی) منشأ مباحث حرفه­ ای و تخصصی بسیاری بوده است. با وجود برخی پیش‌بینی‌های شتاب­زده در مورد گسترش حتمی و انکار­ناپذیر کتابخانه­ های مجازی، دانشگاه‌ها در سراسر دنیا هنوز به ایجاد کتابخانه ­های جدید برای آموزش، یادگیری و تحقیق ادامه می‌دهند. در اغلب موارد، همین امر در مورد مجموعه ­های رو به رشد چاپی [کاغذی] نیز صادق است. کتابخانه‌ها جایشان را با فناوری ارتباطات و اطلاعاتعوض نکرده‌اند، بلکه، فناوری و خدمات مبتنی بر فناوری به کتابخانه سرازیر شده اند.

بسیاری از کتابخانه‌ها، ساختمان‌های برجسته و شاخصی در دانشگاه‌ها هستند و به شدت «حس مکان بودن» را منتقل کرده و با تسهیلات فراهم شده از «تغییر بزرگ» یعنی یادگیری، آموزش و پژوهش حمایت می‌کنند. کتابخانه ­های جدید برای کسانی که می‌توانند در آن حضور یابند و وظایف مهم بر عهده بگیرند، فضا ایجاد می‌کند. مراجعان به طور فزاینده برای مطالعه، آموختن، تفکر، تعامل و تبادل آرا در کتابخانه حضور می­یابند. آنها در مورد مجموعه‌ها و بازیابی اطلاعات همفکری کرده و از رایانه­ های تهیه شده استفاده می‌کنند. آنها به دنبال حمایت و کمک افراد متخصص، آموزش دیده و حرفه­ای هستند و از طیف گسترده­ای از خدمات ارائه شده استفاده کامل می‌برند. نکته مهم این است که کتابخانه شرایط را برای دسترسی به اطلاعات و فناوری اطلاعات به جای اطلاعات «بی ارزش» فراهم می‌کند. کتابخانه‌ها، اغلب کانون ارائه خدمات شبکه­ای، خدمات از راه دور، مجموعه­ های رو به رشد سنتی خانگی، مجموعه‌های خاص از تحقیقات مهم و منابع فرهنگی هستند.

هر چند تعادل بین این فعالیت‌ها احتمالاً در حال تغییر است، اما ساختمان کتابخانه برای ارائه‌ آسان این خدمات حتی در عصر رایانه به عنوان «مکان» بااهمیت باقی می‌ماند(Hurt, 1997). جالب است که بسیاری از کتابخانه ­های تمام خودکار در دنیا، هنوز به صورت ساختمان و در اغلب اوقات، مکان‌هایی بسیار جذاب هستند. این در حالی است که ساختمان‌های قدیمی‌تر با این فناوری‌ها سازگار شده‌اند، کتابخانه­ های جدید با این فناوری‌ها شکل گرفته و ساخته می‌شوند         (Martin & Kennedy, 2004) . به نظر می‌رسد در میان­مدت سهم فضا از بعد فیزیکی و مجازی به طور یکسان مهم خواهند بود و بزرگ‌ترین مشکل، چگونگی ارائه ترکیبی از این خدمات خواهد بود، جایی که فضای مجازی و فیزیکی مکمل یکدیگر و تحت تأثیر تعداد وسیعی از فناوری‌های جدید خواهند بود.

کتابخانه‌ها از لحاظ اجتماعی فراگیرترین، پایدارترین و بهترین «مکان» برای استفاده در میان جوامع مدرن هستند. بنای ساختمان­های جدید و مناسب نه تنها برای آینده‌ دانشگاه، بلکه برای جنبه­ های علمی و فکری کشورمان نیز بسیار مهم هستند. به همین دلیل ما شاهد تغییرات پویا و بی نظیری مانند تحصیلات عالی، فناوری و مدیریت در جوامع هستیم. به نظر می­رسد این رویکردها و چالش‌ها که به طور قابل توجهی در مقابل برنامه­ریزان قرار می‌گیرند، به طور فزاینده­ای ادامه پیدا کنند. کتابخانه­ های فردا، ساختمان‌هایی با نگاه و حس متفاوت از ساختمان‌های گذشته خواهند بود. فضاها و نماهایی که امروزه ما می­سازیم به عنوان اثر ماندگار از نظر مدیریتی، هدایتگری و تجلی­ای از توانمندی مدیران متعهد باقی خواهد ماند.     

در این مقاله در مورد ده فرمان فاکنر براون[14] بحث شد که موید رابطه‌ی پایدار از یک روش است که معرف برخی مبانی پایه‌ای­است و ویژگی‌هایی کلی­ طراحی کتابخانه­ های جدید و موفق را نشان می‌دهد. ویژگی‌هایی که برای ساخت کتابخانه‌های جدید در آینده مهم هستند به آموزش‌های نوین و عصر اطلاعات، آموزش عالی، معماری و جامعه­ای که به طور بنیادین تغییر کرده­اند، بستگی دارند. هرچند اثبات تاثیر طراحی خوب کتابخانه بر یادگیری، آموزش و پژوهش به صورت یک مشکل لاینحل باقی مانده است اما برای تمام افرادی که در فرایند برنامه­ریزی و طراحی دخالت دارند این اطمینان‌بخش است که اگر بتوانند کتابخانه­ های جدید را طوری طراحی کنند که توأمان خدمات سنتی و مجازی بیشتری را ارائه دهند، باعث افزایش دو تا سه برابری مراجعان خواهند شد.