ارتباطات علمی به منزله یک نظام اطلاعاتی: جنبش دسترسی آزاد و تغییرات پارادایمی

ارتباطات علمی بخشی از کلیت علم است و نه آن چیزی است که بدان افزوده شده باشد. ارتباطات علمی عامل اصلی توسعه دانش و تسریع کننده استفاده از علم است. چنانچه بخواهیم تعریف ساده‌ای از ارتباطات علمی داشته باشیم می توان ارتباطات علمی را مشتمل بر انتقال اطلاعات و نتایج فعالیتهای علمی از طریق شبکه متخصصان و از سوی دیگر نظام بازبینی و ارزیابی این یافته‌ها و فعالیتهای پژوهشی پژوهشگران از سوی همکاران علمی دانست (ابراهیمی، 1372). ارتباطات علمی از دو جنبه محتوایی و اجتماعی قابل بررسی است. ارتباط علمی دانش علمی را انتقال می دهد (جنبه مربوط به محتوا) و میان دانشمندان روی می دهد (جنبه اجتماعی) و به طور کلی فرآیند آن را می توان در چهار مرحله متمایز بررسی کرد:

1.       فرایند خلق یا اجرای پژوهش، توسعه اندیشه ها و ارتباطات غیر رسمی با دانشمندان و پژوهشگران دیگر؛

2.        فرایند اشاعه آماده سازی، شکل دهی و ارتباط با گروهی از همکاران و هر فعالیتی که به نتایج پژوهشی مستند منجر می شود؛

3.       فرایند فراهم آوری یا توزیع کالای رسمی نهایی برای کتابخانه ها و مکان ها یا افراد دیگر به شکل چاپی و الکترونیکی؛

4.       فرایند درک و جذب که گیرنده بسته اطلاعاتی را دریافت و آن را رمزگشایی و از آن استفاده می کند.

در نهاد ارتباطات علمی، پژوهشگران، ناشران، کتابداران و اطلاع رسانان یک راس؛ دانشگاه‌ها، مراکز پژوهشی، انجمن های علمی، بنگاه‌های نشر و کتابخانه‌ها راس دیگر؛ و اطلاعات و مدارک علمی مانند چکیده نامه ها، فهرست ها و نمایه ها راس سوم مثلثی را تشکیل می دهند که با کمک یکدیگر چرخه تولید، توزیع و مصرف اطلاعات را ایجاد می‌کنند و تنها در چنین صورتی است که تلاش های پژوهشگران به بار می نشیند (علیدوستی و دیگران، 1388).

اطلاعات علمی به شیوه های مختلف و از طریق کانال های مختلفی مبادله می شوند که عبارتند از:

·        کانال های شفاهی مانند کنفرانس ها، سمینارها، سخنرانی ها و مصاحبه های فردی؛

·        کانال های کتبی (چاپی یا غیرچاپی) مانند گزارشها، مقالات ژورنالها، گزارش کنفرانسها، کتابها و رساله ها و ...؛

·        کانال های رایانه محور، مثل اتاقهای معمولی یا خصوصی چت، پست الکترونیک      (fiallbrant, 1994). 

امروزه نشر علمی در وب جهان گستر این امکان را فراهم آورده است که اطلاعات جدیدی در فاصله ای در حد چند ثانیه برای مخاطبان گسترده ای در سراسر جهان توزیع شود. افزایش سهولت دسترسی و سرعت فراهم آوری اطلاعات، ضرورت تکوین سیاست علمی و نگرشهای عمومی به علم به گونه ای جدی تر نسبت به گذشته را کاملا نشان داده است (weintraub, 2000).

تاریخچه قالب های الکترونیکی ارتباطات علمی

آغاز تاریخچه ارتباطات علمی جدید به انتشار نخستین نشریات چاپی در قرن 17 بر می گردد. تاریخچه ظهور قالب های الکترونیکی در ارتباطات علمی به تعریف تد نلسون[2]از مفهوم فرامتن در سال 1963 بر می گردد که براساس آن، پایه های طراحی نظام های فرامتن ریخته شد. همچنین با توسعه شبکه طرح های پژوهشی پیشرفته در وزارت دفاع آمریکا به نام آرپانت[3]در سال 1969 و در موسسه اریک[4](مرکز اطلاعات منابع آموزشی) زمینه ظهور منابع الکترونیکی فراهم گردید. شناسایی مفهوم اطلاعات نخستین بار با توجه به کاربردهای نظامی جدید بود. مفاهیمی چون کدگشایی و رمزگشایی از اطلاعات، حل تضادها و تعارضات نرم افزارها از جمله مفاهیمی است که در این زمینه مطرح بود. در این دوره بسیاری از فناوری های جدید، دارای کاربردهای نظامی یا تجاری بودند. تاثیر رایانه ها بر روی نگارش سبب ایجاد تحول در مفاهیم زیر شد:

حرکت از نگارشی بودن به شفاهی بودن، حرکت از خطی بودن به دنیای اتصالات و پیوندها و از ثبات به سیالیت و از منفعل بودن به فعال بودن (Ferris, 2002).

در حقیقت، تاریخچه انتشارات علمی الکترونیکی از زمان پیدایش نخستین نشریات الکترونیکی به بیش از بیست سال گذشته باز می گردد و این تحولات که در آغاز دهه 1990 آغاز شد سبب ایجاد زمینه فروپاشی نظام سنتی کاغذ محور و تغییر زمینه کاری ناشران دانشگاهی از انتشار نشریات چاپی به سمت انتشار نشریات الکترونیکی شد

(Velden, Lagoze, 2008). امروزه بر اثر همین تغییر و تحولات در دنیای علم و نشر الکترونیکی، تعاریف تازه ای از سواد آموزی ارائه شده شده که طبق آنها سواد آموزی جدید بر مبنای سواد آموزی رایانه ای تعریف می‌شود و می توان گفت که رایانه پایان سواد آموزی چاپی سنتی را رقم زده است. در حال حاضر، وب مجموعه بزرگی از قالب های رسانه ای تولید کرده است و از اینترنت به میزان زیادی در ارتباطات رسمی و غیر رسمی استفاده می شود که این مساله در مورد رسانه های قبلی مانند تلویزیون کاربرد ندارد .(Peters, 2007) همچنین، زیر ساخت های پژوهش الکترونیکی نقش زیادی را در حد حوزه رو به توسعه ارتباطات علمی ایفا می کنند. این زیرساخت ها شامل شبکه ای از ابزارها و داده هایی است که در جامعه علمی و جوامع محققان و پژوهشگران به اشتراک گذاشته شده است. پیشرفت های فناورانه فعلی در علوم الکترونیکی تردیدها را افزایش داده است که آیا زیر ساخت ها با توجه به سرعت فزاینده ارتباطات علمی برای علم در دنیای الکترونیکی ایجاد شده اند و آیا این نظام ها که از ابزارهای پژوهشی و ارتباط علمی تشکیل شده اند به طور گسترده ای در نظام یکپارچه تولید، اشاعه و دسترسی به دانش ادغام خواهند شد؟! در حقیقت، شبکه های داده ای، ابزارها و بروندادها که پیشرفت های زیرساختی جاری مانند استانداردها، هستی شناسی ها، پایگاه های اطلاعات و آرشیوها ، چاپ های الکترونیکی، نشریات و ... را شکل می دهند در حال تبدیل شدن به یک نظام جدید پیچیده تولید دانش هستند. این نظام جدید به دنبال افزایش یکپارچگی آثار، ابزارها و منابع علمی است. در راه ایجاد این زیر ساخت ها، چالش های متعددی وجود دارد که یکی از آنها میزان ترغیب فرهنگ درهای باز توسط رویکردها و خط مشی‌های سازمانی و معرفتی است که از جلوه های اصلی آن جنبش دسترسی آزاد به اطلاعات می باشد  (Schroeder et.al, 2007).

جامعه باز

اصطلاح باز در حقیقت ریشه در نظریه های سیبرنتیک و سیستم های باز دارد. در نظریه سیستم ها، یک سیستم باز به عنوان سیستمی تعریف می شود که در آن ماده یا انرژی در سطح داخل و خارج از نظام و با تعامل همیشگی با محیطش در جریان است. در علوم رایانه نیز نظام های باز، نظام های رایانه‌ای هستند که ترکیبی از میان کنش‌پذیری، قابلیت تحرک و استانداردهای نرم افزاری باز را ایجاد می کنند. اصطلاح باز از نظریه سیستم ها گرفته شده و در علوم اقتصاد، جامعه شناسی و سیاست در قالب اصطلاحات و مفاهیمی چون بازارهای باز، علم باز و سیاست باز کاربرد پیدا کرده است. اما مفهوم جامعه باز برای نخستین بار توسط هنری برگسون[5]در کتاب "دو منبع برای اخلاقیات و مذهب"[6] مطرح شد . سال ها بعد وی در زمانی که در نیوزلند در تبعید سیاسی بود کتابی با عنوان "جامعه باز و دشمنان آن"[7]نوشت.(Bergson, 1998)  

اصطلاح دانش بازیا تولید دانش باز امروزه به خوبی در متون تخصصی پذیرفته شده و به مجموعه مدل های مرتبطی از تولید هم تراز یا حاکمیت هم تراز مربوط می شود که جایگزین مدل های اختصاصی سنتی بازنمون دانش تولید شده است. مفهوم باز بودن امروزه در قالب اصطلاحاتی چون دسترسی باز، منبع باز، دست افزار باز، جامعه باز، آرشیوهای باز، آدرس های اینترنتی باز، یادگیری باز، آموزش باز خودنمایی می کند. در حال حاضر، دانش با سایر کالاها متفاوت است چون می توان آن را به عنوان یک کالای جهانی میان عموم به اشتراک گذاشت. این بدان معناست که میان سایر اشیا، دانش یک نقش کلیدی میان دولت ها برای حفاظت از حقوق عامه دارد؛ اگرچه که تعاریف مناسبی برای این حقوق به صورت آشکار ارائه نشده است(Peters, 2007).

معمولا مفهوم باز با مفهوم رایگان و در پیوند با یکدیگر بیان می شود و گاهی نیز با هم به اشتباه گرفته می شوند، بدان گونه که در جنبش منبع باز[8]، طبق گفته ریچارد استالمن[9] مفهوم رایگان برای منابع نرم افزار رایگان به کار می رود و نه نرم افزارهای باز. ریچارد استالمن چهار درجه آزادی برای نرم افزارهای باز بیان می کند که در نرم افزارهای رایگان ضرورتا ممکن است وجود نداشته باشد. این چهار درجه آزادی عبارتند از: آزادی اجرای برنامه برای هر منظوری (آزادی صفر)، آزادی برای مطالعه نحوه کار کردن برنامه و مطابقت دادن آن با نیازهای خودمان (آزادی شماره یک در حقیقت برای این منظور باید به کد نرم افزار باز دسترسی داشت) ، آزادی برای باز انتشار نسخه هایی که بتوان بین همه توزیع کرد (آزادی سطح 2 ) و آزادی برای توسعه و ترقی برنامه (آزادی سطح 3 برای این منظور هم دسترسی به کد نرم افزاری ضرورت دارد). (زره ساز، 1388) بدین گونه، وی میان دو اصطلاح رایگان و باز تفاوت قائل می شود. در جوامع فعلی، مفهوم باز بودن با همگرایی جنبش های منبع باز، دسترسی آزاد و تولید دانش باز در قالب جنبش های اجتماعی و سیاسی در حال رشد و نمو روزافزون است                                     .(Lamb, Jhonson, 2006)

جنبش های دسترسی آزاد و تولید دانش باز امروزه به خلق دانش و اشتراک گذاری آن میان اعضای جامعه بشری به منظور تامین حقوق بشر و توسعه اقتصاد سیاسی اقدام می کنند. برای بیش از سال های متمادی است که دموکراسی های پیچیده مدرن به مجموعه های بزرگی از اقتصاد اطلاعات صنعتی به خاطر کارکردهای پایه‌ایشان وابسته هستند و در چند سال اخیر است که ما شاهد آغاز یک تغییر بنیادین در سازمان تولید اطلاعات هستیم. با کمک از تحولات فناوری؛ تطابق های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی نیز پدید آمده که ایجاد تغییرات و اصلاحات بنیادین را در محیط اطلاعاتی فراهم کرده است. این تغییراتی که فضای رقومی و فضای شبکه بوجود آورده عمیق و ساختاری است. تولید گروهی اطلاعات، دانش و فرهنگ با ظهور نرم افزارهای باز و رایگان، سبب توسعه مدل اجتماعی تولید اطلاعات و فرهنگ شده است(Peters, 2007). استاندارد های باز مانند استاندارد منبع باز، استاندارد  دسترسی آزاد،‌ علم باز، ‌آرشیوهای باز از مهم ترین عوامل ایجاد کننده و تقویت کننده جهانی شدن می باشند(Vagaan,2007).

جنبش دسترسی آزاد[10]

با پیدایش شبکه جهانی اینترنت، به تدریج منابع و پایگاههای اطلاعاتی مختلفی پا به عرصه وجود گذاشته و از طریق این شبکه در اختیار همگان قرار گرفتند. با توسعه این منابع الکترونیکی در شبکه جهانی اینترنت، به تدریج جنبشی شکل گرفت که با عنوان جنبش دسترسی آزاد معروف شد. البته قابل ذکر است که پیشینه ایده دسترسی آزاد به متون علمی، به پیش از همگانی شدن اینترنت و رشد نشریه های الکترونیکی با دسترسی آزاد بر می گردد. (جمالی مهموئی و دیگران، 1385). این جنبش دارای هدفی مقدس و قدیمی است که انسان ها در طول تاریخ برای تحقق آن تلاش کرده اند و آن، دسترسی بدون قید و شرط و بدون هیچ نوع محدودیت به مطالب و یافته های علمی برای هر انسانی فارغ از نژاد، رنگ، ملیت و فقر و غنا می باشد. هدف از این جنبش، گسترش علم و توسعه دسترسی به یافته های علمی برای عموم و نه افراد برگزیده و منتخب است و هیچ گاه عدم دسترسی به یافته های علمی را به دلیل بضاعت مالی نامناسب و یا موانع قانونی و حقوقی مجاز نمی شمارد. از این رو جنبش دسترسی آزاد یا اپن اکسس خواستار برداشته شدن هر گونه قید و شرط مالی و قانونی موجود بر سر راه دسترسی به علم و آثار علمی ( به ویژه در زمینه مجلات و مقالات علمی ) است. البته این نکته فراموش نشود که طرفداران این جنبش از همان آغاز دانشمندان، پژوهشگران، مدرسان دانشگاهها و حتی خود موسسات علمی و پژوهشی بودند زیرا منافع این جنبش برای آنها کاملا ملموس و قابل درک می باشد. به طور طبیعی برخی از ناشران تجاری که تنها هدفشان از فعالیت در حوزه انتشارات علمی، کسب سود و افزودن بر سرمایه خویش از طریق فروش آثار و منابع علمی است با این جنبش مخالفت کرده و به تعبیری عوامانه تر چندان دل خوشی از آن ندارند (زره ساز، 1386).

جنبش دسترسی آزاد با طرح اسپارک[11]یا همان اتحادیه منابع دانشگاهی و انتشارات علمی در سال 1998 آغاز شد. اسپارک در وب سایت خود چنین عنوان داشته که این ائتلاف سبب ایجاد یک اتحاد بین المللی برای کتابخانه های پژوهشی و دانشگاهی شده است که تلاش دارند ناهماهنگی ها و عدم تعادل موجود در نظام انتشارات علمی را برطرف کرده و به اهدافی که مدنظرشان است برسند. اسپارک در سایت خود چنین آورده است:

 "اسپارک یا همان ائتلاف منابع دانشگاهی و انتشارات علمی درسال 1998 به عنوان یک طرح ابتکاری برای انجمن کتابخانه های پژوهشی آغاز به کار کرد و درحال حاضر دارای 222 عضو از کتابخانه های پژوهشی و دانشگاهی است که تلاش دارند تا بی عدالتی و ناهماهنگی موجود در نظام انتشارات علمی را از میان بردارند. این ناهماهنگی و بی عدالتی سبب افزایش غیرقابل تحمل قیمت نشریات علمی به خصوص در حوزه های علوم فناوری و پزشکی شده است و قابلیت جامعه را برای دسترسی، اشتراک گذاری و استفاده از اطلاعات به میزان زیادی کاهش داده است. ماموریت اصلی اسپارک خودداری و جلوگیری از این بی عدالتی به منظور توسعه علم و فرزانگی و برآوردن نیازهای اساسی دانشمندان و دانشگاهیان است."

 امروزه جنبش دسترسی آزاد توانسته گسترش بسیار زیادی در سطح جهان داشته باشد و چنانچه یک جستجوی ساده در گوگل داشته باشیم با انبوه اطلاعات و منابع در این حوزه رو به رو خواهیم شد. در این رابطه، بیانیه ها و اعلامیه های مهمی صادر شده است که اصول دسترسی آزاد و تولید دانش باز را بیان داشته اند. از مهم ترین این بیانیه ها، بیانیه طرح دسترسی آزاد بوداپست[12]است که در آن چنین آمده است: "دسترسی آزاد به هرکاربری اجازه می دهد که به صورت آزادانه و رایگان؛ امکان استفاده، دانلود، نسخه برداری، توزیع، چاپ، جستجو و نمایه سازی اطلاعات موجود در اینترنت را داشته باشد و بتواند از این اطلاعات بدون داشتن هیچ محدودیت فنی، حقوقی و یا مالی جهت تولید نرم افزارها و یا هر نوع کاربرد دیگری که مشروع و قانونی باشد استفاده کند. تنها و تنها محدودیت و مانع موجود در زمینه باز تولید و اشاعه اطلاعات، رعایت حق مولف یا کپی رایت است. در این راستا، می بایست کنترل نویسندگان را بر تمامیت آثار خودشان پذیرفت و این حق را به آنها داد که شناخته شده و مورد استناد واقع شوند. منابع دسترسی آزاد شامل مقالات علمی داوری شده و حتی مقالات علمی پیش از انتشار هستند که نویسندگان آنها را جهت دریافت نظرات و انجام اصطلاحات علمی توسط همکاران و سایر محققان در سطح اینترنت انتشار می کنند".  

بسیاری از بیانیه ها و اطلاعیه های جنبش دسترسی آزاد به مفهوم بحران در نشریات علمی و مسائل اقتصادی نشر علمی به عنوان عامل کلیدی اشاره داشته اند. بسیاری از موسسات فعال سبب ایجاد اتحادیه ها و طرح های همکاری بین المللی جهت توسعه این جنبش و منابع آن شدند که اعضای آنها عموما شامل کتابخانه ها، انجمن های کتابداری و اطلاع رسانی، موسسات پژوهشی، دانشگاه ها، اتحادیه های دانشگاهی، جوامع یادگیری، نشریات دسترسی آزاد، مطبوعات دانشگاهی کوچک، سازمان های ملی و بین المللی منطقه ای، دولتی و ناشران می شوند. البته در این رابطه نگرانی های مختلفی نیز وجود دارد؛ از جمله نگرانی هایی راجع به حاکمیت اینترنت و مسئله حفاظت از حقوق معنوی و سوء استفاده از حق مولف (H¨o¨ok, 1999).

بسیاری ازاین بیانیه ها با ایمان به اصول جنبش دسترسی آزاد و آشنایی با ساختار اینترنت، زمینه را برای تولید، توزیع و اشاعه دانش عمومی فراهم کرده اند. در بیانیه گروه کاری ناشران و کتابخانه ها[13]چنین آمده است:

" ما معتقدیم که جنبش دسترسی آزاد یک جزء اساسی از فرآیند انتشار علمی در آینده است و آثار پژوهشی که در حال حاضر در جامعه علمی منتشر می شوند می بایست تا حد امکان به صورت رایگان و آزادانه قابل دسترس برای سایرین باشند. این بیانیه همچنین مجموعه ای از پیشنهادات را برای کتابخانه ها و ناشران نشریات ارائه می دهد و اظهار امیدواری می کند که مدل انتشار دسترسی آزاد به عنوان یک مدل انتشار در حوزه ارتباطات علمی توسعه پیدا کند."

در بیانیه گروه کاری دانشمندان و جوامع علمی[14]نیز چنین آمده است:

"پژوهش علمی یک فرآیند مستقل است که در آن هر پژوهشی با توجه به نتایج سایر پژوهش ها شکل می گیرد. دانشمندانی که این پژوهش‌ها را انجام می دهند و جوامع حرفه ای که آنها را بازنمون می کنند علاقه بسیاری دارند که نتایج پژوهش‌های خود را بلافاصله منتشر کنند و تاثیرات آنها را به طور گسترده مشاهده کنند. انتشار الکترونیکی یافته‌های پژوهشی این فرصت را ایجاد می کند که امکان اشتراک گذاری یافته ها و ایده ها به صورت رایگان و بدون محدودیت در یک جامعه علمی و برای عموم فراهم شود."

در مقدمه بیانیه برلین[15]شیوه ای که اینترنت براساس آن رویکرد علمی را تغییر داده است تصدیق شده و بر روی نحوه عملکرد اینترنت به عنوان رسانه کارکردی برای انتشار دانش و تصحیح ماهیت انتشار علمی تمرکز شده است. در این بیانیه چنین آمده است:

"اینترنت اساسا واقعیت های عملی و اقتصادیِ نحوه توزیع دانش علمی و میراث فرهنگی را تغییر داده است. امروزه اینترنت برای نخستین بار و برای همیشه شانس ایجاد یک بازنمون جهانی برای دانش بشری که شامل میراث فرهنگی و ضمانت برای دسترسی جهانی می باشد را فراهم کرده است."

بطور کلی، انتشار منابع علمی (اعم از مقالات و یا هر برونداد پژوهشی) به صورت دسترسی آزاد سه نتیجه بسیار مهم را برای جامعه علمی و محققان و پژوهشگران در پی خواهد داشت:
1-افزایش احتمال دیده شدن منابع 
با انتشار منابع علمی دسترسی آزاد به دلیل عدم وجود هیچ نوع محدودیت برای استفاده و با توجه به گستردگی حوزه تحت پوشش شبکه جهانی اینترنت و قابلیتهای خارق العاده آن (از جمله موتورهای جستجو )، امکان دیده شدن آنها به میزان بسیار زیادی افزایش خواهد یافت.
2- افزایش احتمال استفاده از منابع
با افزایش احتمال دیده شدن منابع علمی، طبیعتا احتمال استفاده  از آنها در تحقیقات و پژوهش های جدیدتر نیز افزایش خواهد یافت.
3- افزایش میزان تاثیر افکار و عقاید
با افزایش احتمال دیده شدن و استفاده از منابع علمی، احتمال تاثیر افکار و عقاید نویسنده اثر در سایر آثار نیز افزایش می یابد و بدین ترتیب رتبه و جایگاه وی در قشرها و لایه های جامعه علمی بالاتر می رود (زره ساز؛ زاهدی، 1388).

مدل های انتشار به صورت دسترسی آزاد

[16]ویلینسکیمنابع دسترسی آزاد را با توجه به نحوه اداره مالی و ماهیت و شیوه دسترسی به اطلاعاتشان به ده گونه مختلف تقسیم می کند. وی معتقد است که برخی از این گونه ها ممکن است از تعاریف موجود در رابطه با دسترسی آزاد تخطی کنند و باید آنها را جزء منابعی دانست که دسترسی به یافته های علمی و پژوهشی را تا حد امکان افزایش می دهند. به عبارت دیگر، ده قالب انتشار و آرشیوسازی منابع دسترسی آزاد ارائه شده توسط ویلینسکی به نسبت مدل های سنتی انتشارات علمی، دسترسی بهتری را به اطلاعات امکان پذیر می سازند. این ده قالب عبارتند از:

1.       انتشار محتوا از طریق صفحات اینترنتی: صفحات اینترنتی دانشگاه ها این امکان را برای اعضای هیات علمی فراهم می سازند که بتوانند مقالات خود را از این طریق به صورت آزادانه و رایگان منتشر کنند.

2.       آرشیو چاپ های الکترونیکی: نرم افزارهای آرشیوی به اعضای خود اجازه می دهند که منابع خویش را خودآرشیوی کنند.

3.       پرداخت توسط مولف: این نوع از نشریات از طریق هزینه های پرداخت شده توسط مولفان اداره می شوند.

4.       منابع دریافت کننده اعانه: کمک هایی توسط دولت ها و سازمان های غیرانتفاعی جهت انتشار این نوع منابع انجام می شود.  

5.       منابع دو حالتی: در این حالت،‌ نسخه چاپی نشریه به صورت عرضه برای فروش یا دریافت حق اشتراک منتشر می شود و مقالاتش از طریق وب سایت نشریه به شکل رایگان عرضه می گردد.

6.       منابع دارای تاخیر: این منابع به صورت چاپی و با دریافت حق اشتراک منتشر می شوند اما فایل مقالات آنها با تاخیر و پس از گذشت مدت زمانی از طریق وب سایت نشریه منتشر می شوند.

7.       دسترسی آزاد جزیی: در این حالت، تنها تعداد کمی از مقالات و اطلاعات یک نشریه به صورت رایگان منتشر می شوند.

8.       اهداء به کشورهای جهان سوم: در این مدل، امکان ارائه مقالات به صورت دسترسی آزاد فقط به کشورهای در حال توسعه آن هم از طریق ثبت نام در نظام مدیریت دسترسی منابع یک نشریه فراهم می شود.

9.       خدمات نمایه سازی: دسترسی آزاد به اطلاعات کتابشناختی و چکیده ها به عنوان یک خدمت دولتی برای ناشران جهت بازاریابی مورد استفاده قرار می گیرد.

10.   منابع مشارکتی: در این مدل، سازمان های مختلفی مانند کتابخانه ها و انجمن های بین المللی با یکدیگر مشارکت کرده تا از فرایند انتشار منابع علمی دسترسی آزاد حمایت کنند(Frandsen, 2009).

ارتباطات علمی و دسترسی آزاد

سرعت پیشرفت در علم همیشه به نحوه اشاعه ی نتایج پژوهش دانشمندان و به خواسته آنها برای در جریان گذاشتن سایر محققان علاقه مند به تکمیل این نوآوری ها با استفاده از فناوری‌ها و رویکردهای جدید بستگی دارد. برای قرن ها، زنجیره ارتباطات با توجه به وضعیت خسته کننده نسخه برداری دستی متون علمی بسیار کند بود. ارتباطات تا حد زیادی محلی بود و به صورت شفاهی در تعداد محدودی از دانشگاه ها به وجود می آمد و حیات می یافت. اختراع صنعت چاپ تحول بسیار بزرگی در راه ایجاد قالب های منظم ارتباطات بود و سبب پیدایش نشریات علمی و ایجاد تحول در این زمینه گردید. در همین زمان، دانشمندان، جوامع آموزشی را شروع به دسته بندی نمودند که هدف اصلی آنها از این کار تسریع و تسهیل توسعه دانش بود. در خلال قرن بیستم، علم به مثابه نیروی محرک جهت توسعه اقتصادی شناسایی شد و این سبب گردید تا به یکباره تعداد دانشمندان افزایش چشمگیری یابد. افزوده شدن تعداد نشریات، تک نگاشت ها و برگزاری همایش های متعدد، زمینه مساعدی را برای گسترش ارتباطات علمی به وجود آورد که سبب افزایش قابلیت های سفر و حرکت به سمت سرزمین های دیگر شد.

در حدود نیم قرن اخیر فناوری اطلاعات تاثیر عمیقی را بر فرآیند انتشار علمی به جا گذاشته است که این تاثیرات از چند جنبه قابل بررسی است:

* نخست اینکه فناوری سبب ایجاد پایگاه های کتابشناختی بزرگی شد که به میزان بسیار زیادی فرآیند جستجوی انتشارات مرتبط را در سطح جهان تسهیل کرد.

* همچنین، فرآیند پردازش واژه ها سبب افزایش کارآیی فرآیند نگارش نسخه های دست نویس و آماده سازی آنها برای فرآیند چاپ شد.

اما تاثیرات عمیق بر کل فرآیند ارتباطات علمی در طول چندسال اخیر در حوزه توزیع و بازیابی اطلاعات رخ داده است. نمی توان انکار کرد که دانشمندان جزء پیشگامان در استفاده از قابلیت های جدید فناوری مانند شبکه وب و قابلیت پست الکترونیکی بوده اند. علم دارای ماهیتی جهانی و مشارکتی است و قابلیت های مختلف شبکه ای که در حال حاضر ارائه می شود در راستای تامین اهداف مشارکتی برای تولید دانش باز در جامعه است. قسمت بزرگی از فرآیند ارتباطات به عنوان یک فرآیند تولید صرفا اشتراکی رخ می دهد. دانشمندان بر خلاف موسیقیدانان یا نویسندگان آثار ادبی بزرگ معمولا خواستار دریافت پاداش های نقدی جهت به اشتراک گذاشتن یافته های پژوهشی خود نیستند. آنچه که آنها به دنبالش هستند افزودن بر سرعت توسعه علم، افزایش ارتباطات خود با سایر دانشمندان و کسب شهرت در رشته تخصصی خویش جهت پیش بردن بهتر فرآیند تحقیقاتشان است. چنانچه تعداد بیشتری از محققان و متخصصان آثار آنها را خوانده و بدانها استناد دهند برایشان بهتر است          .(Bjork, 2007) همچنین، ناشران ممکن است در کنار انتشار مقالات علمی به صورت سنتی و در نشریات اشتراکی خود، به مولفانشان اجازه دهند تا آخرین نسخه ی مورد تائید مقاله خود را از طریق یک مخزن سازمانی، مخزن موضوعی و یا از طریق وب سایتشان منتشر کنند. مدل های اقتصادی دسترسی آزاد که جایگزین مدل های مجوز دهی سنتی شده اند بر پرداخت هزینه توسط خود مولف و یا تامین هزینه نشریه توسط آگهی ها تکیه می کنند. منافع ذاتی و تاثیرات منفی استفاده فزآینده از مدل های دسترسی آزاد برای انتشار علمی مقالات نشریات داوری شده در حال حاضر موضوع بررسی های علمی و مورد شک و تردید می باشد         (Goodman ; Faster,2004).

بسیاری از طرفداران جنبش دسترسی آزاد معتقد هستند که این کار نادرستی است که عده ای کارگزار و واسطه، نتایج تحقیقات و یافته های دانشمندان را به رایگان و یا به ارزانی از آنها دریافت کنند و پس از آن نیز همان یافته‌ها را به قیمت های گزافی به همان جامعه علمی بفروشند. از سوی دیگر، طرفداران جنبش دسترسی آزاد این نگرانی را دارند که جوامع علمی، عوایدشان از انتشار نشریات را ازدست بدهند و بودجه آنها جهت انتشار سایر بروندادها و یافته هایشان کاهش یابد. برخی از دانشگاه‌های بزرگ نیز که دارای اعضای هیات علمی پرکار و فعالی هستند بر این باورند که تغییر مدل اشتراک نشریات به مدل دسترسی آزاد بر مبنای پرداخت توسط نویسندگان، هزینه بالایی را به آنها تحمیل خواهد کرد. با این حال، با وجود آنکه تعدادی از تحقیقات تجربی، تاثیرات اقتصادی را بر فرآیند انتشار الکترونیکی یا دسترسی آزاد سنجیده اند؛ اما مقایسه این یافته ها به دلیل آنکه جنبه های متفاوتی از این فرآیند را می سنجند دشوار است. در نتیجه، نیاز به مدل‌هایی است که کل فرآیند ارتباطات علمی را ساختار بخشند و به عنوان پایه و اساسی جهت مقایسه و یکپارچه ساختن یافته های تحقیقات مختلف به کار روند .(Bjork, 2007)

باید اذعان کرد که با وجود تمام ضعف ها و ابهامات موجود، جنبش دسترسی آزاد سبب ایجاد تغییر در پارادایم فرآیند ارتباطات علمی شده است. میزان و عمق این تغییر در حوزه های مختلف علمی و پژوهشی متفاوت است. در حوزه‌هایی مانند زیست پزشکی، ژن شناسی، علوم رایانه و فیزیک کاربردی فرآیند پردازش، ذخیره سازی و انتشار داده ها اهمیت یافته است. برخی از حوزه های موضوعی بر همان نظام سنتی نشر خود از جمله نظام انتشارات داوری شدهبیش از سایر نظام ها اعتماد دارند که این امر به عواملی همچون ماهیت تصدیق جامعه علمی، کثرت گرایی محتوایی و میزان قطعیت و شفافیت در روش ها و بروندادها بستگی دارد. دسترسی آزاد به علم در حوزه های موضوعی که از لحاظ تاریخچه ای در آنها ارتباطات غیر رسمی نقش تعیین کننده ای در اولویت گذاری ایده ها و اندیشه ها دارد از ظرفیت بالاتری به نسبت حوزه هایی که ارتباطات رسمی در آنها تعیین کننده است برخوردارند. حوزه هایی که بر ارتباطات رسمی بیشتر تکیه می کنند به نظر می آید دارای شکاف های پژوهشی کمتری بوده و بیشتر از قالب ها و سبک های تک نگاشتی جهت انتشار ایده های خود استفاده می کنند (Becher ; towler,2001). برعکس، حوزه هایی که ارتباطات غیر رسمی در آن ها تعیین کننده است مانند فیزیک کاربردی، بیشتر به فناوری رایانه‌ای اعتماد کرده و به انتشار داده های پژوهشی خود با استفاده از قالب های جدید فناورانه اقدام کرده‌اند. تعداد کمی از حوزه های موضوعی به ویژه در علوم زیست پزشکی، جنبش دسترسی آزاد را تبلیغ کرده و در این راستا، طرح های مختلفی همچون آرشیوها و نشریات دسترسی آزاد را راه اندازی کرده اند. یکی از نمودها و اهداف این نشریات، ایجاد امکان انتشار سریع و بدون معطلی داده های پژوهشی در جوامع علمی است. در برخی حوزه های موضوعی، طرح های دسترسی آزاد به همکاری با دروازه بانان اطلاعاتی سنتی منتهی گشته و سبب پیدایش منابع ثانویه‌ای مانند پاب مد سنترال[17] در حوزه ی زیست پزشکی شده اند.

در زمینه موانع و مشکلات نیز از مهمترین موانع دسترسی محققان به نوشته ها و یافته های علمی یکدیگر در گذشته، کاهش بودجه کتابخانه ها و افزایش قیمت مجلات را می توان نام برد. از این رو، طرفداران جنبش دسترسی آزاد به اطلاعات، بهترین راه حل پیشنهادی در این زمینه را فراهم کردن امکان دسترسی آزاد به منابع علمی از طریق شبکه جهانی اینترنت اعلام نمودند. بدین ترتیب، در چنین فضایی و با توجه به ابداع روش های جدید انتشار منابع علمی با استفاده از فناوری های اطلاعاتی و ارتباطی، ایجاد ارتباطات رسمی و غیر رسمی میان دانشمندان هر چه بیشتر ترغیب گردید. انتشار اینترنتی ضمن تسریع دسترسی رایگان به حجم انبوهی از اطلاعات، امکان استفاده از چند رسانه ای ها ( مانند صدا، فیلم، انیمیشن و گرافیک ) را در انتشار آثار علمی پدید می آورد.الگوهای جدید نشر الکترونیکی نیز که بر پایه خود آرشیوی اطلاعات هستند قابلیت تحول در ارتباطات علمی را پدید آورده اند. خود آرشیوی مفهوم گسترده ای است به معنای انتشار یک اثر توسط خود نویسنده و یا تهیه کننده آن از طریق یک وب سایت قابل دسترس برای عموم که در این حالت هیچ ناشر یا واسطه دیگری نیز دخالت نداشته باشد.توسعه فناوری های اینترنتی مانند ایجاد امکان تعبیه پیوندهای فرامتنی، سبب شده است که یک محقق با دسترسی به یک مقاله به تمام ارجاعات آن که به صورت آزاد از طریق اینترنت قابل دسترس هستند دسترسی پیدا کند و بدین ترتیب گستره ارتباطات علمی وسیع تر از پیش می گردد.

بطور کلی، دسترسی آزاد به اطلاعات در اینترنت نتایج مهم زیر را برای ارتباطات علمی در بر داشته است:
1- حذف موانع فیزیکی، مکانی و زمانی از سر راه ارتباطات علمی
بطور کلی امروزه بسیاری از موانع فیزیکی، مکانی و زمانی که در گذشته بر سر راه ایجاد ارتباطات علمی پایدار و مستحکم وجود داشت برداشته شده و برقراری ارتباط علمی برای محققان و پژوهشگران با استفاده از شبکه اینترنت و با استفاده از منابع دسترسی آزاد بسیار سهل و آسان شده است.
2- افزایش گستره آگاهی محققان از سایر تحقیقات و آثار مشابه
محققان با تعقیب پیوندها و ارجاعات موجود در مقالات دارای دسترسی آزاد با سایر تحقیقات و آثار مشابه موجود در حوزه موضوعی خود بیش از پیش آشنا می شوند.
3- افزایش سرعت ارتباطات علمی
با توجه به توضیحات پیشین، میزان تاثیر متقابل ایده های محققان روز به روز در حال افزایش است و عامل آن دسترسی آزاد و بدون محدودیت به آثار و مقالات علمی و پژوهشی است.
4- حرکت به سمت و سوی تحقق خرد جمعی
بدون شک با ایجاد ارتباطات پایدار و مستحکم میان دانشمندان و محققان و شناسایی افراد متخصص در هر حوزه تخصصی، احتمال انجام تحقیقات و پژوهشهای گروهی بیش از پیش افزایش یافته و تحقق ایده خرد جمعی در تحقیقات علمی به واقعیت نزدیک تر می شود. در این حالت نتایج تحقیقات نیز از اعتبار بیشتری برخوردار خواهد بود (زره ساز؛ پازوکی، 1388).

با توجه به توضیحات فوق باید اذعان کرد که در فرآیند تغییر پارادایمی که در حوزه ارتباطات علمی و تحت تاثیر جنبش دسترسی آزاد رخ داده است مدل های متعددی جهت توصیف و تبیین تحولات و ساختار متحول فرآیند ارتباطات علمی بوجود آمده که در زیر به معرفی یکی از این مدل ها با عنوان مدل تعاملی ارتباطات علمی پرداخته می شود.

مدل تعاملی ارتباطات علمی

شیوه های سنتی انتشارات علمی و داوری علمی امروزه پاسخگوی ارتباطات علمی کارآمد و تضمین کننده کیفیت دنیای علم در حال تحول امروز نیست. امروزه شاهد تولید مقالات علمی بسیاری هستیم که به دیل محدودیت در انتشار، امکان نشر نمی یابند و منجر به اتلاف منابع شده و مانع پیشرفت‌های اجتماعی و علمی می شوند (poschl,2004). دسترسی آزاد به آثار پژوهشی و منابع علمی بنا به دلایل آموزشی، اقتصادی و علمی مطلوب است (david ; uhlir, 2005) اما یکی از مزایای کلیدی آن معمولا مورد غفلت واقع می شود. دسترسی آزاد برخلاف برداشت های غلط موجود، فرصتی ناب برای توسعه کیفیت آثار علمی و نه تهدیدی برای آنها است (Bodenschatz ; poschl, 2003). دسترسی آزاد کاملا با فرآیند بررسی و داوری علمی سنتی مطابقت دارد و با ایجاد قالب های روشن و تعاملی به منظور نقد و بررسی و داوری علمی، تمام اعضای جامعه علمی را به صورت آزادانه وارد این فرآیند می کند. همچنین، دسترسی آزاد با فراهم کردن امکان دسترسی آزاد داوران علمی مقالات به سایر آثار علمی مرتبط با مقاله مورد بررسی، اطلاعات بیشتری را در این باره به آنها می دهد و همچنین توسعه و تکمیل سنجه های جدید برای اندازه گیری تاثیر و کیفیت انتشارات علمی را تسهیل می کند. این سنجه ها شامل ترکیبی از استنادها، میزان دانلود و استفاده و نظرات و رتبه بندی ارائه شده توسط خوانندگان این آثار است.

در این بخش از مقاله به معرفی مدل تعاملی ارتباطات علمی پرداخته می شود که بر اساس آن، انتشار آثار علمی به صورت دسترسی آزاد و تعاملی بر پایه دو فرآیند پایه ریزی می شود. در گام نخست، پیش نویس مقاله ها بلافاصله پس از تولید به عنوان مقاله های مورد بحث در یک صفحه جداگانه ای از نشریه با عنوان مقالات مورد بحث منتشر می شوند. در این صفحه مقاله پیش نویس برای مدت زمان معینی (مانند هشت هفته) جهت مطالعه و دریافت نظرات داوران علمی و سایر خوانندگان متخصصص علاقمند باقی می مانند. در مرحله دوم، نویسنده با دریافت نظرات داوران و خوانندگان، اقدام به اصلاح مقاله خود کرده و مقاله وارد فرایند بررسی های علمی دقیق‌تر شبیه آنچه در نشریات علمی سنتی وجود دارد می شود و در نهایت چنانچه مقاله از نظر سردبیر و داوران نشریه پذیرفته شود مقاله در صفحه اصلی مقالات نشریه منتشر می شود. معمولا سابقه فرآیند داوری و آرشیو نظرات داوران و خوانندگان برای مقالات مورد بحث، جهت استفاده های اجتماعی آتی نگهداری می شود. این شیوه که کاملا تعاملی است می تواند هم مشکل تاخیر در انتشار مقالات علمی راحل کند و هم کیفیت علمی آثار منتشر شده را تضمین نماید.

1.       انتشار مقالات مورد بررسی، امکان ارائه آزادانه و سریع یافته های علمی را بدون محدودیت های احتمالی داوری و ویرایش های مختلف فراهم می سازد؛

2.       فرآیند تعاملی داوری مقالات علمی، امکان ارائه بازخورد مستقیم و دریافت تاییدهای عمومی برای مقالات باکیفیت بالاتر را فراهم می سازد. این فرآیند از دزدی علمی جلوگیری کرده و فرصت ها را برای جلوگیری از انتشار مقالات علمی محدود می‌کند. همچنین به‌خوبی تمام نقاط ضعف و کمبودهای مقالات علمی با دریافت نظرهای داوران و خوانندگان مشخص می شود؛

3.       مقالات ویرایش شده نهایی، مقاله های کاملا با کیفیت و حاوی اطلاعات علمی بسیار پرباری هستند که بر اساس نظرهای داوران (با نام مخفی) و نظرهای دیگر خوانندگان متخصص علاقمند اصلاح و ویرایش شده اند.

قابل ذکر است که این مدل در حال حاضر در نشریه The journal atmospheric chemistry and physics (acp) با موفقیت اجرا شده است (Pachal, 2010).

بحث و نتیجه گیری

جنبش دسترسی آزاد سبب تغییر پارادایم در نظام ارتباطات علمی و افزایش گستره نفوذ اندیشه ها و تعاملات علمی شده است. این جنبش، با فراهم کردن قابلیت تولید و اشاعه آزادانه دانش و امکان استفاده و بهره برداری از آن بدون داشتن هیچ نوع محدودیتی، زمینه بروز و تاثیرگذاری افکار جدید و غیر وابسته به مراکز و نهادهای قدرت را فراهم کرده و آگاهی عمومی جامعه علمی را از مقیاس‌ها و مرزهای پیشرفت علم بالاتر برده است. در چنین نظامی، خردجمعی و فعالیت های مشارکتی در دنیای علم توسعه یافته و حلقه های معرفتی میان دانشمندان سراسر جهان بدون داشتن محدودیت های جغرافیایی شکل گرفته و یا به سرعت در حال شکل گیری است. همچنین، در چنین فضایی حالت انحصاری کم رنگ تر و بی مایه تر شده و امکان نفوذ افکار و اندیشه ها در قالب افراد و نهادها به لایه ها و قشرهای بالاتر جامعه علمی تسهیل شده است. دسترسی آزاد در جهت تغییر پارادایم سنتی نظام ارتباطات علمی به مدل ها و چارچوب های فکری و نظری جدیدی نیاز دارد که بتوان با کمک از آنها مختصات جامعه دانش باز را به خوبی تعریف نمود. برخی از این مدل ها در فضای نشر یافته های علمی به منصه ظهور رسیده و توسعه یافته اند که مدل تعاملی ارتباطات علمی از آن جمله می باشد. این مدل در فضای نشریات علمی داوری شده مطرح شده و به عنوان یکی از مدل های نوظهور در حوزه ارتباطات علمی، بر مساله تعامل میان اندیشه های سازنده جامعه علمی تاکید دارد و زمینه را برای ایجاد جامعه ای باز با ارائه یافته های باکیفیت و کاملا داوری شده آن هم بدون هیچ مانعی فراهم می کند.