مطالعه فنی برروی روش و ماده ی مناسب پاکسازی لایه رنگی از سطح دَرِ چوبی منسوب به دوره تیموری ایران (متعلق به آستان قدس رضوی)

آثار و اشیائی که بوسیله اجتماعات باستانی در طول دورانهای پیش از تاریخ و در دورانهای تاریخی در محل استقرار آنها چه ازغارها، تپه‌های باستانی یا ابنیه تاریخی بر جای مانده نشان دهندۀ ذوق و اشتیاق و توانایی آنها برای خلق آثاری زیبا و متناسب با ماهیت آن، ظریف و در عین حال مستحکم می باشد.

تاریخ مجموعه‌ای است از حرکتها و تجربه‌های بشری و سرگذشت انسانها؛ انسانهایی که با رفتار، افکار، آرزوها و تخیلات خود به دنیای ما شکل بخشیده‌اند. آنچه در گردونه تاریخ می‌آید گوشه‌ای است از این واقعیت‌ها، افکار و تخیلات انسانها که رمزآلود، خوشایند یا نا خوشایند بر سرزمین‌های آشنا و نا آشنا تاثیر گذاشته‌اند. تمدن و هنر ایرانیان بر پایه فرهنگی استوار است که از چندین هزاره پیشتر در این سرزمین وجود داشته است. آثار بجا مانده از این مردم، تجلیگاه سنن، آداب و آیین‌های ایرانی است. با حفظ این آثار، این آداب و رسوم زنده می‌ماند.

استفاده از چوب در ساخت اشیاء هنری و ابزار معیشتی به گذشته دور می‌رسد. این تاریخچه وسیلة مهمی برای مطالعه سیر تکامل هنر و صنعت طی قرون مختلف است. چوب بخاطر بسیاری از ویژگیهای خاص خود توانسته است از دوران پیش از تاریخ تا عصر حاضر هنرمندان و صنعت‌گران را به سوی خود جلب کند. این ویژگیها عبارتنداز:

رنگ، نرمی، سختی، قابلیت انعطاف و ترمیم پذیری، ویژگیهای خوب و مهمی در فرم، شکل و صیقل دادن چوب می باشند. علیرغم تمامی این محسنات، چوب معایب خاص خود را نیز دارد. چوب ماده‌ای است نه چندان مقاوم و در مقابل عوامل مخرب طبیعی آسیب پذیر می باشد. به همین دلیل، حفاظت چوب موضوعی پر اهمیت و قابل توجه است.

چوب ناهمگن است، چون اجزاء سلولی تشکیل دهندۀ آن متفاوت و شامل سلول‌های فیبر، پرده‌های چوبی (پارانشیم)، آوندها و غیره است. بعلاوه شکل و اندازه هریک از آنها در طول دورۀ رشد گیاه تغییر می‌کند. چوب به عنوان مادة خام آلی ناهمگن بطور کلی از عناصر اصلی کربن، اکسیژن، نیتروژن و خاکستر که حاصل از سوختن چوب و شامل عناصر معدنی می باشد، تشکیل شده است.

از این عناصر اصلی اتصالات شیمیایی با ترکیب مختلف تولید می‌شود که ترکیبات اصلی و جانبی چوب را تشکیل می‌دهند. از ترکیبات اصلی می‌توان «همی سلولز و لیگنین» و از ترکیبات جانبی می‌توان «چربی ها، روغن ها، موم ها، صمغ ها، نشاسته، قند، مواد معدنی، تاننی و رنگی و نیز آلکالوئیدها» را نام برد.

     نگهداری میراث فرهنگی برای آیندگان مهمترین فعالیت اجتماعی ما می‌باشد. اطلاعاتی که ما می‌توانیم از این قبیل اجسام جمع آوری و استنباط کنیم، راهنمای با ارزشی برای درک و فهم گذشته هستند، بنابراین می بایست از این میراث حفاظت نمود تا بتوانیم آنها را برای آیندگان نگهداری نماییم. حفاظت فرآیندی است که شامل دامنه‌ای از رفتارها و درمانهای متفاوت و گوناگون است و تمیزکاری یکی از مراحل انتقادی در فرآیند حفاظت است. تمیزکاری مرحله پایدار ساختن و ثابت کردن مواد و همچنین ظاهر نمودن جزئیات پنهانی روی سطح در شیء مورد بحث می‌باشد. بگونه ای که در این مرحله اغلب اشیاء آسیب‌پذیر بوده و حتی گاهی این آسیب‌ها غیرقابل برگشت هستند، بنابراین انتخاب تکنیکهای مناسب و روشهایی برای برطرف کردن آسیب ها بسیار اهمیت دارد.

دوره تیموریان، دوره بااهمیتی به لحاظ رشد هنری، مخصوصاً در هنرهایی همچون منبت و مشبک و گره چینی چوب، کاشی کاری، سفالگری و... می باشد. از آن دوران آثار چوبی با ارزشی در موزه مرکزی آستان قدس رضوی موجود است که از آن جمله دَر منبت و مشبک مشهور به دَر مقبره خالصی را می توان نام برد. این دَر نفیس به سفارش یکی از نقبای مشهد مقدس ساخته شده است و سالیان متمادی در معرض عبور و مرور زائرین قرار داشته است. از این رو دچار آسیب های مانند ساییدگی و ... شده است. علاوه بر این آثاری از خوردگی و تخریب چوب در برخی قسمتها، نشانگر آسیب های بیولوژیکی آن بوده و به خاطر چرکی و کثیف شدن ظاهر دَر و همچنین فرسودگی و ریختگی تزئینات موجود بر روی دَر، چند لایه رنگ برروی سطح آن در دوره های مختلف کشیده اند. حال از ضروری ترین اقدامات لازم برای باززنده سازی این اثر نفیس، مخصوصاً به لحاظ زیباشناسی، برداشتن و پاکسازی لایه های رنگی موجود بر سطح آن می باشد. این اقدامات به شرح زیر است:

ابتدا به مطالعه عمومی بر روی روش مناسب برداشت لایه های رنگی از روی آثار چوبی پرداخته و سپس به روش مناسب برای زدودن اندود های رنگی از سطح درب چوبی دوره تیموری متعلق به آستان قدس رضوی خواهیم پرداخت.

روشهایی در حال حاضر برای تمیزکاری و برداشت لایه رنگ روغن از روی آثار چوبی وجود دارد که عبارتند از: 1- روش فیزیکی و مکانیکی: که با استفاده از سمباده و بیستوری و ابزار دیگر و بعضا از ماشین پوست استفاده می گردد، این روش علاوه بر برداشتن لایه رنگ روغن، سبب آسیب به سطح چوب نیز می شود. همچنین هنگام استفاده از بیستوری و ابزاری از این قبیل برای برداشتن لایه رنگ، این عمل بطور یکسان و یکنواخت صورت نگرفته و در بعضی قسمتها باعث آسیب به سطح چوب می گردد.

2- روش شیمیایی: استفاده از رنگ زداهای موجود در بازار و کاربرد محلول های شیمیایی دیگر مثل استن و ... . با توجه به انجام کارهای گوناگون در این حیطه که خود نیز در آنها فعالیت داشته ام ، رنگ زداها و محلولهای شیمیایی، پاکسازی لایه رنگ روغن را برای ما براحتی امکان پذیر نمی کننند و حتما در حین تمیزکاری نیاز به فشار مکانیکی می باشد که در اینصورت مخصوصا در بعضی قسمتها که ضخامت لایه رنگ کمتر است سبب آسیب به چوب می گردد. علاوه بر این زمان بر است. اکنون با بررسی روشهای موجود، بدنبال ماده و روش مناسبی برای پاکسازی لایه رنگ از سطح چوب بوده که این کار با بررسی و تست مواد گوناگون و روشهای مختلف صورت خواهد پذیرفت.

* یافتن مناسب ترین روش و ماده برای تمیزکاری ایمن و کم مخاطره برای درب چوبی نفیس دوران تیموری متعلق به آستان قدس رضوی.

* حذف اندودهای رنگی از شیء چوبی برای تامین نیازهای نگاهداشتی و زیباشناختی شیء.

1- اهمیت تاریخی و مذهبی اثر: این درب چوبی منبت و مشبک و گره چینی همانطور که قبلا ذکر گردید منسوب به دوره تیموری بوده و از لحاظ تاریخی حائز اهمیت می باشد. این اثر با توجه به آسیب زیادی که در گذر سالهای متمادی دیده، هنوز یک اثر هنری بی نظیر به شمار می آید.

2- لزوم تمیزکاری به دلایل فنی: در صورتی که این لایه رنگ روغن (اندود روغنی) برداشته نشود به مرور اسیدیته بالا رفته و موجب پوسیدگی بیشتر چوب می شود.

3- فراهم آوردن امکان برداشت (تاریخ هنری) صحیح و درست از اثر: بوسیله پاکسازی و برداشتن اندود، سطح ظاهری شیء نمودار شده و در این صورت بهتر می تواند مورد مطالعه محققان و پژوهشگران قرار گیرد.

1- آسیب رسانی اندودهای رنگی به آثار چوبی به چه صورت است؟

2- فاکتور مهم در اتخاذ روش مناسب برای زدایش لایه های رنگی چیست؟ 

 روش کار: پس از انجام مطالعات تاریخی و فن شناسی نظری، به مطالعه فنی و آزمایشگاهی پرداخته می شود. سپس مطالعه میکروسکوپی، تهیه مقطع عرضی، آنالیز شیمیایی به روش اسپات تست و برخی روش های آنالیز دستگاهی نظیر  FTIRصورت گرفته و برای اندودهای روغنی انجام تست های مختلف تمیزکاری با هدف تجویز ماده و روش تمیزکاری مناسب برای نمونه مورد نظر از جمله کارهایست که انجام می گردد. برای مستندنگاری دقیق و علمی در تمام مراحل با توجه به محدودیت های موجود در کار از حداکثر امکانات استفاده خواهد شد.

(مشاهدات میکروسکوپی، تست روشهای مکانیکی جهت برداشتن اندود روغنی، تست محلولهای پاک کننده رنگ روغنی با درصد غلظتهای مختلف و ترکیب مواد شیمیایی مختلف، اندازه گیریPH، احتمالا اسید زدایی در هنگام برداشتن اندود روغنی یا بعد از آن، اندازه گیری شاخص های فیزیکی چوب جهت حفظ آنها در هنگام برداشت اندود، اندازه گیری میزان پوسیدگی و اسیدیته ناشی از اندودها به روی چوب).

 مطالعات کتابخانه ای، مطالعات میدانی و آزمایشگاهی، اینترنت، جمع بندی و تحلیل نتایج.

دورۀ تیموریان عصر تحول و توسعه درخشان هنرهای تزئینی در ایران گشت. پس از اینکه چنگیز خان مغول به ایران حمله کرده و اکثر نقاط ایران را ویران نمود چهره هنر این سرزمین نیز بکلی دگرگون شد و بسیاری از آثار نفیس دورانهای گذشته از بین رفتند. سپس در دوره های بعد یعنی دورۀ ایلخانان و تیموریان هنر دوباره جان تازه ای گرفت و رشد خود از نو آغاز نمود. از این قرون در حرم مطهر امام رضا(ع) آثاری باقی مانده که برخی از آنها در موزۀ مرکزی آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود. از این آثار دَرِ چوبی منبت و مشبک‌کاری و گره‌چینی است که به دَرِ مقبرۀ خالصی شهرت یافته است، این دَر، در طی نوسازیهای اخیر حرم مطهر از مکان نصب خود برداشته شده و از سال 1376 ه.ش در موزۀ مرکزی در کنار دیگر دَرهایِِ چوبی قدیم حرم مطهر به معرض نمایش گذاشته شده است.

این دَر از جنس چوب و به ابعاد 179×345 سانتیمتر در اوایل قرن نهم یا اواخر قرن هشتم به سفارش یکی از نُقبای مشهد مقدّس ساخته شده است. این اثر با توجه به کاربردی بودن در طول سالیان متمادی آسیبهای زیادی دیده است، با این حال هنوز هم اثری بی نظیر محسوب می گردد. استاد هنرمند برای خلق این اثر، هنرهای منبت و مشبک و گره‌چینی را در هم آمیخته است.

این دَر، دارای سه قاب بزرگ گره‌چینی مزیّن به نقوش نباتی منبت شده و قابهای کوچک مشبک و منبت می‌باشد. از جمله پدیده‌های فرهنگی و هنری این دَر، کتیبه‌های آن است. یکی از کتیبه‌ها بر پیشانی چهارچوب دَر نقش بسته و شامل نام و القاب سفارش دهنده می‌باشد و کتیبه دیگر دو مصراع از یک بیت شعر است. قاب کتیبه پیشانی چهارچوب در ابعاد 14×145 سانتیمتر و متن آن به خط ثلث بر زمینه‌ای ساده به این مضمون نوشته شده است:

«اَمَرَ بِتجدید هذه‌ العِماره لِلمسجدِ الشَریفِ المُرتَضی الاَعظَم الاَعلَم السُلطان النُقباء فی العالَم اَمیر عَبدُالحَی اِبنِ اَمیر طاهر الموسوی».

کتیبه دوّم در دو قاب به ابعاد 17×41 سانتیمتر به خط ثلث بر زمینه‌ای مشبک و مزیّن به نقوش اسلیمی به این مضمون می‌باشد:

تصویر1: دَرِ منبت و مشبک دورۀ تیموری.	تصویر2: قاب کتیبه پیشانی چهارچوب دَرِ.
	تصویر 3: قاب کتیبه قسمت بالای لنگه دَرِ.

برای مستندنگاری این اثر، در ابتدا و قبل از انجام هر گونه تمیزکاری و پاکسازی، از تمامی قسمتها عکس همراه با جزئیات اثر تهیه و ثبت گردید. این دَرِ چوبی منبت مشبک دارای گره‌چینی روی لنگه ها و پیشانی چهارچوب همراه با تزئینات ختایی است.

تصویر 4: جزئیات از قسمت های مختلف دَر. منبع: نگارنده..

تصویر 5 : جزئیات از قسمت های مختلف دَر. منبع: نگارنده.

گره‌ پیشانی چهارچوب دَر، به نام گره شش دوازده پیلی‌کند و تند، آلت و لغت نامیده می شود.

تصویر6: گره شش دوازده پیلی کند و تند، آلت و لغت اجراشده در پیشانی چهارچوب دَرِ دورۀ تیموری. منبع: نگارنده.

تصویر 7: گره شش دوازده پیلی کند و تند، آلت و لغت. منبع: جواد شفائی، هنر گره‌سازی در معماری و درودگری، سال 1360.

در میان هر لنگه دَر، یک قاب گره‌چینی وجود دارد که در تصویر 7 طرح آن رسم شده است. این گره شش دوازده پیلی تند کند، آلت و لغت نامیده می شود. در داخل این گره‌چینی ها تزئیناتی وجود دارد که متأسفانه با پر شدن رنگ در داخل آنها طرح اصلی دیده نمی‌شود. (تصویر8)

تصویر 8: گره شش دوازده پیلی تند و کند، آلت و لغت اجرا شده در دَرِ دورۀ تیموری. منبع: نگارنده.	تصویر 9: گره شش دوازده پیلی تند کند، آلت و لغت. منبع: جواد شفائی، هنر گره‌سازی در معماری و درودگری، سال 1360.
تصویر 10: قاب پایین لنگه دَر همراه با تزئینات ختایی، در هردو لنگه طرح یکسان است. منبع: نگارنده.

تصویر 11: فاق.  منبع: نگارنده.	تصویر 12: نحوه اتصال فاق و زبانه.  منبع: نگارنده.
تصویر 13: نمای بالا از نحوه اتصال آلات. منبع: نگارنده.	تصویر 14: نمای بالا از نحوه اتصال آلات. منبع: نگارنده.

از کتیبه‌ی موجود بر روی چهارچوب دَر اینگونه برداشت می‌شود که این دَر هم زمان با تجدید و تعمیر بنای مسجد بالای سر درحرم مطهر حضرت رضا (ع) ساخته شده و طی سالهای متمادی با تغییر و تحولاتی که در معماری مجموعۀ حرم علی بن موسی الرضا صورت گرفته، جابجا شده است. بر اساس منابع تاریخی با توجه به اعتقاد خاص شیعیان (الصلوه عند راس الامام) اوّلین ساخت و سازهای جانبی بارگاه مطهر حضرت رضا(ع) در سمت بالاسر حضرت انجام گرفته و اوّلین مسجد، مسجد بالاسر می‌باشد. (کفیلی، 1378).

 قدیمی‌ترین منبعی که از این مسجد نام برده است، تاریخ بیهقی است که در ذکر وقایع تاریخی سنۀ تسع و عشرین اربعمائه می نویسد: «روز دوشنبه ششم شعبان المعظم بوالحسن واقی دبیر گذشته شد... و من در سنه احدی و ثلثین که به طوس رفتم با رایت منصور، پیش که هزیمت دندانقان افتاد، و به نوقان رفتم و تربت رضا_ رضی الله عنه_ زیارت کردم و گور عراقی را دیدم در مسجد آنجا که مشهد است، در طاقی پنج گز از زمین تاطاق و او را زیارت کردم...». (بیهقی، 1376، ص814).

گره‌سازی در چوب به دو شیوه منبت کاری و مشبک کاری معمول است. از گره‌های معمول در معماری، در منبت‌کاری نیز استفاده می‌شود، ولی انواع گره‌های معمول در مشبک‌کاری اصول و ضوابط خاص خود را دارد و با انواع گره‌های بنایی متفاوت است. به همین جهت این گروه گره‌ها به گره‌های درودگران موسوم است. ترسیم زمینه گره‌های درودگران مانند سایر زمینه های گره با ربع یا نیم زمینه یا یک زمینه کامل آغاز می‌شود و از تکرار آنها یک کادر گره در ابعاد بزرگ بوجود می‌آید. نحوۀ اجرا و ساخت گره چوب به نوع گره مورد نظر بستگی دارد. مثلاً در برخی از انواع گره، کلاف کشی در چارچوب پنجره بصورت مربع و در بعضی بشکل لوز یا مثلث بندی انجام می‌شود و قطعات آلات چوبی در کلاف های مذکور جاسازی می‌شوند.

بر اساس مطالعات انجام شده، دَرِ مورد نظر مربوط به دوره تیموری می باشد.

«با توجه به کتیبۀ فوقانی دَر «امیر عبدالحی بن امیر طاهر الموسوی» سفارش دهندۀ دَرِ مورد نظر، جهت تجدید بنای مسجدی بوده است، که از شرح کامل احوال و زندگی امیرعبدالحی بن امیرطاهر موسوی در کتب تاریخ و رجال مطالبی به دست نیامده است. مهمترین اطلاع بدست آمده از قاضی نور الله شوشتری است که در مجالس المؤمنین - مجلس دوّم ذیل نام موسویه -به ذکر سلسله سادات موسوی می‌پردازد و وی را جزء نقبای مشهد مقدّس در این دوره نام می برد. (کفیلی، 1378).

بر اساس مطالعات تطبیقی بر روی دَرهای همزمان، مشابهت در طرح و منبت کاری آنها با این دَر قابل مقایسه است. این دَرها به قرار ذیر می باشند:

     1- دَرِ مسجد روستای ازغد از توابع بخش طرقبه واقع در مشهد (خراسان رضوی) می‌باشد. روستای ازغد در 25

کیلومتری جنوب غرب شهر مشهد واقع شده است. این روستا 22 کیلومتر با مرکز بخش فاصله دارد، همچنین فاصله آن تا مرکز شهر مشهد(حرم مطهر) 40 کیلومتر می باشد.

تصویر 15:  نمایی از موقعیت قرار گیری روستای ازغد. منبع: نگارنده.	تصویر 16: نمایی از موقعیت قرار گیری روستای ازغد. منبع: نگارنده.
تصویر 17: نمایی از روستای ازغد. منبع: نگارنده.	صویر 18: دَرِ تاریخی مسجد روستای ازغد. منبع: نگارنده.

       2- چند دَرِ چوبی دیگر که در زیر ذکر می گردند به لحاظ نحوۀ کار منبت و مشبک و ظرافت گره اجرا شده در آنها با دَرِ تاریخی منبت و مشبک دورۀ تیموری مطابقت دارند.

دَرِ مسجد جامع یزد می باشد که از لحاظ نحوۀ اجرای منبت و مشبک روی دَر کاملاً شبیه دَرِ مقبرۀ خالصی است و تنها در نوع گره اجرا شده با یکدیگر متفاوت هستند.

تصویر 19:  جزئیات از دَرِ مسجد جامع یزد. منبع: نگارنده.	تصویر 20: جزئیات دَرِ منبت و مشبک دوره تیموری. منبع: نگارنده.
تصویر 21: دَرِ منبت و مشبک دوره تیموری. منبع: نگارنده.	تصویر 22: دَرِ مسجد جامع یزد. منبع: نگارنده.

نمونه بعدی صندوقچه بی بی نصر خاتون مربوط به اراک می باشد که در این اثر نیز نحوۀ اجرای منبت و مشبک با ظرافت و دقت بالایی کار شده است که از نظر نحوۀ اجرا و همچنین به لحاظ نوع گره بکار رفته در آن با یکدیگر مطابقت دارند.

تصویر 23: جزئیات صندوقچه بی بی نصر خاتون در اراک. قرن 8 هجری قمری،‌ واقع موزه ایران باستان. منبع: نگارنده.	تصویر 24: صندوقچه بی بی نصر خاتون در اراک. قرن 8 هجری قمری،‌ واقع موزه ایران باستان. منبع: نگارنده.
تصویر 25: دَرِ منبت و مشبک دوره تیموری. منبع: نگارنده.

هنگام بررسی علل خرابی یک اثر هنری باید موادی را که شیء از آن ساخته شده و همچنین کنش و واکنش آن را در برابر عوامل محیط در نظر گرفت. از آنجا که چوب یک ماده آلی است و بخش عمده آن از سلولز ساخته شده، بنابراین دارای ویژگیهایی چون قابلیت انعطاف، قابلیت جذب رطوبت و خصوصیات دیگر است و به آسانی در معرض حملة عوامل گوناگون خرابی و فساد قرار می‌گیرد.

نکته شایان ذکر این است که مواد شیمیایی که برای میکروب زدائی (مثلاً: مواد شیمیایی ضد موریانه و...) مورد استفاده قرار می‌گیرد، پس از چند سال تأثیر خود را از دست می‌دهد. بنابراین بازرسی و ترمیم ادواری اشیاء در برابر حمله حشرات یک ضرورت و وظیفه مهم است. عوامل محیطی فعال نقش بزرگی در زندگی و بقای اشیاء موزه‌ای دارند. از این رو معالجه شیمیایی مناسب همراه با کنترل کافی عوامل محیطی مخالف فقط می‌تواند ایمنی و سلامت موزه‌ای ساخته شده از چوب را تضمین کند.

این دَر سالیان متمادی در مجموعۀ حرم مطهر، در معرض عبور و مرور زائران نصب بوده است، و در اثر استفاده و تماس دست دچار ساییدگی و فرسایش بسیار گردیده و آثار آن بر روی زه‌وار بیشتر به چشم می‌آید. همچنین وجود ترکهای بزرگ روی نوار تزئینی چهارچوب حاکی از آسیب زیاد به دلیل شرایط نامناسب موقعیت نصب آن در گذشته بوده است. (کفیلی، 1378).

تصویر 26: ترکهای بزرگ روی نوار تزئینی چارچوب حاکی از آسیب زیاد به دلیل شرایط نامناسب موقعیت نصب می باشد. منبع: نگارنده.

تصویر 27: ترکهای بزرگ روی نوار تزئینی چهارچوب حاکی از آسیب زیاد به دلیل شرایط نامناسب موقعیت نصب می باشد. منبع: نگارنده.

بخش پاشنه چهارچوب دَر نیز به مرور زمان از بین رفته است و با چوب ساده بازسازی آن صورت گرفته است.

تصویر 28: بازسازی بخش تحتانی چهارچوب دَر با قطعات چوب ساده و بدون تزئین. منبع: نگارنده.

آسیبهایی که در اثر هجوم عوامل بیولوژیکی همچون موریانه و سوسک چوب خوار بوجود آمده اند، به مراتب از استحکام چهارچوب دَر کاسته اند و برخی از قسمتهای پشت چهارچوب اصطلاحاً بصورت پنبه ای شده است. از آسیب‌های وارده بر آن لایه ی رنگی قهوه ای کم رنگ (البته در حین تمیزکاری و همچنین مطالعه ی مقطع عرضی که تهیه شد، مشخص گردید که در سالهای متمادی 3 لایه رنگ، با رنگهای مختلف بر روی دَر کشیده شده است) که به منظور پیشگیری از هجوم و تخریب بوسیله حشرات و همچنین به خاطر ازدیاد عبور مرور زائرین، ظاهر دَرکثیف و چرکین شده بود، و لایه رنگ را بر روی آن کشیده اند که متأسفانه خود باعث صدمه بسیار، مخصوصاً به لحاظ زیباشناسی اثر گردیده است.

تصویر 29: آسیبهای بیولوژیکی، پشت چهارچوب دَر. منبع: نگارنده.

تصویر 30: آسیبهای بیولوژیکی، پشت چهارچوب دَر. منبع: نگارنده.

رنگ، فضاهای منبت و مشبک را پوشانده و به اصالت و زیبایی آن لطمه وارد کرده است. از مهمترین اقداماتی که برای احیاء این دَرِ نفیس بایستی انجام داد، برداشتن لایه‌های رنگی (تمیزکاری، پاکسازی و برداشتن لایه‌های رنگی از روی سطح دَر) است. تنها چهارچوب دَر دچار آسیب شده و مورد هجوم حشرات مخصوصاً موریانه و سوسک چوب خوار قرار گرفته است و لنگه های دَر سالم می‌باشد. ضمناً بعد از انجام عملیات تمیزکاری بایستی حتماً  با رعایت اصول مرمت استحکام بخشی و تثبیت آن صورت پذیرد.

پس از انجام مراحل مستندنگاری، نخست به تمیزکاری فیزیکی پرداخته که گرد و غبار و لایه‌هایی که احتمالاً بطور اتفاقی بر روی سطح دَرِ قرار گرفته اند زدوده و از روی آن پاکسازی شدند.

 بعد از انجام این مراحل به آزمایشات لازم جهت شناسایی تعداد لایه رنگ موجود در روی دَرِ پرداخته، بدین جهت مقطع عرضی از لایه رنگ موجود بر سطح دَرِ تاریخی تهیه و هنگام مشاهده و بررسی با میکروسکوپ نوری و انعکاسی مشخص گردید که تعداد لایه‌های موجود بر روی دَر 4 لایه می‌باشد که 3لایه رنگی و لایه آخر هم مربوط به پوشش اولیه و اصلی که در زمان ساخت اثر و بعد از اتمام کار برسطح آن کشیده شده است که بعد از آزمایش SPOT TEST و آنالیز دستگاهی FTIR مشخص گردید این لایه از جنس لاک الکل (شلاک، SHELLAC) می‌باشد.

نمودار (تصویر 31): آنالیز لایه رنگی اول.

نمودار (تصویر 32):  طیف استاندارد. http://www.irug.org/  source:

در ادامه آزمایشها که در حین عملیات تمیزکاری صورت می‌پذیرفت، هنگامی که لایه های رنگی حاشیه منبت‌کاری لنگه دَر تمیز و پاکسازی می‌شد، آثاری از وجود رنگ قرمز در این نواحی مشاهده گردید که پس از نمونه برداری و انجام آزمایشات لازم مشخص شد که این رنگ از نوع قرمز سرب (سرنج) می‌باشد. پس از اتمام تمیزکاری بخشی از حاشیه دَر مشخص شد که در کنار رنگ قرمز موجود به احتمال زیاد رنگ لاجورد یا سبز نیز بکار رفته که به مرور زمان در اثر عوامل مختلف، آن رنگ اکسید شده و به خاکستری تغییر رنگ داده است. از این پس پاکسازی لایه های رنگی دیگر قسمتهای منبت‌ کاری حاشیه با حساسیت بیشتری صورت پذیرفت تا لایه رنگ موجود در حاشیه منبت کاری حفظ گردد. همچنین در روی حاشیه نوار چهارچوب دَر، در برخی قسمتها رنگ سبز (سبز سیلو) باقی مانده است.

تصویر 33: رنگ قرمز سرب (سرنج)، موجود در داخل  حاشیه منبت‌کاری قاب بالای لنگه دَر. منبع: نگارنده.	تصویر 34: رنگ قرمز سرب (سرنج)، موجود در داخل حاشیه منبت‌کاری لنگه های دَر. منبع: نگارنده.
تصویر 35: رنگ سبز (سبز سیلو) موجود در روی حاشیه نوار چهارچوب دَر. منبع: نگارنده.	تصویر 36: رنگ سبز (سبز سیلو) موجود در روی حاشیه نوار چهارچوب دَر. منبع: نگارنده.

حفاظت بمنظور نگه داشتن و حفظ نمودن اشیاء باقی مانده از گذشته، از عوامل مختلف آسیب رسان صورت می پذیرد. از این رو بایستی به خاطر داشته باشیم که اشیاء اصلی و مهم تاریخی بدست آمده طی حفاریها و کاوشهای باستان شناسی در صورت آسیب دیدگی، ممکن است غیرقابل برگشت بوده و حفاظت از این اشیاء فرهنگی تاریخی از نقطه نظر اجتماعی و فرهنگی ضروری است. یکی از اهداف اصلی که در طی فرآیند حفاظت صورت می گیرد، مراقبت از اشیاء تاریخی سودمند موجود، برای آزمایش و آزمودن در حال حاضر و آینده است. بنابراین کلید حفاظت موفق، اطلاع و آگاهی کامل از موادی است که شیء از آنها ساخته شده و همچنین فرآیندی است که سبب پوسیدگی و فرسودگی آثار گشته است. با این وجود، فرآیند پوسیده شدن برای مواد مختلف، گوناگون و پیچیده است و هنوز خیلی آشکار نیست. خوشبختانه در سالهای اخیر محدوده وسیعی از تکنیکهای بکار گرفته اصلاح شده و کار حفاظت را آسان نموده و آثار را از خطر دور کرده است که این باعث افزایش کیفیت نگهداری و حفظ اشیاء شده است. در این سالها پیشرفت در تکنولوژی ابزارهای ساخته شده، تغییرات اساسی در تکنیکهای حفاظت ایجاد کرده است. (Sook Koh, Yang. 2005)

در روش فیزیکی و مکانیکی که با استفاده از سمباده و بیستوری و ابزار دیگر و بعضاً از دستگاه سنباده برقی استفاده می‌‌گردد، این روشها علاوه بر برداشتن لایه های رنگ، سبب آسیب به سطح چوب نیز می‌شود. همچنین هنگام استفاده از بیستوری و ابزاری از این قبیل برای برداشتن لایه رنگ، این عمل بطور یکسان و یکنواخت صورت نگرفته و در بعضی قسمتها باعث آسیب به سطح چوب می‌‌گردد و ممکن است در هنگام برداشتن لایه های رنگی بوسیله بیستوری علاوه بر لایه رنگ، مقداری از سطح چوب نیز به همراه آن برداشته شود. استفاده از این روش‌ها برای پاکسازی لایه های رنگی از روی سطح دَرِ تاریخی منبت و مشبک مقبرۀ خالصی نه تنها امکان پذیر نیست (به دلیل وجود طرح منبت و مشبک بسیار ظریف)، بلکه سبب آسیب جدی به نقشهای موجود نیز می‌‌گردد. بیستوری باعث برش خوردن سطح طرح و همچنین شکستن تزئینات ختایی شده و استفاده از سنباده و دستگاه سنباده برقی نیز باعث ساییدن شده و ایجاد فرورفتگی در طرح‌ها می کند. ‌‌

تصویر 37: طرح منبت و مشبک بسیار ظریف دَرِ تاریخی دورۀ تیموری. لایه های رنگی موجود سبب پوشاندن طرح دَر شده است. منبع: نگارنده.

در روش شیمیایی، از رنگ زداهای موجود در بازار و محلول های شیمیایی دیگر مثل استن و .... به تنهایی استفاده می‌شود که با توجه به انجام کارهای گوناگون در همین زمینه که نگارنده در آنها فعالیت داشته‌ است، رنگ زداها و محلولهای شیمیایی، پاکسازی لایه های رنگ را برای ما براحتی امکان‌پذیر نمی‌کنند و حتی در حین تمیزکاری نیاز به فشار مکانیکی می‌باشد که در اینصورت مخصوصاً در بعضی قسمتها که ضخامت لایه رنگ کمتر است سبب آسیب به چوب می‌‌گردد. علاوه بر این، زمان بیشتری نیاز دارد. رنگ زداهای موجود در بازار بصورت مایع و یا ژله‌ای هستند که پس از استفاده برای پاکسازی لایه های رنگی از روی چوب، به هنگام واکنش با لایه رنگ، گرمای زیادی ایجاد کرده که این قضیه سبب نفوذ بیشتر حلال به داخل چوب شده و همچنین بعد از تمیزکاری باعث آسیب و ریش ریش شدن سطح چوب می‌گردد (چوب به حالت پرز مانند از قسمتهای مختلف از سطح جدا می‌شود). اکنون با بررسی روشهای موجود، بدنبال ماده و روش مناسبی برای پاکسازی لایه های رنگ از سطح چوب بوده که این کار با بررسی و تست مواد گوناگون و روشهای مختلف صورت پذیرفت.

این دَرِ چوبی با توجه به آسیب زیادی که در گذر سالهای متمادی دیده، هنوز یک اثر هنری بی‌نظیر به شمار می‌آید. در صورتی که این لایه های رنگی برداشته نشود به مرور اسیدیته دَرِ چوبی بالا رفته و موجب پوسیدگی (در واقع پوسیدگی آسیبی بیولوژیکی است که تحت تاثیر بعضی از قارچ ها اتفاق می افتد و وجود این لایه های رنگی اسیدیته چوب را افزایش می دهد) بیشتر آن می‌شود.

حال می بایست با یافتن روش و ماده مناسب برای تمیزکاری ایمن و کم مخاطره دَرِ چوبی نفیس دوران تیموری متعلق به آستان قدس رضوی اقدام نمود که با انجام این کار یعنی:

1- حذف اندودهای رنگی از شیء چوبی برای تامین نیازهای نگاهداشتی و زیباشناختی شیء.

2- فراهم آوردن امکان برداشت (تاریخ هنری) صحیح و درست از اثر (بوسیله پاکسازی و برداشتن اندودهای رنگی)، سطح ظاهری شیء نمودار شده و در این صورت بهتر می‌تواند مورد مطالعه محققان و پژوهشگران قرار گیرد.

3- همانطور که در بالا ذکر آن گذشت، اندودهای رنگی در چوب به دلیل عدم تبادل هوا سبب ایجاد حالت اسیدی می شوند، پس با پاکسازی آنها از اسیدی شدن بیشتر چوب به دلیل پنهان بودن در زیر لایه های رنگی جلوگیری کرده و موجبات تنفس آن را فراهم می‌آوریم.

 مواد شیمیایی مورد استفاده عبارتند از:

1-    استن

2-    الکل

3-    گزیلن

4-    تولوئن

5-    وایت اسپریت

6-    آمونیاک

7-    کربوکسی متیل سلولز (CMC)

کربوکسی متیل سلولز (CMC) ماده‌ای است که به دلیل دارا بودن خواص ویژه می‌تواند در بسیاری از موارد مورد استفاده قرار گیرد. در مرمت از کربوکسی متیل سلولز بیشتر به عنوان چسبی ضعیف استفاده می‌شود. قدرت چسبندگی (CMC) چندان زیاد نیست. برگشت پذیری (CMC) به سهولت انجام می‌پذیرد.

پس از ترکیب حلالها با یکدیگر و بدست آوردن نسبت آنها، به مواد کربوکسی متیل سلولز (برای ایجاد حالت ژله ای) اضافه گردید.

1- اثر تخریبی ندارد.

2- برروی رنگها و مواد اثر نامطلوب نداشته و pH ژل CMC خنثی است.

3- حتی در صورت ماندن ژل بر سطح اثر، با از دست دادن آب خود، به تدریج ورقه ورقه شده و از سطح اثر جدا می‌شود.

تصویر 38: ضمادگذاری ژل تهیه شده جهت پاکسازی لایه های رنگی. منبع: نگارنده.

به دلیل وجود طرح منبت و مشبک و گره‌چینی روی دَر، استفادۀ ژل نسبت به محلول از کارایی بیشتری برخوردار است. مزایای کاربرد ژل:

1- نفوذ ژل به داخل خلل و فرج طرح‌ها.

2- تمیزکاری یکنواخت قسمت‌های ضمادگذاری شده.

3- تعادل و کنترل در روند تمیزکاری و پاکسازی.

4- سرعت عمل بیشتر و مدت زمان کمتری برای برداشتن لایه رنگ نسبت به محلول.

5- راحت بودن و آسان‌تر بودن کار با ژل.

 6- صرفه جویی در میزان مصرف محلول کاربردی نسبت به ضمادگذاری با محلول.

7- صرفه جویی اقتصادی

8- تهیه آسان ژل مورد نظر.

9- کنترل از نظر مدت زمان ضمادگذاری و ماندگاری برروی دَر بدلیل نفوذ کمتر در چوب.

تصویر 39: پاکسازی لایه های رنگی بوسیله ژل. منبع: نگارنده.	تصویر 40:  پاکسازی لایه های رنگی بوسیله ژل. منبع: نگارنده.
تصویر 41: پاکسازی لایه های رنگی بوسیله ژل. منبع: نگارنده.	تصویر 42: پاکسازی لایه های رنگی بوسیله ژل. منبع: نگارنده.

ژل پاک کننده تهیه شده به راحتی در داخل طرح‌ها نفوذ کرده و سبب حل لایه های رنگی در داخل خودش می‌شود. بدین صورت بعد از ضمادگذاری این لایه‌ها به آسانی به همراه ژل و به کمک ابزار پاکسازی می‌شوند.

تصویر 43:  قاب پایین لنگه دَر دارای تزئینات اسلیمی قبل از تمیزکاری. منبع: نگارنده.

تصویر 44:  قاب پایین لنگه دَر دارای تزئینات اسلیمی قبل از تمیزکاری. منبع: نگارنده.

لازم به ذکر است به ترکیب فوق جهت شستشوی نهایی سطح دَر مقداری حدود5% آمونیاک اضافه گردید ( البته نسبت استن نیز به 40 درصد کاهش می‌یابد) که علاوه بر تمیزکاری لایه چرکی و چربی، تا حدودی pH چوب نیز تغییرمی نماید.

تصویر 45:  قاب بالای لنگه دَر دارای تزئینات اسلیمی و کتیبه قبل از تمیزکاری لایه های رنگی. منبع: نگارنده.

تصویر 46: قاب بالای لنگه دَر دارای تزئینات اسلیمی و کتیبه بعد از پاکسازی لایه های رنگی. منبع: نگارنده.

تصویر 47: قبل از پاکسازی لایه های رنگی. منبع: نگارنده.	تصویر 48: در حین پاکسازی لایه های رنگی. منبع: نگارنده.
تصویر 49: بعد از پاکسازی لایه های رنگی با استفاده از ژل آماده شده. منبع: نگارنده.	تصویر 50:  بعد از پاکسازی لایه های رنگی با استفاده از ژل آماده شده. منبع: نگارنده.

تصویر 51: بعد از پاکسازی لایه های رنگی. منبع: نگارنده.

تصویر 52: بعد از پاکسازی لایه های رنگی. منبع: نگارنده.

با توجه به اهداف این تحقیق یعنی یافتن مناسب ترین روش و ماده برای تمیزکاری ایمن و کم مخاطره برای درب چوبی نفیس دوران تیموری متعلق به آستان قدس رضوی و حذف اندودهای رنگی از شیء چوبی برای تامین نیازهای نگاهداشتی و زیباشناختی شیء و همچنین مستندنگاری دقیق و علمی اثر که بطور کامل انجام گردید، هدف کلی از انجام مراحل دراین پژوهش رسیدن به درک مطلبی صحیح از تمیزکاری اشیاء چوبی تاریخی است. قطعی است که در ابتدا باید از نمونه‌ای که دارای ارزش تاریخی کمتری است در پژوهش استفاده گردد تا بعد از بررسی مراحل مختلف آزمایش که بر روی نمونه جدید صورت می گیرد، بتوان نتایج آن را ارزیابی و سپس بر روی اثر تاریخی بکار برد. روند حفاظت برای حفظ ماهیت و وضعیت اشیاء، برطرف کردن یا تعمیر نواقص، جلوگیری از زوال و به حداقل رساندن هر زوالی در آینده کاربرد دارد. در نتیجه می‌بایست درطی آزمایش، اثر مواد مورد استفاده را روی نمونه جدید بررسی و مقایسه نمود. همچنین نظارت و بازبینی و شگردهای کنترل و مهارت متصدی باتجربه و کسب موفقیت در فرآیند بیشترین نتیجه رضایت بخشی را بدنبال دارد. باید توجه داشت که روشهای بکار برده شده می‌بایست مستند و برگشت پذیر باشند و کلیه مواد افزوده و قابل شناسایی باید از شیء اصلی یا نمونه زدوده و اصلاح گردد. بسیاری از فاکتورها، در روانی نتیجه تمیزکاری تأثیر دارد وحتی برخی مواد کارکترهایی از لایه‌های زیرین به دست می‌دهند. مثلاً رنگ، تخلخل، ساختار سطح همه در فرآیند تأثیر گذارند. لازمه تغییر در ضخامت لایه‌های چرکی، تغییر در پارامترهای عملیات تمیزکاری است.

با توجه به آنچه که ذکر آن گذشت و بطورعملی بر روی نمونه مورد آزمایش قرار گرفت، ژل پاک کننده مناسب بوده و از موادی تهیه گردید که بیشترین کارایی را داشته و پس از استفاده جهت تمیزکاری از سطح اثر جدا می گردد. به دلیل پیچیده بودن طرح منبت و مشبک موجود در دَرِ منبت و مشبک دوره تیموری، استفاده نمودن از موادی که حالت ژله‌ای داشته و باعث آسیب به اثر نگردند، ضروری بود. ژل بخوبی در نقاط مختلف دَر نفوذ کرد و پاکسازی و تمیزکاری دَر را حاصل نمود و پس از آن با شستشوی نهایی تمامی مواد از سطح دَر جدا گشتند.

نحوه اتصال آلات به کلافها، و کلافها به چهارچوب به سه شیوه انجام می‌شود:

الف: اتصال به وسیله مادگی یا ساختن فاق در کلاف و زبانه در آلات. اندازه فاق و زبانه نسبت به ظرافت کار بین چند میلیمتر تا 3 سانتیمتر ساخته می‌شود. سپس هر دو با سریشم آغشته و با چکش به انتهای آلت دارای زبانه کوبیده می‌شود تا زبانه در فاق کلاف، خوب نشست کند و جا بگیرد. پس از خشک شدن سریشم، مرکز اتصال دو قطعه بوسیله مته سوراخ کوبیده می‌شود تا آلت جزم و جفت به کلاف بچسبد و جای بازی نداشته باشد. (زمرشیدی، 1365).

تصویر 53: اتصال بوسیله فاق و زبانه. منبع: حسین زمرشیدی؛ گره چینی در معماری اسلامی و هنرهای دستی، سال 1365.

تصویر 54: اتصال بوسیله فاق و زبانه. منبع: حسین زمرشیدی؛ گره چینی در معماری اسلامی و هنرهای دستی، سال 1365.

اتصال کلافها به چهارچوب نیز به همین شیوه انجام می‌گیرد تا یک پنجره مشبک با کار گره بوجود آید. بدیهی است چوبی که به مصرف ساختن آلات و کلافها و چهارچوب می‌رسد، باید سخت و مقاوم باشد. برای این کارها بیشتر از چوبهای نارنج، فوفل و گردو که دارای رنگهای متفاوت و مقاومت زیاد در مقابل تغییرات جوی هستند استفاده می‌شود. (زمرشیدی، 1365).

ب: اتصالات کوم. در این شیوه یک طرف آلت به اندازه چند میلیمتر زبانه می‌شود و در کلاف نیز به همان اندازه مادگی در می‌آورند تا پس از آغشته شدن به سریشم هر دو جزم و جفت در هم فرو بروند. آنگاه در همان محل آلت و کلاف را به یکدیگر میخ می‌کنند. پس از بوجود آمدن یک تخته یا قطعه بزرگ به همین شیوه کلاف به چهارچوب متصل می‌‌گردد. گرچه این شیوه استحکام شیوه قبلی را ندارد، اما امروز بیشتر معمول است.(زمرشیدی ، 1365).

تصویر 55: اتصالات کوم. منبع: حسین زمرشیدی؛ گره چینی در معماری اسلامی و هنرهای دستی، سال 1365.

تصویر 56: اتصالات کوم. منبع: حسین زمرشیدی؛ گره چینی در معماری اسلامی و هنرهای دستی، سال 1365.

ج: اتصالات بوسیله نیمانیم. در این روش نیمی از ضخامت آلات برداشته شده و به اندازه این ضخامت کلاف نیز به شکل خزانه گود می‌شود. سپس هر دو با سریشم به هم چسبیده و میخکوب می‌شود تا هیچ جای بازی و حرکت نداشته باشد. اتصال کلاف به چارچوب نیز به همین شیوه انجام می‌گیرد. این اتصال از نوع قبلی مقاوم‌تر است اما به پای شیوه اولی نمی‌رسد. (زمرشیدی، 1365).

تصویر 57: اتصالات بوسیله نیمانیم. منبع: حسین زمرشیدی؛ گره چینی در معماری اسلامی و هنرهای دستی، سال 1365.