بررسی اسنادی از برآورد خسارات وارده به حرم رضوی در بمباران 1330 ق

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشجوی دکتری تاریخ و سرپرست گروه اسناد سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی

چکیده

توپ بندی حرم امام رضا (ع)و خسارات وارده به آن در زمره موضوعاتی است که کمتر به آن پرداخته شده است .در این مقاله با استفاده از اسنادمنحصر به فرد موجود در مرکز اسناد آستان قدس رضوی به بررسی خسارات وارده به آستان قدس خواهیم پرداخت. در این بررسی ابتدا برای روشن شدن موضوع به طور خلاصه درباره زمینه های شکل گیری حادثه پرداخته شده و در ادامه کلیات اسناد مورد تبیین قرارگرفته و بازنویسی خواهد شد

کلیدواژه‌ها


 
مقدمه
بارگاه حضرت رضا (ع) در طول تاریخ چند صد ساله خود چند بار مورد حمله و هتک حرمت مهاجمان به دلایل مختلف قرار گرفته است. این حملات چه در زمانی که این بارگاه یک بارگاه ساده بوده و چه در زمانی که از تشکیلات اداری منظم و مجموعه بزرگی برخوردار شده رخ داده است. دو بار از این تهاجمات توسط نیروی خارجی غزهای ازبک  996(، ترکمان، 1377: 597) و روس ها (1330ق) و سه بار توسط عوامل داخلی نادر میرزا، شاهزاده افشاری (هدایت،1349: ج 9، 374 ـ 376) حسن خان سالار (حسن آبادی، 1387، 101 ـ 94) و رژیم پهلوی در 1314ش (حسن آبادی، 1389: 4) بوده است. حادثه توپ بندی حرم در زمره موضوعاتی است که علی رغم اهمیت آن کمتر مورد توجه قرار گرفته است. علت این امر را باید در ضعف منابع آن دوره و توجه کم محققان به این دوره تاریخی دانست که با وجود اهمیت تاریخی، مطالب زیادی در مورد آن نگاشته نشده است. از مهمترین منابع موجود در این زمینه می توان به حدیقه الرضویه ادیب هروی اشاره نمود که کامل ترین اطلاعات را آورده است و در کتاب انقلاب طوس نیز این اطلاعات را مجددا با شرح بیشتری تکرار کرده است. در شمس الشموس نیز احتشام کاویانیان اطلاعات با ارزشی را در این زمینه ذکر کرده است. بافقی در آشوب آخرالزمان دیده های خود از واقعه توپ بندی را مکتوب نموده است(بافقی،1330)در زمینه مقالات نگاشته شده در این رابطه نیز می توان به مقاله ریشه های یک تهاجم در خراسان اشاره نمود.  
بطور کلی سؤالات زیادی پیرامون این حادثه و دلایل آن می توان مطرح نمود مانند:
ـ عوامل مؤثر در این حادثه کدامند؟
ـ شکل گیری این حادثه چگونه بوده است؟
ـ نقش روس ها و دلایل آنها در به وجود آمدن زمینه های این حادثه چه مقدار بوده است؟
 در این مقاله نه برگ سند از نامه نگاریهای مربوط به  خسارات وارده به حرم مطهر رضوی مورد بررسی قرار می گیرد. اسناد مذکور تنها شواهد مستدل باقیمانده از خسارات وارد به اماکن متبرکه آستان قدس رضوی در طول تاریخ است. در سایر منابع نقل هایی از خسارات وارده و سرقت اموال ذکر شده اما  اهمیت این اسناد به دلیل مستند بودن آنها از سوی یک مقام رسمی اداری می باشد. در این پژوهش ابتدا به صورت کوتاه به حادثه توپ بندی حرم مطهر و دلایل آن خواهیم پرداخت و در ادامه اسناد مورد نظر بازنویسی و مورد تحلیل کلی قرار می گیرد.
 
بمباران حرم رضوی
مشروطه در مشهد برخلاف بسیاری از شهرها هیچ گاه به صورت کامل مستقر نشد و زد و خورد بین موافقان و مخالفان مشروطه از هنگام مطرح شدن مشروطه در مشهد در سال 1324 تا پیروزی کامل مشروطه طلبان در سال 1327ق ادامه یافت. (تجلی سبزواری، 1327ق)
هرچند از این سال ظاهراً مشروطه خواهان پیروز بودند، اما بافت سنتی شهر مشهد و مخالفت برخی از نیروهای مذهبی و یا افراد سرشناس شهر مشهد باعث شد تا این مخالفت ها همچون آتش زیرخاکستر باشد و هراز چند گاهی خاکستر آن باعث ناامنی هایی در سطح شهر مشهد گردد و در واقع ریشه این نارضایتی ها باعث تحریک افراد در سطح شهر و به وجود آمدن شرایطی شود که حرم مطهر بمباران گردد.
تجلی سبزواری از مشروطه خواهان که کتاب تاریخ انقلاب مشروطه او از مهمترین منابع مشروطه خراسان و حوادث بعد از آن به شمار می آید، در این مورد آورده است:
مستبدین سرکش بی دین                  اوفتادند باز بر سر کین
برگزیدند نائب علی اکبر را                  نائب بدنژاد ابتر را
تا دگر بار شورش آغاز و                     علم ضدیت بر افرازد
باز آن دانش مشطی بی دین              بر سر جنگ گشت و بر سر کین
(تجلی سبزواری، 1327: 22)
شروع این مساله از سال 1329ق توسط مخالفان مشروطه بود که با استفاده  از جو نارضایتی  نسبت به مشروطه که در جامعه آن دوره  بوده برای مقاصد شخصی استفاده نمودند. ارکان اصلی این واقعه سه نفر بودند. طالب الحق که فردی خوش بیان و روضه خوان بود (ادیب هروی، بی تا: 176) 1فرد دیگر یوسف خان هراتی بود که برای تحصیل جغرافیا و منطق به مشهد آمده بود و به علت فرار از مجازات در حرم بست نشسته بود (همو: 172-175)2. فرد دوم نائب علی اکبر حسنی بود که در نوغان ساکن بود. این منطقه در زمره محلاتی بود که مخالفان مشروطه در آن ساکن بودند (حسن آبادی، 1382: 39).3
از بررسی اوضاع چنین می توان پرداخت نمود که با شروع این اعتراضات از محرم 1330ق تا حادثه توپ بندی دهم ربیع الثانی همان سال یعنی در سه ماه در مشهد جو ناآرامی حاکم بود. شعار اصلی شورشیان مخالفت با مشروطه و مظاهر آن مانند ادارات دولتی و روزنامه ها واعلام حمایت از محمد علی شاه بود. از یک طرف رکن الدوله 4به علت شنیدن اخباری مبنی بر عزلش از حکومت، اقدام مهمی برای سرکوب مخالفان انجام نداد و شاید باطنا از شکل گیری این حادثه استقبال می نمود. تعلل او در اخذ تصمیم قاطع برای بیرون کردن افراد یاغی از حرم حضرت رضا(ع) که توسط منشی خان رئیس نظمیه درخواست شده بود ازدلائل مهم بالا گرفتن کار بود. استعفای وی در ششم ربیع الثانی در جریان کشته شدن نایب حبیب معاون کمیساری توسط مخالفان روی میز دابیژا کنسول روس گذاشته شدو عملا کلیه امور شهر را در اختیار روس ها گذاشت و نیروهای پلیس نیز خلع سلاح می شوند و شهر بدون والی و نیروی نظامی عملا در یک وضعیت بلاتکلیف بین روس ها و شورشیان تقسیم شده و عملا امکان هرگونه مصالحه ای بین طرفین ایرانی از بین می رود. (ادیب هروی، 1326: 207) علاوه بر ضعف حکومت مرکزی در مشهد تضعیف نقش متولی آستان قدس در این سال ها در اداره امور مزید بر علت بوده است. میرزا مرتضی قلی خان طباطبایی 5 که در زمره متولیان شایسته در آستانه قدس محسوب می گردد در این زمان تازه به تولیت آستانه منصوب شده و هیچ شناختی از زیرمجموعه خود در آستانه نداشت و عملا نتوانست نقش موثری ایفا نماید و در زمان حمله روس ها مشغول مذاکره با متحصنین بوده است. (ادیب هروی،220:1326) نقش روس ها در این واقعه نیز قابل تامل است. روس ها که در این زمان مشغول گسترش نفوذ خود در خراسان بودند در 31 محرم 1330ق از بالا خیابان وارد مشهد شدند. (ادیب هروی، 1326: 171) به نظر می رسد ورود آنها به مشهد در ابتدا با استقبال مردم نیز همراه بوده است زیرا توانستند مهاجمان ازبک که در اطراف راههای خراسان اقدام به قتل و غارت زواران نمودند را سرکوب نمایند. مهممترین دلیل آنها از این اقدام البته حفظ جان اتباع روس و جلوگیری از غارت اموالشان بوده است. ارتباط یوسف خان که از کنسول روسیه وجه مدد و معاش دریافت می کرده با طالب الحق که بعد از دستگیری در حرم حضرت توسط روس ها آزاد می گردد قابل کتمان نیست و وجود روس ها نوعی قوت قلب برای ادامه شلوغی ها بوده است. اما در مجموع هیچ یک از متحصنین و افراد دولتی نیز گمان نمی کردند که این حادثه رخ دهد. (رابینو، 1352: 129) حتی رکن الدوله نیز تا روز حادثه فکر نمی کرد حمله ای رخ دهد. روایات مختلفی از تعداد کشته شدگان در این واقعه ذکر شده که تعداد 64 نفر ،150نفر و 800 نفر ذکر شده (ادیب هروی، 1326: 237) و بر طبق گزارش متولی آستان قدس تعداد کشته ها در داخل صحن ها 40 نفر بوده است.
میزان درگیری در حرم و تیراندازی طرفین مشخص نیست و آمار جداگانه ای از این که چه تعداد از کشته شدگان نظامی بوده اند در دست نیست. اما حمله روسها به حرم وحشیانه بوده و آنها در بمباران حرم رضوی و گنبد و بارگاه، برخورد با عوامل متحصن و مردم عادی از خود شدت عمل به خرج داده و حتی بست های حضرت نیز تخریب شده است. البته هدف از این مقاله باز نمودن زوایای و شرح جزییات این حادثه نیست و صرفا اشاره ای برای تکمیل بحث خسارات وارده به حرم بود.
 
بررسی اسناد
اسناد موردنظر تعداد نه برگ می باشند که به مکاتبات بین کارگزاری امور خارجه با تولیت آستان قدس، مسئول امور بهداشت مشهد با آستان قدس در مورد برآورد تعداد کشته شدگان و خسارات وارده به آستان قدس است. این اسناد تنها اسناد موجود درباره خسارات وارده به حرم و اطراف آن بعد از حمله روسها می باشد. جای تعجب است که در اسناد سال 1330ق آستانه هیچ اشاره ای به این مساله نشده است و تنها سندی درباره خراب شدن بست ها و تعیین مجدد حدود آن موجود است. (سند شماره 63296  )
 یکی از سؤالاتی که درباره این اسناد مطرح می گردد این است که چرا هفت سال بعد از این واقعه مطرح شده و علت عجله درباره تعیین خسارات چه بوده است؟ با توجه به ضعف حکومت مرکزی و قدرت روس ها مساله خسارات عملا مطرح نشد. اما بعد از انقلاب اکتبر 1917 روسیه به دلیل ضعف حکومت مرکزی روسیه و تغییر خط مشی حکوت آن، فرصتی برای مطرح شدن مجددخسارات بوجود آمد و سید ضیاء نخست وزیر وقت در 26ژوئن 1919 با لغو قراردادها با روسیه درخواست خسارت نمود اما عدم ثبات حکومت مرکزی و قدرت گیری حکومت جدید روسیه باعث شد تا مساله گرفتن خسارات در حد نامه نگاری باقی بماند و با بسته شدن عهدنامه مودت در سال1921 بین ایران و روسیه عملا گرفن خسارات مسکوت باقی ماند. (نوازنی،80:1369).
اولین سند این مجموعه  نامه ای از سوی حاکم ایالت خراسان و سیستان در تاریخ 1337ق به متولی آستان قدس با قید فوریت مبنی بر برآورد خسارات طی دو روز می باشد. (سند شماره 1،سند شماره 4/63066) در همان تاریخ نامه ای نیز از کارگزاری مهام خارجه خراسان نیز مستقیماً به متولی آستان قدس در 10 ربیع الاول 1337 فرستاده می شود. با توجه به اینکه حکومت مرکزی نیز از طریق نماینده خود که استاندار خراسان بوده قبلاً نامه ارسال نموده احتمالاً دال بر اهمیت موضوع می باشد (سند شماره 2،سند شماره 6/63066)
متولی آستان قدس در پاسخ به نامه های رسیده همزمان دو نامه در 11 شهر ربیع الاول به استاندار خراسان (سند شماره 3ـ 3/63066) و کارگزاری مهام خارجه خارجه (سند شماره 4، 5/36066) پاسخ تقریباً یکسانی را داده است. در این گزارش قید شده که صورت تهیه شده به فوریت و تقریبی می باشد و مشخص است که در بین سالهای 1337 تا 1330 اقدامی درباره برآورد خسارات احتمالاً به دلیل ضعف حکومت مرکزی صورت نگرفته و برآورد خسارات به علت عجله درخواست کنندگان بوده است(سندشماره 5-.63066) سند جالب دیگر، صورت کامل خسارات آستانه از قبیل صدمه به اماکن متبرکه، لوازم و متعلقات آن می باشد. (سند شماره 6 سند 62/63066) مشخص نیست چرا تاریخ این سند به تاریخ جمادی الاول دو ماه بعد از پاسخ نامه برآورد خسارات توسط متولی آستان قدس می باشد و عنوان خاصی نیز ندارد که مشخص گردد در پاسخ به درخواست چه کسی بوده بلکه ظاهراً گزارشی می باشد که سر فرصت و توسط زیر مجموعه تهیه شده و به متولی آستان قدس رضوی ارسال شده است.
سه سند آخر مربوط به مکاتبات دکتر موسی خان رئیس حفظ الصحه خراسان می باشد. (سند شماره 7، 8/63066) نائب رئیس مجلس حفظ الصحه حکیم الدوله از دکتر موسی خان خواسته تا برآوردی از تلفات جانی به واسطه قشون روس در حوزه خود را برآورد نماید و حتی به قراء و قصبات نیز سفر نماید. در متن سند اشاره به چهار سال قبل شده که مشخص نیست منظور چیست؟ زیرا تاریخ سند به سال 1337 و بنا به احتساب چهار سال 1333 می شود. شاید منظور تا چهار سال قبل از نامه و زمان ورود و خروج روس ها از مشهد بوده است. دکتر موسی خان بر حسب نامه ای از متولی آستان قدس درخواست ارائه تلفات جانی زمان بمباران حرم را می نماید. (سند شماره 8، 8/63066) متولی آستان قدس در پاسخ به تعداد کشته شدگان ضمن اشاره به ارسال پاسخ قبلی خود به استانداری و نمایندگی امور خارجه، جواب تکراری را ارائه می نماید(سندشماره 9-7/63066).همانطور که گفته شد از سرنوشت این نامه نگاری ها اطلاعی در دست نیست.
 
 
منابع و مآخذ
کاویانیان، احتشام (1355). شمس الشموس یا تاریخ آستان قدس. مشهد : ]بی نا[
ترکمان، اسکندربیگ (1377). عالم آرای عباسی. تهران: دنیای کتاب.
ادیب هروی، محمدحسن(1326). حدیقه الرضویه. مشهد: چاپخانه خراسان،1326
بافقی، حسین بن اسماعیل اولیا الله. آشوب آخرالزمان. میکروفیلم شماره7289کتابخانه مرکزی آستان قدس
حسن آبادی، ابوالفضل (1381). "انجمن های سیاسی فرهنگی خراسان در عصر مشروطیت". مجله دانشکده ادبیات بیرجند، شماره دوم.
حسن آبادی، ابوالفضل (1387). سادات رضوی در مشهد. مشهد: بنیادپژوهشهای اسلامی.
حسن آبادی، ابوالفضل (1389). "سایه روشن های قیام گوهرشاد". ویژ ه نامه تاریخ روزنامه جام جم (پنج شنبه 31 تیر1389)
تجلی سبزواری (1327).تاریخ انقلاب خراسان یا بنای مشروطه . چاپ سنگی،1327
الهی، حسین  (1378). "ریشه های یک تهاجم". مجله دانشکده ادبیات مشهد، شماره سوم و چهارم.
نوازنی، بهرام (1369). عهدنامه مودت ایران و شوروی. تهران: همراه
رابینو (1352). مشروطه گیلان، بانضمام وقایع مشهد در ۱۹۱۲. رشت: کتابفروشی طاعتی.
هدایت، رضاقلی خان (1349). روضه الصفای ناصری. تهران: خیام.
میرنیا، علی (1367). وقایع خاورایران. تهران: پارسا.
 
پی نوشت ها:
 
1-   ادیب هروی او را مردی 65 تا70 ساله برمی شمرد که در وعظ و خطابه بسیار استاد بود. وی به سال 1318 به مشهد آمده و به خاطر روضه های گیرایش به طالب الحق معروف شد. وی بعد از واقعه مدتی زندانی شد و سپس به عراق رفت و توسط حکومت عثمانی به جرم جاسوسی در بغداد تیرباران شد. (ادیب هروی،1326:176)
2-   محمد یوسف خان فرزند محمد رضای هراتی اولین بار در سال 1300 به مشهد آمد و بعد از آن چند بار بین مشهد و افغانستان در رفت آمد بود و با نامه نگاری با سفارت روسیه وجه پولی ماهانه از آن ها دریافت می نمود. او مدتی در مدرسه میرزا جعفر بست نشسته و جرقه اولین تحرکش در مسجد میرهوا درنوغان زده شد و در مسجد گوهرشاد خود را سردار خواند. بعد از توپ بندی از مشهد به سمت فریمان فرار نمود و در آن جا کشته شده و نعش وی به مشهد آورده بر دار کردند. (ادیب هروی، 1326 :174-172)
3-   منطقه نوغان مشهد به ضدیت با مشروطه معروف بود و انجمن همت که ضد مشروطه بود در این محله شکل گرفت. نایب علی اکبر حسنی در زمره مردم نوغان بود که قبل از واقعه تحرکاتی در مشهد علیه مشروطه خواهان داشت.
4-   علی نقی میرزا رکن الدوله فرزندمحمدتقی میرزارکن الدوله دوبار در سالهای 1321-1323و1329-1330 حاکم خراسان شد. (میرنیا،1367: 183)
5-   مرتضی قلی خان طباطبایی نوه دختری شاهزاده خانلر میرزا احتشام الدوله پسر عباس میرزا بود. وی نایب رئیس مجلس و لیدر حزب اعتدال بود و سه بار در سالهای 1330-1336-1340و1343 به تولیت آستان قدس انتخاب شد و در زمره متولیان خوشنام به شمار می رود. ( احتشام کاویانیان،435:1355)
6-     احمد قوام فرزند میرزا ابراهیم معتمدالسلطنه بوددر 1337به عنوان استاندار خراسان انتخاب شد. (میرنیا،1367: 175)
7- برآورد خسارات دو صورت، با هم تفاوت زیادی دارد و البته در دومین صورت در برآورد خسارات اغراق شده است. البته در مورد کاشیهای حرم به درستی گفته شده است.
 
 
سند 1 ـ 4/63066
 
شماره بتاریخ 20 برج قوس 1337
ایالت خراسان و سیستان
نمره 10378
فوری است
 جناب مستطاب اجل آقای متولی باشی آستان قدس دام اقباله چون لازم است کلیه خساراتی که از طرف اجانب باستان قدس وارد شده است بفوریت تعیین و معلوم گردد، علیهذا مینویسم خسارات وارده را چه موقع بمبارانی صحن مقدس و چه خساراتی که با ملاک و موقوفات آستانه مقدسه از اجانب رسیده است در ظرف دو روز معلوم گردد اطلاع دهید.
مهر: قوام السلطنه6
سند 2ـ 6/63066
 
10 شهر ربیع الاول 1337
وزارت جلیله امور خارجه
کارگزاری مهام خارجه خراسان
نمره 2428
مقام محترم تولیت جلیله عظمی دام بقائه
خواهشمند است قدغن فرمایند بفوریت صورتی از خسارات وارده بر آستانه مقدسه که به واسطه اقدامات روسها بعمل آمده نوشته به کارگزاری بفرستند با سایر صورت خسارات به وزارت خارجه فرستاده شود.
امضاء
 
 
سند 3ـ سند 2ـ 3/63066
 
آستانه مقدسه            به همین مضمون کارگزاری نوشته شود و صورتی فرستاده شود
نمره کتاب 212
تاریخ خروج 11 شهر ربیع الاول 1337
مقام منیع ایالت کبرای خراسان و سیستان دامت شوکة
تعلیقه مبارکه در خصوص خسارات وارده به آستان قدس زیارت شده بفوریت صورتی که به نظر شده در تمام آنها ملاحظه اقّل قیمت را نموده است خصوصاً در باب کاشیهای قدیمه که از هشتصد سال قبل بوده و ساختن آنها به کلی از امکان خارج است و به هیچ وجه نمی توان عوض آنها را تهیه کرد و نیز جسارت مینماید که این خسارات راجع به خود آستانه مقدس والا از منسوبین آستانه مقدسه و بستگان و نیز از بازارهای اطراف صحنین مقدسین و مسجد و تیمچه های اطراف بلکه از حجرات صحنین مقدسین که محل سکونت بوده است هر چه بوده برده اند و خسارات فوق العاده وارد شده است که باید خود آنها به صورت تقدیم نمایند خصوصاً به تیمچه های حکاکان و بازار زرگری و سایر خیلی خسارت وارد شده و تعطیل است. به عرض حضور مبارک می رساند.
امضاء: مرتضی قلی خان طباطبایی
 
سند 4ـ 5/63066
 
آستانه مقدسه
نمره کتاب ثبت 213
تاریخ خروج 11 شهر ربیع الاول 1337
خدمت ذیشوکت کارگزاری مهام خارجه خراسان دام اقباله
مرقومه شریفه در خصوص خسارات وارده به آستان قدس زیارت شد به فوریت صورتیکه به نظر بوده نوشته شده در تمام آنها ملاحظه اقل قیمت را نموده است خصوصاً در باب کاشیهای قدیمه که از هشتصد سال قبل بوده و ساختن آنها بلکی از امکان خارج است و به هیچ وجه نمی توان عوض آنها را تهیه کرد و نیز عرض می شود که این خسارات راجع به خود آستانه مقدسه است والا از منسوبین آستانه مقدسه و بستگان و نیز از بازارهای اطراف صحنین مقدسین و مسجد و تیمچه های اطراف بلکه از جرأت صحنین مقدسین که محل سکونت بوده است هر چه بوده برده اند و خسارات فوق العاده وارد شده است که باید خود آن صورت تقدیم نمایند مخصوصاً به تیمچه های حکاکان و بازار زرگری و سایر خیلی خسارات وارد شده و تعطیل است به عرض حضور مبارک می رساند.
 
 
سند شماره 5-10/63066)
 
صورت خسارات وارده به آستان قدس از زمان بمباردمان که به طور اقل و آنچه فقط به آستانه مقدسه وارد شده است و به کل احتیاط کمتر از .‌[یک کلمه ناخوانا] منجمله در خسارات اطراف صحنین مقدسین که بکسبه و بازار و تیمچه ها و بستگان آستانه مقدسه و ‌[یک کلمه ناخوانا] خارج از این ثبت است که خودشان باید صورت صحیح بدهد.
صورت خرابی و خسارات (خط خوردگی) که در زمان بمباران مطابق صورتیکه از طرف دولت علیه برده اند و آقای میرزا احمد خان مهندس و جمعی دیگر در طومار بجزو ‌[یک کلمه ناخوانا] گردید.
204500تومان
500/188تومان
16 هزار تومان
خرابی عمارات و صحنین مقدسین و غیره
130 هزار تومان
اشیاء آستانه مقدسه که بسرقت برده اند تقریباً از قبیل جواهر سر طوق ضریح مطهر و جعبه نقره و قفلهای طلا و نقره و شائر الباب
20 هزار تومان
اشیاء کشیک خانه در بابها در صحن قدیم و جدید و عصاهای نقره و دسته جاروب های نقره و دو شاخه شاه عباسی کفشداری طلا و فروش کشیک خانه در بابها تقریباً
3هزارتومان
اسباب آبدارخانه آستانه مقدسه از قبیل وجه نقد و قالیچه و قالی و بعضی اسباب نقره و ورشو و غیره
1000 تومان
اشیاء متعلقه بآستانه مقدسه که در حجرات سرکشیکان عظام و خدام باشیان گرام و ملتزمین خدمات آستانه مقدسه بوده است و بسرقت برده اند
3هزارتومان
اشیاء ساعت بزرگ امین الملکی و خرابی وارده و ملزومات مستحفظ ساعت و پول نقد مشارالیه
1500 تومان
اسباب کارخانه خادمی و زواری واقعه در بست علیا و صحن مقدس جدید که  بسرقت برده اند و خراب و تضییع شده است تقریباً
2هزارتومان
شکست چراغهای حرم محترم و عمارات مبارکات از چراغهای برق و چهل چراغهای بلور
5000 هزارتومان
بجهة تنظیفات آستانه مقدسه و صحنین مقدسین و کتابخانه و خزانه که بجهة ورود قشون روس وارد شده
هزار4000 تومان
تضییع خشت های کاشی معرق تاریخی قدیمی که از زمان سلطان سنجر بوده و به کلی خراب شده و به قیمت نمی شود بیرون آورد تخمیناً
30 هزار تومان
در املاک و موقوفات آستانه مقدسه آنچه خرابی وارد آورده اند از بابت الندشت و غیره که حاصل را تماماً چرانیده و دیوار باغ را خراب نموده و قنات را مسدود کرده اند.
5000هزار تومان
 
 
 
سند 6 ـ 2/63066
 
صورت خسارات وارده به آستان قدس و املاک آستانه مقدسه در زمان بمباران و آنچه از کسبه چهار بست خودشان صورت علیحده خواهند داد بتاریخ شهر جمادی الاول 1337
1685000هزار تومان
3 کرور و صد و هشتاد و پنج تومان
745 هزارتومان
 
خرابی عمارت و صحنین و گنبد مطهر و غیره
250 هزار تومان
اشیاء آستانه مقدسه که بسرقت برده اند از قبیل جواهر سر طوق ضریح مطهر و جعبه های نقره و طلا و قفل های طلا و نقره واسباب میان حرم محترم و طلاهای دروب اگرچه جواهرات سرطوق مبارک از زمرد و الماس و مروارید و یاقوت قیمتی هست که نتوان قیمت کرد: 200هزار تومان
اشیاء متعلق بآستانه مقدسه که در حجرات سرکشیکان و خادم باشیان و ملتمزین خدمات آستانه مقدسه بوده است بسرقت برده اند: هزار25 تومان
اسباب ساعت بزرگ و خرابی که دارد آورده اند: 5هزار تومان
بجهة متعلقات آستانه مقدسه و صحنین مقدس و کتابخانه و خزانه بجهة ورود قشون روس وارد شده و بخدمه: 15هزارتومان
‌[یک کلمه ناخوانا]  خشت های کاشی نارنجی قدیمی که از زمان سلطان سنجر بوده است بکلی خراب شده است و بیشتر از آنها را برده اند و نمی توان قیمت کرد اقلاً عمومی نوشته میشود: 205هزار تومان
اشیا کشیک خانه در بابها در صحنین ازا و لوازم دربار ولایتمدار که در هر دو کشیک خانه بوده است: 30هزار تومان
اسباب آبدارخانه مبارکه از قبیل وجه نقد و اشیاء و چهل چراغ و جار و غیره که لازمه آبدارخانه دربار ولایتمدار است: 40 هزارتومان
اسباب کارخانه خدامی و زواری که آنچه بوده برده اند و خراب و تضییع کرده اند: 50 تومان
شکست چراغهای حرم محترم و عمارات از چراغهای برق و چهل چراغ بلور و ساعتها و غیره : 30 هزارتومان
از حجرات صحنین آستانه مقدسه که اشیاء آن متعلق به اجزاء آستانه مقدسه است و بسرقت برده اند: هزار90 تومان
از میان دوبست علیا و سفلی و‌[یک کلمه ناخوانا]  و سر بازار که متعلق به آستانه مقدسه است: 500 هزارتومان
در املاک و موقوفات آستانه مقدسه آنچه محصول رعیت و آستانه را برده اند و آنچه به خود املاک خسارت وارد آورده اند: 200هزارتومان
این صورت اقل چیزی است که تخمین شده و چون فقط ظواهر را ملاحظه کرده به این مبلغ بالغ شده است والاّ اگر ملاحظه نایابی کاشیها و آنتیک بودن آنها و بی نظیری آن بشود لااقل هر خشتی متجاوز از هزار تومان قیمت خواهد داشت و هتک مقام مبارک را اگر ملاحظه نمایند و توهین باعراض حاضرین ملحوظ شد شاید قیمت آنها از تمام دنیا زیادتر خواهد بود. عده قتلی هم آنچه در حرم محترم و صحنین مقدسین بوده چهل نفر بوده اند ولی کسانی که در خارج به قتل رسیده یا ضعفا از قبیل زنها و بچه ها که از ترس تلف شده یا طفلی سقط کرده اند از هزار نفر متجاوز است که درست استحصا نشده است توضیحا این خسارات راجع بداخله آستان قدس است و خسارات مسجد جامع گوهرشاد خارج است و علیحده صورت میدهند و خسارات کسبه بازارچه های اطراف صحنین مقدسین و خیابان علیا و سفلی و تیمچه های اطراف و مدارس متصله هم خارج‌[یک کلمه ناخوانا]   شده است. به طور تخمین مسلماً ازدو‌[یک کلمه ناخوانا] متجاوز است.7
 
سند 7ـ 8/63066 و 9/63066
 
از طهران به مشهد  سواد مطابق اصل است
آقای دکتر موسی خان
لازم است راپورت جامع و دقیقی که از روی صحت و مطالعه تهیه شده باشد در خصوص تلفات جانی که به واسطه قشون اجانب در مدت چهار سال قبل باهالی حوزه مأموریت شما وارد آمده هر چه زودتر بمرکز ارسال دارد تا به کمیسیون تعیین خسارات که از طرف دولت معین شده داده شود. برای تهیه راپورت مزبور اگر اقدام شود با تصدیق حکومت به بعضی قراء و قصبات هم مسافرت نموده و تحقیقات محلی به عمل آورید. از طرف مجلس حفظ الصحه دولتی مخارج مسافرت شما تادیه خواهد شد. نمره 1260
نایب الرئیس مجلس حفظ الصحه دکتر حکیم الدوله
بعد از این دکتر موسی خان طی نامه ای از تولیت آستان قدس درخواست صورت می نماید
 
 
سند 8ـ 8/63066
 
15 حوت 1297
نمره 1
مقام محترم حضرت تولیت عظمی دامت شوکته
محترماً خاطر مبارک مستحضر میدارد برحسب تلگراف مجلس حفظ الصحه دولتی که لفا سواد آنرا تقدیم نمود این جانب مأمور است که عده تلفات جانی که به واسطه قشون روس وارد شده تعیین نماید. مستدعی است امرفرمایید. تا صورت صحیحی از عده تلفاتی که در موقع بمباران آستان قدس واقع شده است یا تصدیق حضرت مستطاب عالی مرحمت نموده بمرکز فرستاده شود.
امضاء موسی
 
سند 9ـ 7/63066
 
آستانه مقدسه
نمره کتاب ثبت 304
تاریخ خروج 6 شهر جمادی الاخر 1337
خدمت جناب جلالتمآب آقای دکتر موسی خان دام اجلاله
مراسله شریفه نمره بانضمام سواد تلگراف مجلس محترم حفظ الصحه و اصل یافت در موضوع عده تلفات جانی که در موقع بمباران از طرف دولت بهیه واقع شداستفسارنمیداند چندی قبل در جزو صورت خسارات که حضور ایالت جلیله کبری و مهام کارگزاری داده ام در ذیل خسارات مالی از بابت تلفات جانی آنچه به نظر بود صورت دادم اینک هم تصدیع میدهم ازآنقرار است عده قتل آنچه در حرم محترم و صحنین مقدسین بود چهل نفر بودند ولی کسانیکه در خارج به قتل رسیده یا ضعف از قبیل زن و بچه که از ترس تلف شده یا طفل سقط کردند از هزار نفر متجاوز است که درست استقصا نشده است البته خود جنابعالی بر حسب مأموریت که دارید تخمینی از قرا و قصبات و غیره خواهید نمود به مقامات عالیه اطلاعات حاصله را خواهید داد.
مرتضی قلی خان طباطبایی