نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
کارشناس موزه داری اداره پژوهش ومعرفی آثار معاونت موزه های آستان قدس رضوی
چکیده
کلیدواژهها
موزه نجوم و ساعت آستان قدس رضوی با وسعت حدود450 متر مربع در طبقه دوم ساختمان موزه مرکزی آستان قدس رضوی (حرم مطهرامام رضا(ع)، صحن کوثر) در تیرماه 1378 شمسی افتتاح گردید. این گنجینه که بیشتر اشیاء آن از وقفیات مرحوم سید جلال الدین تهرانی(1366- 1278 ش) است، دارای دوازده ویترین می باشد که هفت ویترین آن به نمایش ابزارآلات نجوم و سه ویترین آن به نمایش مجموعه ای از ساعت هااختصاص یافته است.
علت عاشق ز علتها جداست عشق اسطرلاب اسرار خداست
(مولوی بلخی)
اسطرلاب یا ستارهیاب وسیلهای است که در آن موضع ستارگان، سیارات و خورشید و ماه مشخص شده است. (نبئی،1371: 19 ) کاربرد این وسیله بسیار گسترده بوده و مدلهای متنوعی را شامل میشود. نمونه های موجود در موزه آستان قدس در دو دسته کلی کروی و مسطح قرار میگیرند.
اسطرلاب کروی (کره نجومی) کرهای است که نقش صورتهای فلکی، دایره البروج و استوا در آن مشخص شدهاند. از این ستارهیاب در هر عرض جغرافیایی میتوان استفاده کرد. این کره مانند کره آسمان حول محور عالم میچرخد و تغییر موضع اجرام آسمانی را نشان میدهد. در نوع مسطح که امروزه بیشتر مردم آن را به نام اسطرلاب میشناسند، سیر ستارگان، ماه، خورشید و به طور کلی آسمان بر روی یک صفحه تصویر شده است. این نوع ستارهیاب برای عرض جغرافیایی ناظر تهیه میشود و کاربردهای متفاوتی از نشان دادن آسمان شب در زمان خاص تا محاسبات پیچیده نجومی و مهندسی را شامل میشود. (جام جمشید،1388)در این گنجینه چهار اسطرلاب مسطح ویک اسطرلاب کروی موجود است که عبارتند از:
1. اسطرلاب مسطح برنجی ساخت استاد عبدالعلیبن محمد رفیع(کفیلی، 1388)
این اسطرلاب مزین به نقوش اسلیمی قلمزنی شده است دارای پنج صفحه آفافیه و یک صفحه عنکبوتیه و در سرلوحه آن آیه «وسع کرسیه السموات و الارض و لایؤده حفظهما»نوشته شده است. همچنین در پشت صفحه اُمّ دارای کتیبههای نام سازنده: «صنعه اقل الطلبه عبدالعلی» و نام خطاط «اقل الطلبه محمدباقر» میباشد. قطر صفحه مادر آن 5/18 و قطر صفحات دیگر 8/16 سانتیمتر میباشد. قدمت این اثر مربوط به قرن دوازدهم هجری است.
این اسطرلاب به سفارش مرحوم سید جلالالدین تهرانی توسط کمال اشرفزاده اصفهانی در سال 1344 خورشیدی در اصفهان ساخته شده مجموعاً دارای صفحه مادر (اُم) به قطر 25 سانتیمتر و پنج صفحه برنجی به قطر3/23 سانتیمتر و یک عنکبوتیه میباشد. این اسطرلاب از روی اسطرلاب موجود در موزه علوم اکسفورد نگلستان که در دوره شاه عباس دوم صفوی (1077-1052ق) به دستور محمدشفیع منجمالجنابدی (گنابادی) توسط محمدمقیم الیزدی ساخت شده بودشبیه سازی شده است.
این اسطرلاب مزین به نقوش اسلیمی قلمزنی شده است و به سفارش محمد صالح در سال 1131 قمری ساخته شده است. نام سازنده و خطاط در پشت صفحه اُمّ بدین شرح آمده است: «صنعه و نمقه الاقل عبدالائمه» و در کتیبه «غرض نقشیست کز ما بازماند فی سنه 1133›› به تاریخ ساخت آن اشاره شده است.صفحه ام آن از 14 دایره تشکیل شده که روی آنها نام شهرها، طول، عرض، انحراف درج شده است، قطر صفحه ام، 7/20 سانتیمتر، قطر صفحات داخلی 5/18 سانتیمتر و ارتفاع آن با سر تاج و حلقههای مشبک آویز 29 سانتیمتر است.
4. اسطرلاب مسطح چوبی ساخت استاد محمدباقر ابراهیم الخراسانی
این اسطرلاب چوبی لاکی در تاریخ 1293 قمری به صورت حلقوی ساخته شده است، به قطر 15 سانتیمتر و به عرض 3 سانتیمتر و با ضخامت 1 سانتیمتر. سطح آن با حروف ابجد مدرج شده است دارای روزنههایی در ضخامت حلقه آن که در چهار طرف در راستای خطوط متقاطع ایجاد شده است. دارای کتیبه نام سازنده و تاریخ ساخت: «عمل الاقل الجانی و المذنب محمدباقر ابراهیم الخراسانی فی سنه 1293» می باشد این اثر توسط مرحوم سید جلال الدین تهرانی وقف شده است.
5- اسطرلاب کروی برنجی ساخت استاد ضیاءالدین محمدبنقائمبنملاعیسیابن ملا الهداد الاسطرلابی همایونی لاهوری
این اسطرلاب در 1058قمری ساخته شده وتوسط سیدجلالالدین تهرانی وقف آسان قدس رضوی شده است .
پایه این کره متشکل از یک حلقه فلزی افقی است که چهار پایه عمودی به ارتفاع 13 سانتیمتر روی آن قرار گرفته و حلقه دیگری روی پایهها قرار دارد که کره را در برگرفته و نشان دهنده افق است. یک نیم حلقه نیز عمود بر جهت حلقه بالایی زیر کره را دربرگرفته بر روی کره، حلقة نصفالنهار وجود دارد. حلقةافق کاملاً مدرج شده علاوه بر چهار جهت اصلی تمام دایره هر 5 درجه با حروف ابجد تقسیم شده و هر 5 درجه نیز به قسمتهای یک درجهای تقسیم شده است درجهبندیهای دور حلقه در هر یک چهارم از 0 تا 90 درجه میباشد. عرض حلقه عمودی 12 سانتیمتر و ضخامت آن 6 سانتیمتر و طول بیرونی آن 5/7 سانتیمتر است. این حلقه مدرج میباشد و میله باریکی نیز از وسط کره و حلقه گذشته و آنها را به هم متصل میکند، این وسیله در نقش محور چرخش آسمان است. حلقه در نیمکره بالایی در یک نیمه دارای 15 سوراخ و به قطر 4 میلیمتر و در نیمکره پایین دارای سه سوراخ به همان اندازه است. در طرف دیگر نیز دقیقاً به همین شکل میباشد تا تمام منطقه البروج و استوا به طور دقیق هر 5 درجه و هر قسمت 5 درجه به 5 قسمت 1 درجهای تقسیم شده است.برروی کره عبارت: «عمل ضیاءالدین محمدبنقائم محمدبن ملاعیسیابن ملا الهداد اسطرلابی همایونی لاهوری سنه 1058 هجری» دیده میشود. قسمت کروی به ارتفاع، 22 سانتیمتر، قطر، 15 سانتیمتر بر روی چهار پایه قرار دارد و روی آن نام صور فلکی به خط عربی و اشکال صور فلکی، اسامی دوازده بروج، محل دایرةالبروج، قطبهای سماوی و دایره البروج و خطوط تقسیمبندی بُعد و طول سماوی نشان داده شده است.
قبلهنما و قطبنما
قبلهنما وسیلهای است که در آن با توجه به محل ناظر و مکان شهر مکه انحراف قبله از شمال جغرافیایی مشخص شده است، معمولاً روی قبلهنماها نحوه تعیین جهت قبله درج شده است.
قطبنما یک آهنربای میلهای کوچک و بسیار سبک است که روی پایه سوزنی بسیار ظریف و با اصطکاک بسیار کم قرار گرفته است. میدان مغناطیسی زمین به آهنربا نیرو وارد کرده و باعث همجهت شدن عقربه با میدان مغناطیسی زمین میشود. از این طریق شمال و جنوب مغناطیسی زمین تعیین میشود از آنجا که محور چرخش آن اختلاف بسیار کمی با هم دارند میتوان شمال و جنوب جغرافیایی زمین را با قطبنما تعیین نمود.(دهخدا. "قطب نما")
1. قطب نما و قبلهنمای برنجی با قاب نقره ساخت استاد عبدالائمه
این اثر که مربوط به قرن دوازدهم هجری قمری است در تاریخ 15/2/1345 به آستان قدس رضوی اهداء شده است.
این قطب نما و قبلهنما به قطر، 5/7 سانتیمتر مزین به نقوش و خطوط قلمزنی شده با قاب نقره قلمزنی شده و کعب آن مشبکسازی شده است. درپوش از خارج شامل ده دایره متحدالمرکز است که در 9 دایره نام شهرها به همراه انحراف و جهت آنها حک شده است. صفحه اصلی از سه دایره تشکیل شده و علاوه بر عقربه یک شاخص آفتابی نیز دارد روی دایره سوم نیز نام تعدادی از شهرها نوشته شده است . کف قبلهنما از طرف داخل نیز نام شهرهای مقدس اسلامی حک شده و یک عدد قطبنمای متحرک هم در کف داخلی نصب شده است.
قطر این قبلهنما با درپوش آن 7/10 سانتیمتر است بر روی درپوش این قطبنما چند دایره متحدالمرکز رسم شده که هر کدام از این دوایر به 12 بخش تقسیم شدهاندکه در آنها نقش یک گل 11 پر، نام برج ها، شهرها، صورتهای فلکی ومیزان انحراف قبله با حروف ابجدنوشته شده است. در پشت درپوش نیز درون یک ستاره شش پر نام ستارهها، اقمار و بروج فلکی نوشته شده است.
این اثر در تاریخ 1324قمری در مشهد الحسین (کربلا) به قطر 4/12 سانتیمتر ساخته شده وخطوط روی آن به خط غبار نوشته شده است. در قسمت پایین و سمت چپ صفحه نام شهر مکه نوشته شده که از این نقطه شعاعهایی به تمام قسمتهای دایره کشیده شده که نام تعدادی شهرهای مختلف را به این نقطه متصل میکند این خطوط نشان دهنده قبله هر شهر میباشد.
با تعیین محل شمال و هم جهت کردن قبلهنما با شمال و دنبال کردن خطوط مربوط به هر شهر جهت قبله مشخص میشود. همچنین در این قبلهنما نحوه پیدا کردن شمال نصفالنهار ناظر، طول جغرافیایی ناظر و میزان سمت شهرهای مختلف و انحراف آنهااز قبله مشخص شده است.
تلسکوپ وسیله ایست که با جمع آوری نور اجرام دور دست و متمرکز کردن آن در یک تصویر روشنتر، ستاره ها و اجرامی که نور بسیار ضعیفی دارند را برای ما هویدا می کنند.
عملکردهای اساسی تلسکوپ را می توان در موارد زیر خلاصه کرد:
1- انرژی سطح وسیعی را جمع آوری می کند و بدین وسیله روشنی ظاهری جسم را افزایش می دهد. میزان این روشنایی به قطر دهانه تلسکوپ بستگی دارد و به توان جمع آوری نور موسوم است.
2- با افزایش قابلیت جداسازی زوایای کوچک (افزایش تفکیک زاویه ای) می توان جزئیات بیشتری را آشکار ساخت.
3- با افزایش زاویه دید اجسام، باعث می شود که تصویر از شیء نزدیکتر به چشم آید، به این توانائی تلسکوپ، قدرت بزرگنمائی می گویند.
تلسکوپ ها به دو دسته کلی تقسیم می شوند:
الف) تلسکوپ های شکستی ب) تلسکوپ های بازتابی
تلسکوپ های شکستی از دو عدسی (یا بیشتر) تشکیل می شوند که عدسی نزدیکتر به جسم یا ستاره را شیئی و عدسی نزدیک به چشم را چشمی می گویند.عدسی شیئی نور وارد به لوله را جمع کرده و دریک نقطه متمرکز می کندو عدسی چشمی تصویر تشکیل شده توسط عدسی شیء را بزرگ می کند. به دلیل محدودیت هایی همچون تغییر شکل عدسی های بزرگ، طول بزرگ این تلسکوپ ها و همچنین وجود ابیراهی رنگی و توان پایین انتقال نور در اثر بازتاب و انعکاس از سطوح، استفاده از تلسکوپ های بازتابی متداول تر است.(جسترو و تامسون، 1363: 135 و دانستنی های تلسکوپ، انجمن نجوم آماتوری ایران(ویژه نامه هشتمین سالروز تاسیس))
تلسکوپ های بازتابی از دو آینه تشکیل شده است که آینه اولیه مقعر در انتهای لوله وظیفه جمع آوری نور را دارد و نور جمع آوری شده را به آینه ثانویه واقع در میانه راه باز می تاباند. سپس تصویر نهایی در چشمی تشکیل می شود. تلسکوپ های انعکاسی انواع بسیار متفاوتی دارند. بسته به محل و نوع آینه ثانویه و همچنین نوع آینه اولیه، نوع تلسکوپ نیز تغییر می کند. متداول ترین نوع تلسکوپ های بازتابی، تلسکوپ های نیوتنی است که اساس کار آن در شکل زیر به خوبی پیداست.(کیچین: 1380: 13-29 و ویکی پدیا دانشنامه آزاد ، 1388)
جنس این تلسکوپ برنج و سازنده آن Passemant, Jngenieur Du Rol Aulouvre است. طول آن 79 سانتیمتر، طول لوله آن 7/68 سانتیمتر، ارتفاع پایه 42 سانتیمتر، قطر عدسی چشمی 5/3 سانتیمتر، قطر دهانه گشودگی 2/10، طول عدسی آن 9 سانتیمتر و قدمت آن اواخر قرن 18 میلادی است .محل ساخت این اثر پاریس و واقف آن سیدجلالالدین تهرانی می باشد.
جنس این تلسکوپ برنج، سازنده آن Negrentt18zambrr، محل ساخت آن لندن و واقف سیدجلالالدین تهرانی می باشد. طول 154 آن سانتیمتر، طول لوله آن 96 سانتیمتر، قطر لوله 9/7 سانتیمتر، طول عدسی آن 8/7 سانتیمتر، قطر گشودگی 7/7 سانتیمتر و قطر عدسی چشمی آن 5/4 سانتیمتر است.
جنس این تلسکوپ برنج، سازنده آن Chevallier Opticien( شوالیه عینک ساز) محل ساخت آن فرانسه، پاریس، واقف سیدجلالالدین تهرانی/ DU Roi، طول آن 91 سانتیمتر، طول لوله آن 3/82 سانتیمتر، قطر لوله 1/9 سانتیمتر، طول عدسی 4/8 سانتیمتر، قطر عدسی گشودگی 3/7 سانتیمتر و قطر عدسی شیئ آن 1/9 سانتیمتر است.
جنس این تلسکوپ برنج، سازنده Royal Exchange EDW.Nairne Frontin 6 ، محل ساخت آن لندن، انگلستان، واقف سیدجلالالدین تهرانی، طول بدنه 36 سانتیمتر، طول لوله 44 سانتیمتر، طول عدسی5/7 سانتیمتر، قطر لوله 9/6، قطر عدسی چشمی 3 سانتیمتر، قطر عدسی شیئی7/5 سانتیمتر و قطر دهانه گشودگی آن 5/6 سانتیمتر است.
کره جغرافیایی مدل کوچک شده ی کره ی زمین است و برروی آن می توان محل قاره ها، اقیانوس ها، قطب شما ل و جنوب،خط استوا و نصفالنهارها و بسیاریاطلاعات دیگر را مشاهده کرد.
کره سماوییک کره فرضی بزرگ است با شعاعی بینهایت (نامعلوم) که کلیه اجرام آسمانی را در برگرفته که مرکز آن ، مرکز زمین یا مکان ناظر (کسی که به آسمان نگاه میکند) می باشد.
جنس این کره مقوا و چوب، سازنده آن Malby & CO، محل ساخت آن انگلستان، تاریخ ساخت 1858 میلادی و توسط سیدجلالالدین تهرانی وقف شده است.
ارتفاع این اثر با پایه 65 سانتیمتر و قطر کره آن5/47 است بر روی این کره علاوه بر قارهها و ویژگیهای جغرافیایی مانند کوهها، جلگهها، رودها و ... جمعیت کشورهای مختلف در سال 1845 میلادی، جمعیت ادیان مختلف، گونههای حیوانی مانند: پرندگان، خزندگان، ماهیها، حشرات، صدفها و ... همچنین تقسیمبندی ساعت و ... مشخص شده است. بر روی استوانه ی این کره آنالمایی نسبتاً دقیق نیز رسم شده است
2. نمونه دوم ( کره سماوی (با قاب) )
جنس این کره مقوای فشرده، سازنده Dudley Adonis، محل ساخت انگلستان، تاریخ 1808 میلادی و واقف آن سیدجلالالدین تهرانی است.
دارای نقش صور فلکی و اسامی آنها به زبان انگلیسی، قاب این کره از جنس مقوا با پوشش خارجی چرمی که در داخل هر نیمکره آن نقشه جغرافیایی زمین نقش شده است. قطر آن با قاب، 4/8 سانتیمتر، بدون قاب 5/7 سانتیمتر است.
جنس این کره مقوا و چوب، سازنده Newton and Son، محل ساخت انگلستان، تاریخ ساخت 1850/5/1 میلادی، واقف سیدجلالالدین تهرانی، ارتفاع با پایه 36 سانتیمتر و قطر آن 5/22 سانتیمتر است.
جنس این کره چوب و کاغذ، سازنده: Newton and Son، محل ساخت آن انگلستان (لندن)، تاریخ ساخت 1857 میلادی، واقف آن سیدجلالالدین تهرانی است.
بر روی این کره نقش صورفلکی مشاهده می شود و پایة آن از چوب است. ارتفاع با پایه: 36 سانتیمتر، قطر: 23 سانتیمتر، ارتفاع پایه: 5/13 سانتیمتر است.
جنس این کره خمیر کاغذ (لاکی و روغنی)، سازنده، Malby، محل ساخت، انگلستان، تاریخ ساخت، 1858 میلادی، واقف سیدجلالالدین تهرانی، ارتفاع با پایه 65 سانتیمتر، قطر کره آن 5/47 سانتیمتر است.
بر روی آن نقش صور فلکی رسم شده، همچنین نام ماه های میلادی نوشته شده است، وحلقه چوبی دور آن به قطر 5/56 سانتیمتر نصب شده است
جنس این کره مقوای (خمیر کاغذ)، سازنده آن هاشم موسوی، محل ساخت: ایران، واقف: سیدجلالالدین تهرانی، ارتفاع با پایه34 و قطر کره آن 18 سانتیمتر است.
روی قسمت مقوایی کره با لاک و روغن پوشانده شده است و نام ماه های نجومی حمل، ثور، جوزا، سرطان، اسد، سنبله، میزان، عقرب، قوس، جدی، دلو (حوت)، و قطبها و برخی مدارات و نام آنها مشخص شده است نام سازنده روی پایه فلزی کره به صورت حروف منفصل کنده شده است.
جنس این کره برنج، واقف سیدجلالالدین تهرانی، ارتفاع با پایه 5/22 سانتیمترو قطر آن 9 سانتیمتراست. بر روی این کره سماوی نام دوازده برج و روی حلقه فلزی اطراف آن تصویر ماه های نجومی مصور شده است.
ذاتالحق یکی از مهمترین وسایل نجومی قدیمی بوده است. این وسیله از تعدادی حلقه تودرتو که بر پایهای سوار است ساخته شده است. با این وسیله علاوه بر رصد ستارگان و تعیین مختصات آنها، بسیاری از مسائل نجوم از جمله؛ تبدیل مختصات افقی و استوایی و دایره البروجی به یکدیگر را حل میکردند. از جمله مهمترین حلقههای این وسیله میتوان به حلقه دایره البروج، حلقه نصفالنهار، عرض کوچک، عرض بزرگ و حلقه استوا اشاره کرد. با چرخانیدن و تغییر موضع این حلقهها نسبت به یکدیگر میتوان مواضع ستارگان را در سیستمهای مختلف سماوی تعیین کرد.
در موزه نجوم یک دستگاه ذات الحلق فلزی دارای تاریخ 1597 میلادی به نمایش درآمده که توسط سیدجلالالدین تهرانی وقف شده است.ارتفاع آن با پایه 68 سانتیمتر و قطر آن 59 سانتیمتر است.
این وسیله دارای 14 حلقه تو در تو که بر پایه ای استوار است می باشد. با این وسیله علاوه بر رصد ستارگان و تعیین مختصات آنها، بسیاری از مسائل نجوم از جمله تبدیل مختصات افقی و استوایی و دایرة البروجی را حل میکردند. تعداد حلقههای معمول این وسیله بنا به کاربرد نظر سازنده از 5 تا 9 حلقه متغیر بوده که این وسیله دارای تعداد حلقههایی بیش از این مقدار میباشد. وظیفه چرخاندن محور این دستگاه بر عهده دستگاه الکتریکی مکملی است که گذر زمان را نیز نشان میدهد.
تئودولیت (دوربین نقشه برداری) یک تلسکوپ کوچک است که در چشمی آن یک شیشه مدرج کار گذاشته گذاشته شده و با سیستم سمت ـ ارتفاعی بر یک پایه نصب گردیده است. بوسیله صفحات مدرج می توان ارتفاع و سمت دوربین را در هر نقطه ای تعیین کرد این دستگاه را می توان توسط پیچهای تراز در هر محلی به پا کرد. برای اندازه گیری موضع خورشید معمولاً فیلترهای بر روی شیئی قرار می گیرد.می توان با ثبت مواضع اجرام مختلف در زمانهای معین یا ثبت موضع یک جسم در زمانهای مختلف موقعیت جغرافیایی ناظر را تعیین کرد.
جنس این تئودلیت برنج، سازنده ادموند پاکر، محل ساخت آن بروکسل، واقف: سیدجلالالدین تهرانی، طول 5/22 سانتیمتر، ارتفاع 21 سانتیمتر، قطر دهانه 3/3 سانتیمتر، قطر قطبنما 13 سانتیمتر، قطر خارجی عدسی گشودگی 3 سانتیمتر، قطر خارجی گشودگی 7/2 سانتیمتر، قطر داخلی عدسی گشودگی 2/2 سانتیمتر قطر خارجی و صفحه قطبنما آن 13 سانتیمتر است.
لعب افقی این دستگاه مغناطیسی است، در این تئودولیت الیداد حذف شده، لعب قائم و دروبین در کنار لعب افقی و نه روی آن قرار گرفتهاند، بنابراین محور اصلی دستگاه، محور نوری و محور چرخش علیرغم اینکه بر هم عمود هستند از یکدیگر نمیگذرند لعب افقی با 400 گراد مدرج شده است.
جنس این تئودلیت برنج و فلز، سازنده، W & Le.Gurley، محل ساخت، آمریکا، واقف دکتر سیدجلالالدین تهرانی، طول دوربین 5/25 سانتیمتر و قطر دهانه آن 5/4 سانتیمتر است. سه تراز حبابی یکی روی لعب افقی یکی در کنار الیداد و یکی روی دوربین قرار دارد. صفحه لعب افقی دارای عقربه مغناطیسی و درجهبندی 360 درجه میباشد.
جنس این تئودلیت برنج و فلز، سازنده آن Gustan Heyde محل ساخت آن آلمان (دِرِسدِن)، واقف آن سیدجلالالدین تهرانی، طول دوربین 32 سانتیمتر، قطر دهانه 9/3 سانتیمتر، قطر داخلی عدسی گشودگی 9/3 سانتیمتر، قطر خارجی عدسی گشودگی 5/2 سانتیمتر و دارای سه تراز حبابی و دو چشمی قرائت برای هر لعب می باشد.
جنس این تئودلیت برنج و فلز، محل ساخت آن آلمان (فریبرگ)، واقف آن دکتر سیدجلالالدین تهرانی، طول 2/28 سانتیمتر، قطر دهانه آن 1/3 سانتیمتر، داری 4 تراز حبابی و دوربین چشمی مشکی رنگ است. در این تئودولیت صفحه افقی پایینی به صورت سه بازوی منشعب از محور درآمده که دارای پیچهای حرکت جزئی و کلی است. هر دو لعب افقی و عمودی دارای چشمی برای قرائت هستند محورهای سه گانه دستگاه بر هم عمودند، چشمی های قرائت لعب قائم در دو سر میلهای هستند که از وسط به مرکز لعب قائم متصل است و میتواند این مرکز بچرخد.
سکستانت وسیله اندازه گیری در دریانوردی است. ساده ترین استفاده آن تعیین ارتفاع اجرام سماوی است. از اندازه گیری ارتفاع اجرام در زمانهای معین می توان موقعیت جغرافیایی ناظر را تعیین کرد. شکل کلی آن به صورت زیر است:
دو آینه به چهارچوبی که دارای یک دسته است، متصلند آینه اول یا آینه شاخص به اهرمی متصل است که این اهرم حول محوری که از سطح اندود شده آینه می گذرد، می چرخد.
در انتهای دیگر این اهرم، یک ورنیه قرار دارد که زاویه آینه شاخص را بر روی قوس درجه بندی شده ای می خواند. آینه دوم که به آینه افق مرسوم است، به دو نیم شده است، نیمه بالائی آن شفاف و نیمه پائین اندود شده می باشد.
هنگام مشاهده میدان با دوربین، آینه دو قسمتی افق سبب می شود به طور همزمان افق و نیز میدان را از طریق دو بازتابی که از آینه شاخص و نیمه پائینی آینه افق پدید می آید مشاهده کرد.
واضح است هنگامی که سطوح آینه های شاخص و افق موازیند. هر دو، تصویر یکنواختی از افق ارائه می کنند. با تنظیم اهرمی که آینه شاخص بر آن نصب شده می توان دو تصویر را بر یکدیگر منطبق کرد. بدین ترتیب ارتفاع جسم مورد نظر را می توان از روی ورنیه خواند.( راهنمای سکستانت(ارتفاع یاب)، انتشارات نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران)
1. نمونه اول
جنس این سکستانت برنج، سازنده Juliford ، محل ساخت آن انگلستان، لندن و واقف آن سیدجلالالدین تهرانی است.
این سکستانت (سمتیاب) با قطبنما، فیلتر، منشور، آینه و تراز حبابی است که سه پیچ در پایین و سه طرف قطبنما قرار دارد که برای تنظیم تراز حبابی به کار میرود اساس کار در این دستگاه نیز مانند نمونههای دیگر است با این تفاوت که این دستگاه روی سطح مستقر میشود و در آن یک قطبنما نیز کار گذاشته شده و تراز حبابی در وسط و عمود بر جهت دستگاه روی آن کار گذاشته شده است. ارتفاع این دستگاه 5/36 سانتیمتر میباشد.
جنس این سکستانت برنج، سازنده آن Atluremauv، محل ساخت آن فرانسه (پاریس)و سال ساخت آن 1880 میلادی است. دستگاه متشکل از سه کمان متحدالمرکز است که 4 شعاع که از یک طرف به هم متصلند آنها را قطع میکند، بزرگترین و آخرین کمان ورقه باریکی به عرض 5/1 سانتیمتر و مدرج است یک بازو که از یک طرف به انتهای خطوط شعاعی متصل است ورنیهای را روی این کمان حرکت میدهد به یکی از دو شعاع پهلویی یک دوربین کوچک به طول 2/9 سانتیمتر ثابت شد و به شعاع پهلویی دیگر 4 فیلتر رنگی دایرهای به قطر 5/2 سانتیمتر (سه تا تیره یکی سبز) و در پایینتر نیز یک مستطیل که نیمی آینه و نیمی شیشه است و در پشت آن سه فیلتر یکی سبز و سه عدد تیره به همان اندازه وجود دارد از مرکز کمانها و در بالای دستگاه یک آینه مستطیل شکل وجود دارد در وسط بازوی ورنیه یک بازوی باریک نصب شده که حول محورش میچرخد و در سر آن یک عدسی نصب شده دسته این وسیله چوبی است که جهت تشخیص ارتفاع استفاده می شده است.
جنس این سکستانت برنج، سازنده: Spencer.Browning & CO، محل ساخت آن انگلستان (لندن)، واقف، سیدجلالالدین تهرانی و به ارتفاع 4/30 سانتیمتر است. اساس کار این دستگاه مانند نمونههای مشابه است با این تفاوت که به جای دو دسته فیلتر رنگی برای عبور نور تنها یک دسته فیلتر دارد.
یک صفحه برنجی مستطیل شکل به ابعاد 3/24*16 سانتیمتر که در وسط آن دایرهای به قطر 2/14 سانتیمتر و ارتفاع 2/2 سانتیمتر که به 360 درجه مدرج شده، روی این قسمت با شیشه پوشانده شده است و روی شیشه دو خط عمود بر هم به حک شده است. در دو طرف استوانه دو تیغه مستطیلی وجود دارد که در محل لبه استوانه دارای لولا میباشد.
این سمت یاب به شکل یک نیم دایره از جنس برنج به قطر 5/26 سانتیمتر است در زیر آن یک مربع به اندازه 5/9*5/9 سانتیمتر و به فاصله 11 میلیمتر کار گذاشته شده است که قطبنمایی را با صفحه مدرج نگه داشته و شیشه قطبنما مماس با سطح نیم دایره است. در دو طرف قطبنما تزئیناتی به شکل برگهای به شکل پر نیم دایره را پر کرده، نیم دایره از دو طرف از 0 تا 180 مدرج شده است. روی قطر نیم دایره مستطیلی کار گذاشته شده است که حول مرکز دایره میچرخد و در دو سر آن دو قطعه مستطیلی عمود شدهاند که فضای مستطیلی کوچکتر وسط آن خالی است این فضاها در یک طرف در بالای مستطیل و در طرف دیگر در پایین مستطیل قرار دارند و نخ فلزی ظریفی از میانشان میگذرد و همچنین در دو طرف قطر نیمدایره هم دو عدد از مستطیلها به همین ترتیب قرار گرفتهاند.
جنس این سکستانت برنج و واقف آن سیدجلالالدین تهرانی است.
روی بدنه سمتیاب یک استوانه به قطر 23 و طول 6/17 سانتیمتر است به صفحه زیر سمتیاب دو قسمت سوراخدار متصل است که میتوان آن را به سطح پیچ کرد روی بدنه دو دسته (بیضی ـ مستطیل) برای گرفتن وجود دارد. درون استوانه دو نوار برنجی وجود دارد که از قسمت کف به بالا آمدهاند. میلهای که سطح سمتیاب را لبه استوانه نگه میدارد و در انتها دارای یک قسمت زنگوله شکل است بوسیله یک حلقه و میله افقی که از این حلقه و میله نگه دارند، میگذرد روی این دو قسمت قرار میگیرد به اطراف تکان میخورد به یکی از نوکهای این میله افقی یک زائد مستطیل متصل است که سر آن 90 درجه خم شده از شکافی در بیرون بدنه استوانه قرار گرفته تا سر این قسمت روی بدنه خارجی با تکان خوردن سطح حرکت میکند، و در زیر آن قسمتی از یک دایره مدرج قرار دارد. سطح آزمیون یک دایره به قطر 5/21 سانتیمتر است که چند بار در دورتادور مدرج شده روی داخلیترین حلقه درجات، به حروف درشت نوشته شده NAVISAZIMUT و با حروف تحریری نوشته شده F.W.gleerup Ftockhobn A.Lind Blad .
جنس این سکستانت برنج، واقف آن سیدجلالالدین تهرانی، قطر صفحه متحرک آن 5/12 سانتیمتر وقطر صفحه مدرج ثابت آن 4/12 سانتیمتر است.
این سمتیاب وسیله اندازهگیری سمت و ارتفاع، تعیین کننده عرض جغرافیایی شمال و جنوب میباشد.
جنس این سکستانت برنج، سازنده آن Wilf Rido.WHTFE، محل ساخت آن آمریکا (بوستون) و واقف آن سیدجلالالدین تهرانی است.
پایه قسمت قطبنما شامل دو حلقه بزرگ به قطر 4/31 است که به وسیله سه قطعه به ابعاد 3/17*2 سانتیمتر به موازات هم نگه داشته شده است. قسمت بدنه قطبنما از دو قسمت کاسهای شکل تشکیل شده که یکی از آنها کوچکتر است قسمت کوچکتر در زیر و قسمت بزرگتر روی آن قرار دارد صفحه قطبنما درون قسمت کاسهای و بر روی چند میله موازی که با میلههای نازکتر به هم متصل شدهاند قرار گرفته است که شامل یک حلقه پهن سفید است که روی آن به 360 درجه تقسیم شده است و جهات جغرافیایی درون مثلثهای سیاه نوشته شده بر روی مثلث جهت شمال نقشی وجود دارد و زیر آن نوشته شده RITCHIE BOSTON. استوانه را حلقهای بزرگ در بر گرفته که با دو زاویه خود روی پایه قرار گرفته و حرکت دستگاه را به طرفین ممکن مینماید. درون قسمت کاسهای شکل که صفحه قطبنما وجود دارد با مایع پر شده است.
جنس این مدل حرکت زمین، ماه، خورشید برنج، محل ساخت آن چکسلواکی و واقف آن سیدجلالالدین تهرانی است.
متشکل از یک پایه برنجی به ارتفاع 22 سانتیمتر که روی آن چرخدندههایی برای حرکت دادن مدل نصب شده ورودی آن یک صفحه به قطر 4/13قرار دارد که یک استوانه فلزی در وسط آن محل قرار گرفتن شمع است که نشان دهنده خورشید میباشد. روی این صفحه درجهبندیهای روز و سمبل و نام برجهای دوازده گانه رسم شده است که هنگامی که زمین به دور خورشید حرکت میکند، چگونگی قرار گرفتن زمین در هر ماه و در روز و موقعیت ماه نسبت به زمین در آن روز برای مشاهده کننده در هر عرض جغرافیایی مشخص میگردد.
از زیر این صفحه میلهای خارج شده که در روی دیگر به جعبه، شش گوش کوچکی منتهی میشود که محتوی چرخ دندههای حرکت دهنده زیرین هستند که مدرج است و نام قارهها و اقیانوسها و ... روی آن نوشته شده و زاویه انحراف محور گردش زمین نیز روی آن مشخص است. از نوک قطب شمال زمین میلهای بیرون زده که چرخ دندههای حرکت ماه را نگه داشته روی کره زمین این جملات نوشته شده است:
FOLDCOMD/WADTAAK FELKY J.ESFEIA/ROZTOKON PRAYE IN.METT.
دوربین دو چشمی (دوربین شکاری، دوربین ارتشی، دوربین صحرایی) وسیلهای دستی برای بزرگنمایی اجسام دور است. عمل بزرگنمایی به وسیله عبور تصاویر از دو سری لنز مجاور و یک منشور و یک منشور ایستاده صورت میگیرد.( ویکی پدیا دانشنامه آزاد ، 1388 و هفت آسمان دانشنامه ستاره شناسی )
جنس این دوربین آلومینیوم به رنگ مشکی با روکش چرمی و دارای یک دسته چوبی و بند چرمی مشکی، سازنده، Carl Zeiss، محل ساخت، آلمان، ارتفاع 25 سانتیمتر (بدون دسته)، قطر داخلی عدسی شیئی 7/1 سانتیمتر و قطر داخلی عدسی گشودگی آن 8/2 سانتیمتراست.
جنس این دوربین برنج و چوب با جلد چرمی، سازنده ، Ashmore، محل ساخت آن انگلستان، لندن، طول بدنه 7/36 سانتیمتر، قطر عدسی گشودگی 3 سانتیمتر و قطر بدنه آن 6 سانتیمتر است.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
2- سیدجلالالدین تهرانی فرزند شیخالاسلام حاج سیدمحمدعلی تهرانی در پانزدهم مردادماه 1278خورشیدی در تهران متولد شد. تحصیلات خود را در دارالفنون گذراند و نجوم را نزد استاد حاج محمدمهدی منجمباشی فرا گرفت. سالها مُدرس علوم معقول بوده و در ریاضیات عالیه و نجوم تخصص داشت. در سال 1310 خورشیدی امتیاز «گاهنامه» را گرفت و مقالاتی نوشت و به تصحیح و چاپ بعضی از متون قدیمی همت گماشت.
وزیر مشاور و معاون نخست وزیر، وزیر پست و تلگراف، نماینده ایران در کنفرانس بینالمللی رادیو نماینده ایران در کنفرانس کار ژنو، نایبالتولیه آستان قدس و استاندار خراسان و وزیر مختار ایران در بلژیک، همچنین ناظر طبع و نشر پول در بانک ملی و مرکزی و در دورههای متعدد سناتور بوده است. در ضمن عضو آکادمی بینالمللی تاریخ علوم نجوم و منجم رصدخانه سلطنتی بلژیک، محقق دارالعلم بروکسل، عضو مؤسس، دائمی انجمن نجومی فرانسه و عضو انجمن دولتی تاریخ علوم بلژیک بود.
مدت نیابت تولیت و استانداری او از 19 خرداد 1330 تا آخر اسفند 1231 و از دی ماه 1340 تا آخر فروردین 1342 خورشیدی بوده است که در این مدت در توسعه و تکمیل باغ ملکآباد کوشش بسیار کرد و سال 1341 شمسی به دستور وی مهمانخانه طوس در فلکه شمالی کنار بست بالا خیابان به صورت درمانگاهی درآمد و در خدمت زائران و مردمان بیبضاعت شهر قرار گرفت.
او در سال 1357 خورشیدی در زمان رفتن شاه به سمت ریاست شورای سلطنت منصوب شد که در پاریس به خدمت امام خمینی (ره) رسید و از مقام خود استعفا نمود پس از آن در پاریس اقامت داشت تا اینکه در تاریخ مردادماه سال 1366 خورشیدی در سن 88 سالگی در منزل مسکونیاش واقع در شانزه لیزه اقامتگاه «وارن» فوت نمود جسد وی در تاریخ دوازدهم شهریورماه 1370 خورشیدی به ایران منتقل و در تاریخ سیام مهرماه در مقبره خانوادگیاش در مشهد به خاک سپرده شد. سیدجلالالدین تهرانی منزل خود واقع در سهراه امین حضور در تهران، کتابخانه، تمامی اثاثیه و اجناس عتیقه خود را به آستان قدس رضوی وقف کرد، همچنین مجموعهای از لوازم، اشیاء نجوم و اخترشناسی خود رانیز به دانشگاه تهران اهدا کرد (کفیلی، 1379)