تصویرگران زیارتگاههای اسلامی در دوره قاجار

 از جمله اسناد و مدارک ارزشمند و معتبر در حوزه تحقیقات تاریخی طی دو قرن اخیر اسناد تصویری می باشند که با دقت و ظرافت و با صراحت تمام ابعاد مختلف زندگی اجتماعی بشر و مسائل پیرامون آن را ضبط کرده است به طوری که در بعضی موارد یک قطعه عکس و یا سند تصویری می تواند به راحتی از مهمترین اسرار و مسائل تاریخی پرده برداشته ومحققان را در ارائه دیدگاه های مختلف یاری رساند و در بعضی موارد با توجه به تصورات ذهنی محقق از مسائل و شخصیت های تاریخی سوالات و شبهات جدیدی را در ذهن او به وجود آورد که خود این مساله باعث می شود محقق با تحقیقات و بررسی های بیشتر نظر اصلاح شده ای را مطرح کند. قابل ذکر است که یکی از خصوصیات اسناد تصویری آن است که دخل و تصرف در اصل این اسناد تقریبا غیر ممکن و آنچه در تصویر وجود دارد عین واقعیت است.

جایگاه اسناد تصویری دردربار ناصرالدین شاه قاجار

 با بررسی اسناد و مدارک به جای مانده از دوره قاجار مشخص می شود که هنر عکاسی به محض ورود به ایران بسار مورد توجه طبقه حاکم قرار گرفته تا آنجا که حتی ناصرالدین شاه قاجار به خاطر علاقه ای که به هنر عکس وعکاسی داشته است، خود دوربین به دست گرفته و عکس های ارزشمندی از اوضاع واحوال دربار و دیگر مسا ئل پیرامون آن به یادگار گذاشته است که در حال حاضر جزء بهترین و ارزشمند ترین اسناد تصویری دوره قاجار به شمار می رود.

  نخستین عکس های ناصرالدین شاه بیشتر از زنان حرم و غلام بچه ها و ساختمان های اندرونی است. شاه برای انجام کارهای عکاسی اش واحداث تاریکخانه برای ظهور، چاپ و تهیه شیشه های حساس، حیاط وعمارتی از ساختمان های سلطنتی را به عکاسخانه دربار اختصاص داد و بدین سان "عکاسخانه مبارکه همایونی" را بنیاد نهاد. (ذکاء، 1376، ص26)

 به اعتقاد ایرج افشار، نخستین دستگاه عکاسی که به ایران آورده شد از آن ناصرالدین شاه بوده است. وی به هنر عکاسی بسیار علاقه مند بوده و این هنر ظریف را یکی از وسایل تفنن و سرگرمی خویش قرار داده بود. بسیاری از عکس هایی که ایشان انداخته، هم اکنون در میان آلبوم های بیوتات سلطنتی موجود است و در حاشیه بسیاری از آن ها یاداشت هایی به خط وی دیده می شود. از شدت علاقه شاه به این هنر، منصب "عکاسباشی" نیز در دربار ایجادشد. (صادقیان، 1383، ص 114)

عکاسان اماکن زیارتگاهی در دوره قاجار

 یکی از موضوعاتی که عکاسان مختلف با توجه به شرایط به وجود آمده از آن ها عکاسی کرده و عکس های ارزشمندی به یادگار گذاشته اند عکس های مربوط به زیارتگاههای اسلامی می باشد. تعداد زیادی از این عکس ها در مجموعه عکس های عکاسان مربوط به دوره قاجار مخصوصا دوره ناصری وجود دارد که هم از تنوع خاصی برخوردارند و هم هنر عکاسی را با توجه به شرایط زمانی و مکانی وهم چنین گرایش عکاسان و حامیان آنها نشان می دهد. بساری از این عکس ها در نهایت دقت و ظرافت انداخته شده است و پنجاه قطعه از آن ها مربوط به اواخر دوره قاجار در آرشیو مدیریت امور اسناد ومطبوعات سازمان کتابخانه ها، موزه ها ومرکز اسناد آستان قدس رضوی نگهداری  می شود. قابل ذکر است اصل این عکس ها در آلبومخانه کاخ گلستان موجود است و نسخه کپی از آنها توسط مدیریت اسناد تهیه شده و در این مجموعه نگهداری می شود که به همراه عکس های ارزشمند دیگری که با موضوعات مختلف در این مرکز جمع آوری گردیده است سبب شده یکی از غنی ترین مراکز آرشیوی در رابطه با اسناد تصویری درجوار بارگاه امام رضا (ع) شکل بگیرد و هر محققی بنا به نیاز خود در زمینه های گوناگون می تواند از این اسناد تصویری بهره مند شود. در ذیل به معرفی این عکاسان هنرمند پرداخته خواهد شد:

 از جمله عکاسانی که در دوره قاجار از اماکن زیارتگاهی ومخصوصا عتبات عالیات عکس های ارزشمندی به یادگار گذاشته "عباسعلی بیگ" می باشد.

 عباسعلی بیگ شاگرد آقا رضا عکاسباشی و ناظم "عکاسخانه مبارکه همایونی" در عهد ناصرالدین شاه بود و در برخی از عکسبرداری ها با آقا رضا مشارکت داشت. نخستین عکاسخانه عمومی در تهران در ذیحجه سال 1285 ه.ق. زیر نظر اقبال السلطنه با دست عباسعلی بیگ بنیاد یافت. در سال 1287ه.ق. پیش از سفر ناصرالدین شاه و مادرش  مهد علیا به عتبات که در 25 جمادی الثانی آغاز شده ودر ذی الحجه همان سال پایان پذیرفت، عباسعلی بیگ ماموریت یافت که پیشاپیش به عراق عرب رفته، عکس هایی را از عتبات، شهرها و مناظر ضمن راه تهیه کند. مسافرت وعکسبرداری عباسعلی بیگ در ماه صفر 1287 پایان یافته و ایشان به تهران بازگشت و 79 قطعه عکس های گرفته شده به دست او را آقا رضا بر روی کاغذ چاپ نمود که در آلبوم جداگانه به شاه و مهد علیا تقدیم کرد. این مجموعه هم اکنون در آلبومخانه کاخ گلستان  نگهداری می شود. (ذکاء،‌ 1376، ص 58)

عبدالله قاجار

 از عکاسان دیگری که عکس های ارزشمندی از اماکن مقدس و زیارتگاهی  به یادگار گذاشته "عبدالله میرزای قاجار" می باشد. عبدالله میرزا فرزند جهانگیر میرزای قاجار است. عبدالله میرزا در حدود سال 1266 ه.ق. چشم به جهان گشود و پس از انجام تحصیلات مقدماتی وارد مدرسه دارالفنون شده به تکمیل معلومات خود پرداخت و فن عکاسی را فرا گرفت و در عکاسخانه مبارکه دارالفنون به کار مشغول شد و چون ذوق و شوق فراوانی به هنر عکاسی وچاپ از خود نشان می داد.در زمان وزارت علومی علیقلی میرزا اعتضاد السلطنه با کمک معیرالممالک در حدود سال 1295ه.ق. مدت یک سال ونیم به فرنگستان(پاریس) فرستاده شد تا در این رشته هنر خود را تکمیل نماید. وی خود چنین می نگارد:

"در ابتدای عمل وشش ماه اول بر حسب ترتیب وتکلیف ،به کار انداختن عکس از روی عکس که تکمیل تحصیل آن از فرایض این فن است پرداختم ،ودر کمال خوبی از پیش بردم وتصدیق مدرسه را گرفته وارد عمل فتو لیتگرافی شدم ،ویک سال به این شغل شریف اشتغال داشتم".

فتولیتوگرافی [Photolithographie] عبارت است از عکس گرفتن از روی عکسی که حکاکی باشد یا خطوط پرداز داشته باشد. بعد از تکمیل فتولیتوگرافی، یک سال هم در کار فتو تی پی بودم؛وفتوتی پی[Phototypie]  عبارت است از چاپ عکس از روی عکس یا شیشه که از دور نما واشخاص افتاده می شود و از هرچه که آن را بتوان به تصور آورد و روی شیشه عکس قرار داد. در حقیقت این عمل تکمیل عمل فتو لیتگرافی می باشد.

عبدالله میرزا بعد از برگشت از فرنگ اسباب چاپ را درخواست نمود که متاسفانه امکان پذیر نشد. وی چنین می نگارد: "روز سلام اعمال مزبوره از لحاظ انور گذرانده فرمودند اسباب چاپ را خریداری نمایند. اما شرط ترقی این کار ارجاع خدمات از قبیل جراید وکتب مصور بود و امری در این باب نشد و بنده هم دیگر توانی نداشتکار بر عهده تعویق ماند".

عبدالله میرزا که در امور عکاسی مربوط به چاپ، سرش به به سنگ خورده وآننچنان که نوشته است نتوانسته بود کار مهمی در این رشته انجام بدهد، بیشتر همت خود را در عکاسی به کار برده و در این فن پیشرفتهای شایان کرد و نمونه های ارزنده ونیکو از خود به یادگار نهاد.

 عبدالله میرزا  در سال 1304 ه.ق.از طرف امین السلطان ماموریتی به شهر ری و قم پیدا کرده که از ساختمان های جدید این دو شهر عکسبرداری کند. عکاس 84 قطعه از آنها را در آلبوم شماره 208 تقدیم شاه کرده است. در مقدمه این آلبوم نوشته: "بر حسب امر بندگان اعلیحضرت قدرقدرت قوی شوکت، خسرو صاحبقران شاهنشاه اسلام پناه، چاکر خانه زاد، عبدالله قاجار عکاس مخصوص اعلیحضرت همایونی روح العالمین له الفداه السطان...ناصرالدین شاه قاجار خلدالله ملکه وسلطانه و بقائه و به امر جناب مستطاب امین وزیر مالیه و دربار اعظم عاین بنده درگاه خانه زاد دولت ابد به این ماموریت سرافزار شد که عکس بناهای جدید الاحداث از حضرت عبدالعظیم-سلام الله علیه- تا به حضرت معصومه- سلام الله علیها- که به مراقبت و دستور العمل به شرف حضور مهر ظهور باهر النوررسانیده سر افراز باشم. شهر ربیع الاول المولودسنه 1304" (ذکاء،‌ 1376)

محمد جعفر میرزا

 محمد جعفر میرزای قاجار، پسر اردشیر میرزا است که نهمین پسر عباس میرزا نایب السلطنه بود. وی در دارالفنون تحصیل می کرد و جزء شاگردان رتبه اول (یعنی کلاس اول) ودوم از او یاد شده است.

چنین پیداست که این شاهزاده عمل عکاسی را در همان مدرسه دارالفنون فرا گرفته و در این کار پیشرفت شایان کرده وسپس به اصطلاح آن زمان "عکاس مخصوص حضرت والا نصره الدین میرزا سالار السلطنه"چهارمین پسر شاه شده بود.

 محمد جعفر میرزا که در سال 1318ه.ق. سفری به عتبات رفته بوده، از حضرت عبدالعظیم و قم واماکن و زیارتگاههای عراق، 34 قطعه عکس برداشته ودر سال 1319 ه.ق. آن ها را در آلبومی مرتب کرده، به مظفر الدین شاه تقدیم نموده است. عکس خود نیز در برابر دوربینش در پایان آلبوم آمده ودر زیر آن نوشته شده است: "به تاریخ 1318 به جهت دعا گویی و وجود مسعود بندگان اعلیحضرت قدر قدرت شاهنشاهی اسلام پناه روحی و روح العالمین فداه، عزم زیارت عتبات عرش درجات نموده و در ضمن از روضه مطهره مقدسه حضرت معصومه – سلام الله علیها – واز هریک از اماکن مشرفه تا روضه مطهرمقدس حضرت شاه ولایت امیر المومنین صلواة علیه وآله – شیشه عکسی جهت زیارت نمودن اعلیحضرت اقدس شهریاری- خلد الله ملکه وطول عمره – برداشته شده اینک مرتبا تقدیم خاکپای مبارک نموده، به تاریخ شهر جمادی الثانیه 1319.^" (ذکاء،‌ 1376، ص 86)

 ابوالقاسم فرزند محمد تقی نوری مستوفی اصطبل همایونی، از عکاسان دوره ناصری و مظفری است که عکس هایی از او در آلبوم های گلستان ودر دست خانواده های ایرانی دیده می شود.

 چنین می نماید که در حدود سال 1323ه.ق. نوری سفری به عتبات رفته و دورنمایی از طاق کسری و بقعه سلمان پاک که در شش فرسنگی بغداد است برداشته (آلبوم 461) ونیز همان سال عکس هایی از مقبره ابن بابویه وامامزاده حسن و دورنمای مقبره سید نصیرالدین در تهران ونیز عکس هایی از آرامگاه شاه نعمت الله ولی در ماهان کرمان انداخته است.(ذکاء،‌ 1376، ص 117)

میرزاحسن عکاسباشی شیرازی

 میرزا حسن فرزند کربلایی علی که از سلسله نجیب زادگان وخواجگان کازرون بوده از عکاسان معروف شیراز است که عکس های فراوانی از او به یادگار مانده است.(ذکاء،‌ 1376، ص 236)

 در خاتمه کتاب قانون سخن (ص 185تا186) مختصری از احوال او را آورده اند: "مولدش در قصبه کازرون و در سنه هزار و دویست وهفتاد ودو بوده، تا سن پانزده سالگی در کازرون مشغول درس گردیده، به بوشهر رفته، چندی نزد پدر مشغول تجارت بوده، چون والدش به کازرون رفت چندی دیگر مشغول به صنعت صحافی شده و بعد به بحرین رفته، مدتی در پست خانه خدمت کرده، ومدتی توقف نموده، بعد از آن به هندوستان شتافته. بیست سال در بندر بمبئی اقامت نموده، اوایل ورودش مشغول کتابت شده وچندین کتاب علمی به فارسی وعربی نوشته وچاپ نموده، زیرا که خط نسخ را خوش می نگاشته، بعد مدتی مشغول تعلیم وتدریس افسران انگلیسی گشته وبر حسب خواهش مرحمت و غفران پناه آقای مصاح السلطنه کارگزار دولت علیه ایران در انجمن علمی فارسیان ایرانی مشغول تعلیم وتدریس گردیده، در ضمن مشغول تجارت ومعامله شده ودر علم صنعت عکاسی را به نحو اکمل آموخته تا در سنه هزار وسیصد و دوازده به بوشهر معاودت نموده. بر حسب خواهش شاهزاده رفعت الدوله به کازرون آمده وعکس های متعدد انداخته، ومورد مرحمت حضرت والا شدند و در دو سال در کازرون توقف نموده واعیان کازرون کمال احترام نمودند وبرای تکمیل اسباب به بمبی رفته، اسباب عکاسی ممتاز خرید کرده، مراجعت به بوشهر نمودند. و به عزم زیارت اماکن متبرکه به عتبات عرش درجات عالیات توقف نموده، عکس های متعدد از اماکن متبرکه و علما واشراف واعیان برداشته، سنه هزار وسیصد و هفده وارد شیراز گردیده ومدت بیست سال در شیراز مشغول به صنعت عکاسی بوده، روز بیست وششم ماه مبارک رمضان سنه هزار وسیصد وسی شش این جهان فانی را ودا نمود. او زبان عربی وهندی را به خوبی می دانسته وانگلیسی هم کمی دارا بوده، پدرش از سلسله نجبا وخواجگان کازرون است." (رعناحسینی، 1357، ص 16)

 عکس های گرفته شده توسط عکاسان معرفی شده در این مقاله  بنا به احکام صادره شده از طرف دربار ومخصوصا شخص ناصرالدین شاه بوده است. تهیه این عکس ها با اینکه مشقت وسختیهای بسیار زیادی  به همراه داشته است، اما عکاسان فوق نهایت دقت وظرافت را در گرفتن عکس ها به کار برده اندو یاداشتهای بر جای مانده از عکاسان فوق بر حاشیه این عکس ها خود گواه این مطلب می باشد.

در خاتمه گفتنی است که تعدادی از عکسهای مورد استفاده در این مقاله متعلق به عکاسانی می باشد که به گوشه ای از فعالیتهای عکاسی آنها در دوره قاجاریه اشاره شد وعکسهای این عکاسان به همراه مجموعه اسناد تصویری موجود در مخازن اسناد و آرشیوهای عکس های تاریخی می تواند پاسخگوی بسیاری از سوالات و شبهات تاریخی محققان و پژوهشگران باشد. امیدواریم که در این مقاله توانسته باشیم گامی کوچک در جهت آشنایی بیشتر با عکاسان برجسته و هنرمند قدیمی برداشته و از زحمات و تلاش های آنها تا اندازه ای قدردانی نموده و دین خودمان را به آنها ادا کرده باشیم.