موزه آستان قدس رضوی: از اندیشه تأسیس تا افتتاح

مقدمه

موزه یکی از مؤسسات فرهنگی آستان قدس رضوی است که نصب نخستین سنگ بنای آن در سال 1316 و افتتاح آن سال 1324 خورشیدی انجام شد؛ اما بر اساس برخی اخبار مطبوعات و اسناد، سال‌ها قبل از این تاریخ‌های پیش گفته، تلاش‌های گسترده‌ای از سوی مسئولین آستان قدس برای تأسیس و گشایش این موزه صورت پذیرفته است. این مقاله به بررسی اخبار موجود در روزنامه‌های خراسان و تهران و اسناد موجود دراین‌باره می‌پردازد و برای نخستین بار تلاش‌های نهاد آستان قدس رضوی برای ایجاد موزه این مکان قبل از سال 1316 و دلایل عدم موفقیت آن را بیان می‌کند.

تاریخچه موزه در ایران

موزه با مفهوم امروزی آن در ایران از حدود 120 سال پیش شکل گرفت و اولین نمونه آن در زمان حکومت محمدعلی شاه قاجار با اختصاص قسمتی از کاخ گلستان به موزه ابزار و اشیاء قیمتی و سلطنتی پدید آمد. (یاوری و رجبی، 1390، ص 29)؛ اما حدود بیست سال طول کشید تا موزه در ایران به‌طور علمی پایه‌گذاری شد.

نهادینه شدن موزه در ایران با آغاز کار و تأسیس کاخ «موزه همایونی» ناصرالدین‌شاه قاجار در مهر و موم‌های 1291 تا 1293 خورشیدی در کاخ گلستان آغاز شد. سه سال بعد یعنی در سال 1295 خورشیدی وزارت معارف و صنایع مستظرفه، «موزه ملی ایران» را تأسیس کرد. این دومین موزه به شیوه نوین در ایران بود.

موزه دانشکده افسری به سال 1302، موزه هنر و صنایع در سال 1309 و موزه مردم‌شناسی تهران به سال 1312 خورشیدی، به ترتیب سومین تا پنجمین موزه‌های ایران هستند که در کشور ایجاد شدند.

گروه معتبر و غنی موزه‌های بقاع متبرکه از سال 1314 خورشیدی با گشایش موزه آستانه مقدسه قم آغاز به کار کرد. موزه آستان قدس رضوی که شروع ساخت آن در سال 1316 خورشیدی آغاز شد به دلایل زیادی -که بیان می‌شود- با تأخیر چندین ساله سرانجام در سال 1324 خورشیدی افتتاح گردید (نفیسی، 1380، ص 12).

خزانه آستان قدس رضوی

قبل از پرداختن به موزه آستان قدس رضوی باید خزانه[1] این مکان را معرفی کرد، چون پس‌ازآنکه فکر تأسیس موزه در حرم مطهر مطرح گردید اشیاء موزه را از خزانه آورده و در ویترین‌ها قراردادند. «به طوری که از اسناد و مدارک آستان قدس معلوم می‌گردد ]...[ اشیاء موزه آستان قدس به تدریج و از راه نذورات مردم گردآوری‌شده است. ]... و [ از طرف پادشاهان، امیران، سرداران، توانگران و زائران عادی تقدیم شده.» (عطاردی، 1371، ص 473). دکتر اردلان مدیر موزه آستان قدس رضوی در دهه پنجاه دراین‌باره چنین می‌گوید:

«]...[ در زمان‌های گذشته ]...[ هرکسی ]از زائران حرم مطهر امام رضا علیه‌السلام[می‌کوشید که در حد توان به رونق این مکان و ایجاد رفاه زائران بپردازد. یکی بقعه و بارگاه می‌ساخت و دیگری به تزئین درون و برون بقعه مشغول می‌شد. یکی چراغ و روغن چراغ و شمع و شمعدان و پیه‌سوز هدیه می‌کرد، یکی به کاشی‌کاری دیوارها مشغول می‌گردید درحالی‌که گروهی هم سرگرم فرش کردن درون رواق‌ها می‌شدند.

]...[ خوب طبعاً گذشت روزگار و تحولات اجتماعی و مسیر تاریخی هنر، بعضی از این ابزار را از حیز انتفاع خارج کرده و استفاده از اشیاء جدیدی معمول شده که به دلیل این تحول اشیاء قدیمی مورداستفاده نبوده و باید کنار گذاشته می‌شده‌اند ولی حرمت و قداستی که به جهت قرب جوار نصیب این اشیاء بوده، مانع می‌شده که آن‌ها را دور بریزند. به‌ناچار مجبور بوده‌اند آن‌ها را درجایی بایگانی کنند یا در انباری محفوظ بدارند. بدون اینکه قصدشان از این نگهداری آن باشد که یک روز این اشیاء باید به نمایش درآید و به این صورت بدون اینکه خودخواسته باشند مه مقدمات جایی مثل موزه را فراهم کنند این اشیاء را برای ما نگه داشتند.

محل نگهداری این اشیاء بعدها به خزانه معروف شد و چون این اشیاء به دست هنرمندان و صنعتگران و سازندگان و بافندگان چیره‌دست باظرافت و مهارت و دقت خاص به وجود آمده بود، کم‌کم توجه مسئولان به آن جلب شد که مهمانان آستان قدس را برای بازدید آن‌ها به درون خزانه هدایت کنند و اشیاء انباشته‌شده بر روی یکدیگر را به آن‌ها نشان دهند...» (مجله حرم، س 1، ش 1، ص 28-33. دی 1370).

«کلمه خزانه آستان قدس به معنی محل نگهداری منقولات و اشیاء نفیسه است (موتمن، 1348، ص 258). خزانه آستان قدس از گذشته‌های بسیار دور حکایت می‌کند. اگرچه با حوادث روزگار آسیب‌های فراوانی به آن رسیده ولی کماکان باقی‌مانده و به فعالیت خود ادامه می‌دهد. خزانه آستان قدس رضوی در دوره اسدی[2] با جدیت کارکنان آستان قدس موجب توجه بیشتر زوار به آنجا گردید و روزبه‌روز بر میزان اشیاء نفیس اهدایی به خزانه افزوده می‌گردید. برای بالا بردن عظمت و ابهت آستان قدس وسایل نفیس خزانه را به تالار تشریفات برده و در انظار عمومی قراردادند تا همگان بر عظمت و بزرگی آن وقوف کامل پیدا نمایند (سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، سند شماره اموالی 12/65975).

در گزارش محمدولی اسدی به وزارت دربار در خصوص اصلاح امور خزانه این‌چنین آمده است:

«خزانه مبارکه یکی از بیوتات آستان قدس است که نفایس صنعتی و تاریخی و تحفی که زائران و غیره همه تقدیم آستان قدس می‌نمایند در آنجا ضبط می‌شود اگرچه اشیاء مضبوطه در آن نیم‌قرن هرج‌ومرج اخیر به واسطه تعصب و دیانت فطری پیرو تحویلدار آن و سلفش مصون از تجاوز مانده اما مقدار و اوصاف آن‌ها معلوم نبود.

 برای اینکه این امر نیز به صورت اداری به خود بگیرد دفتر مخصوص آن تهیه و تمام اشیاء با اوصاف و علائم آن در دفتر ثبت و ضبط گردید و چون محل فعلی که همان محل سابق است متناسب نیست در نظر است که محل عالی برای ضبط این اشیاء به نام موزه ساخته شود که مشاهده این اشیاء نفیسه در تحت تنظیمات مخصوصه عمومیت یابد» (سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، سند شماره اموالی 88099).

نخستین نمایش عمومی اشیای خزانه آستان قدس رضوی

اگرچه بررسی متون مختلف هرگونه بازدید عمومی اشیای ارزشمند و منحصربه‌فرد آستان قدس رضوی را تا پیش از افتتاح موزه این مکان رد می‌کند اما مطالعه مطبوعات دوره قاجار نشانگر نمایش جواهرات آستانه در صحن حرم مطهر برای عموم تماشاگران و زوار به هنگام اولین تشریف‌فرمایی آقای صاحب دیوانی در مقام استانداری خراسان و متولی باشی آستان قدس است:

«مکتوب از خراسان

به موجب مکتوبی که یکی از هم‌وطنان محترم از مشهد مقدس نوشته است از روز تشریف‌فرمایی جناب مستطاب اجل اکرم آقای صاحب دیوان[3] به حکمرانی آن سامان مینونشان امور حکومت را نظمی تمام رویداده به طوری که تاکنون امثال این نظم و آسایش کمتر دیده‌شده است. خصوصاً عمل تولیت آستانه مقدس قرین نهایت انتظام بوده است. به اقتضای اهمیت آن ایالت بزرگ که دریکی از نقاط عمده واقع است استماع این‌گونه خبرهای امنیت و آسایش و انتظام کارها واقعاً موجب مزید انبساط خاطر غیرتمندان وطن است. امیدواریم که از اهتمامات کافیة کارگزاران حکومت و توجه مخصوص جناب مستطاب اجل آقای صاحب دیوان دام اقباله العالی همه‌روزه به مراتب آسودگی رعیت و آبادی مملکت افزوده شکوه و رونق کارهای ملک و ملت بیش از پیش بالا گیرد.

از قراری که در مکتوب مذکور نوشته‌اند بر حسب تصویب جناب مستطاب اجل آقای صاحب دیوان تمامی جواهرات آستانه اقدس را که تاکنون در خزانه دربسته محفوظ بوده به موجب ثبت و سیاهه از مخزن بیرون آورده در میان حرم مطهر آستان عرش بنیان حضرت رضوی در موقع مخصوص و مناسبی مطرح انظار تماشاکنندگان و زوار نموده‌اند. الحق این معنی هم که از نتایج افکار صائبة شخص فرمانفرمای ایالت است یکی از اسباب مزید شکوه آستانه مقدس و سزاوار هزار گونه تمجید و تحسین است.» (روزنامه اختر، س 18، ش 17، ص 5. 4 جمادی الآخر 1309 قمری).

اطلاعات بالا فقط در مطبوعات قاجار آمده است و تاکنون درباره «نخستین بازدید عموم مردم از اشیاء بی‌نظیر آستان قدس» هیچ‌گونه اطلاعی در منابع سندی و کتابی وجود ندارد. علاوه بر خبر فوق مطالبی دیگری نیز در مطبوعات قاجار درباره روند تأسیس و پیشرفت موزه آستان قدس رضوی منتشرشده است که برای نخستین بار در این مقاله به آن‌ها پرداخته می‌گردد.

تأسیس موزه آستان قدس رضوی به روایت مطبوعات

موزه به معنی و مفهوم امروز در تاریخ آستان قدس سابقه تاریخی زیادی ندارد و فکر تأسیس آن در دوره نیابت تولیت محمدولی اسدی آغاز شد به طوری که نقشه آن تصویب و در مدت زمانی کوتاهی قصد افتتاح آن مطرح بود:

«موزه آستانه رضوی

 به قراری که اطلاع یافته‌ایم آقای اسدی نایب التولیه محترم آستان قدس رضوی از چندی به این‌طرف درصدد تأسیس موزه آستانه رضوی بوده و اخیراً در این باب شروع به اقدام نموده‌اند.

 بر طبق نقشه‌ای که برای ساختمان موزه آستانه طرح و تصویب گردیده است شروع به ساختمان قشنگی که متناسب با تأسیس موزه مهم آستان قدس می‌باشد شده و امید می‌رود در آتیه نزدیک عمارت مزبور خاتمه و اشیاء نفیسه و تاریخی سلطنتی آستانه رضوی از خزانه به موزه منتقل گردیده و مورد تماشای عمومی چه داخله و چه خارجه قرار بگیرد.» (روزنامه اطلاعات، ش 1121، ص 2. 6 شهریور 1309).

گزارشی دیگری که حدود یک ماه بعد در روزنامه حبل‌المتین چاپ خارج کشور منتشرشده است جزئیات بیشتری درباره میزان پیشرفت ساختمان موزه آستان قدس رضوی و اهمیت ایجاد آن ارائه می‌نماید:

«از مشهد تعمیرات در آستانه رضوی

از عملیات تازه که از اثر فکر متین آقای اسدی نایب تولیه فعال آستانه به وقوع آمده اولاً بنای مهمانخانه مخصوصی است برای صرف شام و نهار خدمه آستانه به لحاظ اینکه سابق خدمه آستانه هر دونفری در شب خدمت در همان کشیک خانه و شربت خانه و غیره شام و نهار می‌خوردند و دربان‌ها هم به‌طور تشتت هر کدام در یکجایی به صرف شام و نهار مصروف بودند ولی من‌بعد مجبورند در موقع صرف شام و نهار هم‌شأن در عمارت جدید البناء که دربست بالا خیابان که از آثار جدیده دولت اعلی‌حضرت پهلوی است در ساعت معین حاضرشده همه مجتمعاً خدمه و فراش‌ها و دربان‌ها به صرف شام و نهار بپردازند.

بعلاوه یک عمل قابل تمجیدی که در مدنظر گرفته‌شده است بنای یک تالار عالی که طول آن هفتاد ذراع است در بست بالا خیابان درجایی که سابق بازار کفشدوزها و از بناهای میرزا محمدخان سپه‌سالار[4] قدیم بوده و آن بنای کثیف کهنه را خراب و در عوض دکاکین تازه بسیار قشنگی تعمیر شده و این تالار موزه هم در طبقه فوقانی همین بازار ساخته می‌شود و اشیاء عتیقه را که فعلاً از صندوق‌خانه حضرتی در گاوصندوق‌ها غائب از انظار تماشاچیان است و کمتر کسی خبر از وجود آن‌ها دارد-در صورتی که هر کدام این اشیاء از سنخ اشیائی هستند که مثل و عدیلش شاید در کمتر موزه‌های معروف اروپا وجود داشته باشد- از قبیل قالی‌های عتیقه دوره صفوی که هر یک آن‌ها یک نمونه نادری از شاهکارهای صنعت گران قدیم ایرانی است و میلیون‌ها قیمت دارد و پرده‌های مروارید دوزی و ملیله کاری و ابریشم‌دوزی قدیم و ظروف و سلاح‌های سلاطین سابق و باشهامت و شجاعان عصر سابق و قرآن‌ها و کتاب‌های بی‌مثل خط اساتید فن مثل یاقوت میرعماد میرعلی تبریزی هراتی نیریزی و غیره این‌ها را منظماً در شکاف‌های شیشه جیده مورد نظاره و استفاده سیاحان شرق و غرب قرار بدهند نظر به اینکه ملل متنوعه از ورود به داخل بست ممنوع‌اند برای موزه که دریکی از داخله بست و یکی از خارج بست و خیابان تازه فلکه خواهند داد و مشغول تعمیر موزه مزبور می‌باشند و انصافاً این یک‌قدم بسیار برجسته ایست که آقای اسدی برداشته. ... ک- زنجانی- از مشهد رضوی» (هفته‌نامه حبل‌المتین، س 38، ش 33-34. ص 25. 8 مهر 1309).

باوجوداینکه هنوز ساختمان موزه آستان قدس رضوی پایان نیافته بود اما ظاهراً برخی از اشیاء موزه مشخص و در مکانی معین جانمانی شدند. به طوری که در اواخر سال 1309 خورشیدی روزنامه اطلاعات خبر امانت سجاده معروف حضرت رضا علیه‌السلام این موزه را به نمایشگاه صنایع ایران در لندن همراه با تصویر در صفحه اول خود منتشر می‌نماید:

«سجاده معروف حضرت رضا (ع)

این سجاده یکی از بهترین آثار صنعتی ظریف و ذی‌قیمت ایران است که از موزه آستان قدس رضوی به نمایشگاه صنایع ایران در لندن به عاریت فرستاده‌شده است.

سجاده مزبور از مخمل و دارای گل‌های برجسته و بافت آن به قدری ظرافت صنعتی دارد که حائز نهایت درجه اهمیت واقع گردیده است. کتیبه‌های اطراف سجاده نیز صنایع یدی ایرانی را در اعلی درجه نشان می‌دهد. این سجاده از اشیاء بسیار نفیس و ذی‌قیمت است.» (روزنامه اطلاعات، س 5، ش 1241، ص 1. 8 بهمن 1309 خورشیدی).

 اما با گذشت دو سال از زمان ساخت‌وساز بنای موزه آستان قدس، این بنا کامل نشد:

«ساختمان محل موزه

به قرار اطلاع واصله از مشهد از طرف آقای اسدی نایب التولیه آستانه برای ساختمان عمارت موزه حضرتی اقدامات لازم به‌عمل‌آمده، ساختمان محل موزه مدتی است شروع گردیده و هنوز خاتمه نیافته و در نظر دارند پس از تکمیل ساختمان عمارت مزبور اشیاء نفیسه و تاریخی را در محل مذکور به‌طور جالب‌توجهی محفوظ نگاهدارند.» (روزنامه اطلاعات، س 6، ش 1658، ص 2. 1 مرداد 1311).

روزنامه اطلاعات چندین ماه بعد خبری دیگر درباره وضعیت پیشرفت موزه آستان قدس رضوی منتشر می‌کند که تا حدودی اهمیت افتتاح این موزه را توضیح می‌دهد:

«آستانه رضوی

نقشه و شالوده برای عظمت آستانه قدس ریخته شده است که در آتیه نزدیکی آن مکان شریف را به مجلل‌ترین اماکن مقدسه تبدیل خواهد کرد و در اثر همین تأسیسات و تشکیلات و اصلاحات چندساله اخیر و همچنین ایجاد رفاهیت و آسایش مسافر است که مشهد عظمت کنونی را یافته و عده کثیری از زوار آستان رضوی را ساکنین هندوستان و افغانستان و بین‌النهرین تشکیل داده است و با طرح و نقشه که ریخته شده، شهر مشهد موقعیت بس شایانی در آتیه خواهد یافت.

لابد شنیده‌اید که موزه سلطنتی آستانه قدس دارای بهترین و نفیس‌ترین اشیاء قیمتی و مهم است. در این موزه اشیاء مهمی یافت می‌شود که قیمت آن از میلیون‌ها تومان تجاوز می‌کند.

حالا اگر موزه مزبور را از وضعیت فعلی که در یک تاریکی واقع‌شده و اشیای نفیس آن روی‌هم خوابیده است بیرون بیاورند، موزه زیبایی بسازند و این اشیاء مهم را مثل موزه‌های تمام دنیا مرتب و منظم در سالن‌های مخصوص قرار دهند، چقدر بر ابهت و عظمت آستانه خواهد افزود؟

اکنون هیچ‌یک از مسافرین و زوار توفیق دیدن اشیاء موزه را پیدا نمی‌کنند؛ زیرا وضعیت ساختمان فعلی موزه و اشیاء طوری نیست که بتوانند درب آن را به روی عامه باز گذارند و مردم از مشاهده این همه نفایس تاریخی لذت برند.

اگر آستانه رضوی نسبت به این موضوع همت گمارد؛ عمارتی مخصوص موزه چنانچه تولیت محترم در نظر گرفته‌اند، تأسیس کنند و موزه سلطنتی رضوی را به آنجا انتقال دهند علاوه بر اینکه بر عظمت و تجلیل آستانه افزوده می‌شود ممکن است عوایدی هم از این راه به نام حق‌الورود تحصیل گردد.» (روزنامه اطلاعات، س 6، ش 1743، ص 1. 8 آبان 1311).

عباس مسعودی، صاحب امتیاز و مدیرمسئول روزنامه اطلاعات در مهرماه 1313 خورشیدی سفری سه‌روزه به مشهد نموده و از مکان‌های مختلف شهر و ازجمله حرم مطهر بازدید می‌کند. وی در یادداشت‌های مسافرتش که به تدریج در روزنامه‌اش چاپ نموده، درباره وضعیت پیشرفت ساختمان موزه آستان قدس چنین بیان می‌کند:

«سه روز در مشهد

کتابخانه و موزه حضرت رضا (ع) مملو از کتب و اشیاء نفیسی است که میلیون‌ها ارزش دارد و از لحاظ صنعت و هنر نمونه‌های آن در هیچ‌یک از موزه‌های عالم یافت نمی‌شود ولی افسوس که هنوز اشیاء نفیس در خزانه حضرتی از چشم زد مردم هم پنهان می‌باشد. اداره تولیت آستان رضوی تصمیم داشت عمارتی مخصوص موزه بسازد و این اشیاء را که در صندوق‌های بزرگ و در اتاق‌های تاریک قرار داده‌شده است در تالارهای روشن و بزرگ بگذارد تا زائرین و مسافرین مشهد بتوانند از تماشای آثار بزرگی که در موزه موجود است بهره‌مند و مستفید شوند متأسفانه این تصمیم تاکنون عملی نگردیده ولی با اصلاحات بزرگی که تحت توجهات مخصوصه اعلی‌حضرت شاهنشاهی در آستان قدس رضوی و امور تولیت به وجود آمده امیدواری می‌رود که تأسیس موزه به زودی صورت عمل به خود بگیرد.» (روزنامه اطلاعات، س 8، ش 2323، ص 1. 3 آبان 1313)

 پس از گذشت پنج سال از زمان انتشار نخستین خبر درباره ساخت موزه آستان قدس رضوی، در 21 آبان 1314 خورشیدی موزه آستانه مقدسه قم با حضور رئیس الوزراء دولت وقت، رئیس مجلس، وزیران و آندره گدار[5] افتتاح شد (روزنامه اطلاعات، ش 2336، ص 1 و 8. 22 آبان 1314). پس از افتتاح موزه آستانه قم، دولت اعلام کرد در ظرف دو سال آینده پنج موزه در ولایات (شیراز، اهواز، اصفهان، مشهد و تبریز) و یک موزه بزرگ در تهران ایجاد و تأسیس خواهد نمود (روزنامه اطلاعات، ش 2638، ص 1. 25 آبان 1314).

با توجه به اخباری که در بالا به آن اشاره گردید مشخص می‌شود علاوه بر تلاش مسئولین آستان قدس رضوی بر ایجاد موزه این نهاد، مقامات عالی دولتی نیز خواهان تأسیس و افتتاح موزه آستان قدس در کمترین زمان ممکن بودند. به هر حال با وجود خبر نقشه موزه و اجرای عملیات ساختمانی آن از 1309 خورشیدی، در اواسط سال 1315 خبر تهیه نقشه موزه و واگذاری پروژه به پیمانکار چنین اطلاع‌رسانی می‌شود:

«ساختمان موزه مشهد

 نظر به اینکه ازجمله موزه‌هایی که برای حفظ آثار باستان مقرر بوده تأسیس شود یک مورد در مشهد می‌باشد لذا نقشه ساختمانی بنای موزه مذکور داده‌شده و به قرار اطلاع واصله ساختمان بنای موزه مشهد توسط مهندسین شرکت کل ساختمان انجام خواهد شد. (روزنامه اطلاعات، ش 2862، ص 4. 11 مرداد 1315).

روزنامه شهامت چاپ مشهد در اوایل مردادماه 1315 خبری درباره موزه آستان قدس رضوی منتشر کرد که نشان می‌دهد این بار مقدمات ساختمانی بنای موزه به‌طور جدی در حال انجام است:

«چون عمارت موزه آستان قدس به آن اهمیتی که در نظر است باید ساخته شود و در محل مقتضی و پهلوی صحن باشد. مدرسه دو در که جنب شیخ بهایی در پایین پا واقع است چون جنبه تاریخی نداشت برابر این مقصد در نظر گرفته شد. چند روز است که تحت نظر و تصدی آقای شوشتری مشغول خراب کردن آن شده‌اند» (4 مرداد 1315 شروع به خرابی. روزنامه شهامت، شماره 76، ص 1.)

خبر عرضه چندروزه اشیاء قیمتی آستان قدس در نمایشگاه لنین‌گراد، نشانگر ارزشمندی بین‌المللی اشیاء موزه این آستان و لزوم افتتاح هرچه سریع‌تر آن است:

«تحویل اشیاء به آستانه

اشیاء قیمتی آستانه مقدسه را که برای غرفه مخصوص ایران در نمایشگاه لنین‌گراد ارسال داشته به وسیله آقای علی‌آبادی مأمور مخصوص وزارت معارف عودت داده شد. روز پنج‌شنبه قبل از ظهر به آستانه مقدسه تحویل دادند.» (6 مرداد 1315. روزنامه شهامت، شماره 77، ص 1).

به هر حال حدود هفت سال از زمان نخستین خبر منتشره درباره تأسیس موزه آستان قدس گذشت تا اینکه در چهاردهم آذرماه 1316 ساعت دو و نیم بعدازظهر به‌طور رسمی نخستین سنگ بنای این مکان نصب گردید. در مطبوعات خراسان و تهران شرح این اتفاق منتشرشده است اما کامل‌ترین خبر در این مورد را روزنامه آفتاب شرق چاپ مشهد ارائه نمود:

نصب اولین سنگ بنای موزه

پریروز به موجب دعوتی که از طرف ریاست تشریفات آستان قدس شده بود از ساعت دو نیم بعدازظهر مدعوین در تالار تشریفات حضور به هم رسانیده و پس از صرف چای و شیرینی ساعت سه و نیم به جایگاه ساختمان موزه که کارگران مشغول پی‌ریزی بودند حضور به هم رسانیده پس از بیانات جالبی که از طرف جناب آقای پاکروان ]... و[آقای اوکتایی رئیس کتابخانه آستانه ]...[به عمل آمد ]...[و در ضمن کف زدن‌های ممتد ]...[اولین سنگ بنا که عبارت پایین در آن با خط برجسته طلایی حجاری‌شده بود به دست جناب آقای پاکروان استاندار شمال شرقی و نیابت تولیت آستانه مقدسه ]...[در زیر پی درب ورود گذارده شد و مقارن ساعت چهار بعدازظهر ]...مراسم با برداشتن عکس‌های مختلفه خاتمه یافت.

رونوشت سنگ بنای موزه: (این ساختمان موزه و کتابخانه آستان قدس در آبان ماه سال هزار و سیصد و شانزده خورشیدی به‌فرمان آبادکننده ایران و پرباد دهنده بنیاد تباهی ایران شاهنشاه بزرگ رضاشاه پهلوی که روزگار فرمان راوئیش داراز باد آغاز گردید. نیابت تولیت عظمای آستان قدس و استاندار خراسان فتح‌الله پاک‌روان)»

نطق آقای اوکتایی

]...[ وضعیت سابق خزانه. ]... موزه و به عبارت دیگر خزانه عبارت بوده از محلی دخمه مانند که اغلب آقایان شاید ملاحظه فرموده باشند و اشیاء مهمی هم که در آنجا وجود داشت بقای آن‌ها فقط فرع دیانت و امانت یک خانواده شریف بوده نه انضباط و مواظبت اولیای امور. ولی متأسفانه آن‌ها نیز آغشته به گرد و غبار و در اختیار جانوران بوده و شاید در هر سالی بیش از یکی دو بار درب آن باز نمی‌شد و هیچ‌کس حق مشاهده آثار صنعتی نیاکان خود را نداشت.

وضعیت امروز این ]...[موسسه ]...[با اوضاع سابق قابل قیاس نیست؛ زیرا اولاً ترتیب و انتظاماتی برای نگاهداری و حفظ ]...[اشیاء در خزانه داده‌شده است ثانیاً در خزانه سالنی ]...برای پذیرایی واردین مهیاست.

 (روزنامه آفتاب شرق، س 13، ش 818- 819، ص 1. 16 آذر 1316).

پس از اعلام رسمی خبر نصب اولین سنگ بنای موزه آستان قدس، انتظار این بود که ساختمان این مکان زودتر کامل گردد اما با گذشت دو سال از آن خبر همچنان بنای مذکور ناتمام ماند:

«از طرف آستان قدس در زمین سمت جنوبی صحن نو تالار تشریفات مشغول ساختن بنای مهمی جهت موزه و کتابخانه آستان قدس هستند. بنای مزبور که هنوز ناتمام است از بناهای بسیار محکم و زیبای مشهد خواهد بود که قطعاً خیلی بیش از هزار سال دوام خواهد کرد.» (روزنامه اطلاعات، ش 4101، ص 6. 21 بهمن 1318).

بالأخره پس از گذشت ده سال از زمان انتشار نخستین خبر درباره تأسیس موزه آستان قدس رضوی، ساختمان موزه کامل گردید. روزنامه اطلاعات در اواخر مهرماه 1319 خورشیدی در ضمن خبری درباره افتتاح موزه اصفهان در زمان نزدیک اشاره‌هایی نیز به اتمام ساختمان موزه آستان قدس رضوی و افتتاح آن در زمان نزدیک می‌کند:

«]... در شهر مشهد نیز از چندی پیش برای تأسیس موزه اقدام شده و از طرف آستانه اینک بنای بسیار باشکوه و باعظمتی برای موزه مشهد ساخته‌شده که از قرار معلوم ساختمان آن به پایان رسیده و به زودی دایر خواهد شد.

بنابراین غیر از موزه باستان‌شناسی و موزه مردم‌شناسی که در پایتخت تأسیس‌شده و موزه فارس و موزه قم که چندی پیش دایر گردیده است به زودی در اصفهان و مشهد نیز موزه تأسیس خواهد شد و بااهمیتی که هر یک از این دو شهر از لحاظ تاریخی و صنعتی دارند می‌توان اهمیت این موزه‌ها را پیش‌بینی نمود.

...ما امیدواریم با مساعی وزارت فرهنگ و کوشش اداره باستان‌شناسی به زودی نظایر این موزه‌ها که اینک در قم و شیراز دایر شده در مشهد و اصفهان نیز به زودی دایر خواهد شد در سایر شهرهای مهم کشور نیز به تدریج دایر گردد» (روزنامه اطلاعات، ش 4334، ص 1 و 8. 22 مهر 1319).

اما اردلان مدیر موزه آستان قدس رضوی در دهه پنجاه، اندیشه و تأسیس موزه را به‌طور کامل متعلق به دولت وقت ایران می‌داند:

«فکر ایجاد یک موزه برای آستان قدس رضوی بر اساس سوابقی که موجود است در سال 1316 شمسی به وجود آمده و بعد از مراحلی که به طرح انجامیده به دستور دولت وقت صورت گرفته و نقشه لازم برای تأسیسات آن در همان سال به آندره گدار در آن روزها به عنوان مدیرکل فنی باستان‌شناسی کشور در ایران انجام وظیفه می‌کرده. این مراحل در آبان سال 1316 به آغاز عملیات ساختمانی انجامیده و در سال 1324 بعد از اتمام کارهای ساختمانی و استقرار اشیاء و در آخر همان سال رسماً گشایش‌یافته و به عنوان یکی از واحدهای اقماری حرم مطهر ]...[بوده و هست» (مجله حرم، س 1، ش 1، ص 28-33. دی 1370).

با بررسی مطبوعات خراسان و تهران تا حدودی اخبار تأسیس و پیشرفت ساختمانی موزه آستان قدس رضوی به دست می‌آید اما از اواخر سال 1319 تا 1324 (که موزه افتتاح می‌شود)، هیچ اطلاعی درباره روند راه‌اندازی موزه مذکور در مطبوعات کشور یافت نشد.

کاویانیان علت نبود خبری درباره موزه آستان قدس را تجاوز روس‌ها به خراسان می‌داند:

«ساختمان محل کتابخانه و موزه و تالار تشریفات از تاریخ بکار گذاشتن سنگ زیر پی بنا در دست ساختمان بود لیک قسمت عمده و مقبره شیخ بهایی باقی‌مانده به واسطه پیش آمد سوم شهریورماه 1320 که نیروی نظامی متفقین بدون مقدمه به کشور ایران و خراسان حمله‌ور شدند اوضاع کشور دگرگون‌شده ساختمان‌های ناتمام مزبور لنگ شد مدتی به حال رکود باقی ماند.» (کاویانیان، 1355، صص 309-315).

 البته تجاوز روس‌ها در سوم شهریور 1320 به خراسان و حضور آن‌ها تا اواخر سال 1324 فضای مطبوعات ایران را غبارآلود نمود و آن‌چنان که باید فضای اطلاع‌رسانی شفاف نبود. برای همین برای مشخص شدن وضعیت تأسیس و افتتاح موزه آستان قدس باید اسناد بررسی گردد.

تأسیس موزه آستان قدس رضوی به روایت اسناد

بررسی اسناد نشانگر زمان ساخت بنای موزه در سال 1314 خورشیدی و در زمان نیابت تولیت اسدی در آستان قدس رضوی بود. حتی اسدی برای این کار کمیسیونی انتخاب و مأمور گردآوری اشیاء موردنیاز موزه کرد؛ اما منابع چاپی ساخت و طراحی ساختمان موزه را از سال 1316 خورشیدی در زمان نیابت تولیت پاکروان می‌دانند که در سال 1324 خورشیدی افتتاح (عطاردی، 1371، ج 1، 473؛ شریعت زاده، 1360، ص 30؛ اردلان، 1370، ص 29؛ موتمن، 1348، ص 259) و آئین نامه‌ای جامع هم برای آن تهیه گردید (سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، سند شماره اموالی 69426). سندی وجود دارد که در آن اشاره‌شده ساختمان موزه از سال 1314 خ و به دستور رضاشاه آغاز و در سال 1321 خ خاتمه پذیرفت. اصل بنا دوطبقه است که در قسمت شمال شرقی آن کتابخانه و در شمال غربی آن تالار تشریفات واقع است (سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، سند شماره اموالی 7/70087).

به هر حال نخستین گام‌های تشکیل موزه به سال 1309 خورشیدی برداشته شد که در آن موقع محمدولی اسدی آقایان حاج ناظم شهابی، علی‌اکبر فیاض شهیدی، موتمن، ضیاءالحق، واثق فرامرز، خزانه‌دار و اوکتایی رئیس کتابخانه را مأمور نمود که همه‌روزه با تشکیل جلساتی منظم با بررسی دفتر ثبت اشیاء خزانه مشخص نماید چه وسایلی برای تشکیل موزه مناسب است و آن را جداگانه ثبت نماید.

وظایف این گروه عبارت از:

1-  در نظر گرفتن مکانی مناسب در محدوده حرم مطهر برای تأسیس موزه؛

2-   انتخاب اشیاء موزه‌ای از خزانه برای در معرض دید قرار دادن بازدیدکنندگان از موزه؛

3-   از میان فرش‌های کهنه و قدیمی که در ابعاد کوچک بودند آن‌هایی را که برای موزه مناسب بودند انتخاب و صورت کاملی از آن‌ها یادداشت نموده و به موزه ارسال نمایند؛

4-   مقرر گردید از کتابخانه منابع موردنیاز موزه انتخاب و به آنجا ارسال گردد (سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، سند شماره اموالی 8/67376).

برای تشکیل موزه از وسایل خزانه، فرش‌های اماکن متبرکه و کتب و قرآن‌های قدیمی کتابخانه استفاده گردید و افرادی که به صورت مرتب و منظم در جلسات گروه حضور پیدا نمی‌کردند مورد بازخواست و مواخذه قرا می‌گرفتند و از آن‌ها مجدانه خواسته می‌شد که در انجام خدمات محوله به خود هیچ کوتاهی ننمایند (سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، سند شماره اموالی 5/67376).

پس از مدتی محمود فرخ رئیس دارالنشاء آستان قدس و سرکشیک سوم هم به اعضاء گروه مزبور اضافه شدند (سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، سند شماره اموالی 3/67376).

آقایان مهندس کنتراف و قهرمانی ناظران اجرایی ساختمان موزه و دکتر بهرامی انتخاب‌کننده اشیاء خزانه برای موزه را بر عهده داشتند:

«]...[ ساختمان موزه زیر نظر آقایان کنترایف و بیوک قهرمانی در قطعه زمینی به مساحت 5700 مترمربع در پشت دیوار جنوبی مدرسه علینقی میرزا و صحن نو در مشرق مسجد گوهرشاد، کنار مقبره شیخ بهایی، در سه‌طبقه (یک طبقه زیرزمین و دوطبقه فوقانی)، به زیربنای 1034 مترمربع از آجر و بتون مسلح ساخته شد.

هم‌زمان با ساخت بنای موزه اقدامات گسترده‌ای برای انتخاب و مستندسازی اشیایی که قرار بود به نمایش درآید انجام گرفت. به این منظور از آقای مهدی بهرامی، مدیر وقت موزه ایران باستان دعوت به عمل آمد. وی از سال 1318 خورشیدی، سه مرحله در مشهد حضور یافت و اقدامات لازم برای انتخاب و آماده سازی اشیاء را برای نمایش به انجام رسانید.

دکتر بهرامی در طی مدتی که به دعوت آستان قدس رضوی برای تأسیس موزه همکاری داشت تعداد 189 قلم شیء از خزانه و آثار حرم مطهر انتخاب نمود تا برای نمایش به موزه انتقال یابد. اشیاء انتخاب‌شده در یازده تالار و اتاق به ترتیب دوره تاریخی به نمایش درآمدند.» (سند شماره 27179 به نقل در کفیلی، 1395، ص 10).

اهمیت کار اشیاء موزه آستان قدس رضوی به قدری زیاد بود که علاوه بر دکتر بهرامی، پروفسور پوپ هم برای بازدید از موزه شخصاً به مشهد مسافرت نمود. اشیاء آنجا را مرود بررسی قرارداد و به دستور اسدی نامبرده نهایت همکاری به عمل آمد (سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، سند شماره اموالی 5/67373.) در هنگام تشکیل نمایشگاه صنایع ایران در لندن، اشیاء بسیاری از آستان قدس انتخاب و برای نمایشگاه مزبور ارسال گردید و در آنجا مورد استقبال بسیار واقع و از آن‌ها عکس‌برداری گردید (سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، سند شماره اموالی 9/67427).

تعدادی از سفرای کشورهای مختلف که در مشهد می‌آمدند به صورت رسمی تقاضای بازدید از موزه آستان قدس را در آن زمان داشتند (سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، سند شماره اموالی 67585).

با تدابیر نفایس آستان قدس از صندوق‌های محکم در داخل خزانه درآمده و عموم مردم موفق به بازدید از آن‌ها شده و بر اطلاعات تاریخی و هنری آن‌ها افزوده می‌گردید. اقدامات اسدی در دوره‌های بعد تکمیل و بر اهمیت موزه روزبه‌روز افزوده گردید، بسیاری را عقیده بر این بود که اگر در قاره آسیا بی‌مانند نباشد جزء موزه‌های درجه اول خاورمیانه به شمار می‌رود (موتمن، 1348، ص 353).

همچنین بررسی نظرات بازدیدکنندگان موزه آستان قدس رضوی در مهر و موم‌های 1316 تا 1324 خورشیدی موجود در نخستین دفتر یادبود این موسسه فرهنگی نشان می‌دهد اکثر افراد از کلمه‌های «خزانه»، «خزینه»، «موزه موقتی» به جای «موزه» در نوشته دستخط خود استفاده نمودند و حتی برخی افراد در قسمتی از نظرات خود ابراز امیدواری نمودند «بنای جدید موزه که مشغول ساختمان آن هستند به زودی تمام و این اشیاء نفیسه به آنجا منتقل و در معرض انظار گذاشته شود تا همه کس به‌آسانی از مشاهده آن‌ها استفاده کامل بنماید»(دفتر یادبود موزه، ص 11)؛ بنابراین به نظر می‌رسد در سال‌های 1316-1324 مکان موقتی برای نمایش برخی اشیاء موزه وجود داشته است اما موزه آستان قدس رضوی به‌طور رسمی در آذر 1324 خورشیدی افتتاح گردیده است.

سخن پایانی

همان‌طور که پیش از این بیان شد بر اساس از اسناد و مدارک آستان قدس نخستین تلاش‌های برای تأسیس موزه آستان قدس در زمان تولیت محمدولی اسدی نایب تولیت آستان قدس (1304-1314 خورشیدی) به سال 1309 خورشیدی آغاز می‌گردد و مقدمات کار شامل تعیین گروه گزینش اشیاء موزه‌ای، تهیه نقشه ساختمان و اجرای عملیات ساختمانی تا حدودی انجام می‌شود و مکانی به موزه به وجود می‌آید و اشیاء منتخب در آن قرار داده می‌شود و حتی برخی از اشیاء موزه در نمایشگاه‌های بین‌المللی شرکت داده‌شده و فقط برخی سفرا و مقامات خارجی می‌توانستند از موزه بازدید نمایند اما امکان بازدید عمومی موزه به دلیل نبود تجهیزات نمایشی و مسائل امنیتی فراهم نشد تا اینکه اسدی در اواسط سال 1314 خورشیدی برکنار می‌شود و فتح‌الله پاکروان که استاندار وقت خراسان بوده با حفظ سمت به نیابت تولیت آستان قدس انتخاب می‌گردد پس از دو سال از مدیریت پاکروان، تهیه نقشه و اجرای رسمی عملیات ساختمانی موزه آستان قدس در سال 1316 شروع‌شده و در سال 1324 رسماً افتتاح می‌گردد. البته در فاصله زمانی آغاز تا گشایش رسمی موزه، مکانی موقت برای نمایش برخی اشیاء نفیس تاریخی حرم مطهر در نظر گرفته می‌شود که درواقع از نظر تعداد و تنوع اشیاء قابل‌مقایسه با موزه مفتوح نبوده است.