کتب چاپ سربی فارسی چاپ شده در مطبعه بریل لیدن هلند در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناس ارشد سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی

2 دانشجوی کارشناسی ارشد و معاون اداره کتابخانه عمومی سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی

چکیده

کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی به عنوان یکی از بزرگ ترین کتابخانه های ایران، با مجموعه ارزشمند کتب چاپ سربی، دارای منابع نفیس و منحصر به فردی می باشد. پژوهش حاضر با هدف بررسی ویژگیهای کتب چاپ شده به زبان فارسی در مطبعه چاپ سربی بریل لیدن هلند موجود در کتابخانه مر کزی آستان قدس رضوی از لحاظ کتابشناشی و نسخه شناسی مانند، عنوان، نویسنده، موضوع، زبان، مصحح و ... است. روش پژوهش به شیوه تحقیق کتابخانه‌ای است.  در این مقاله تعداد 10عنوان کتاب فارسی چاپ سربی به نام مثنوی معنوی، تذکره الاولیاء، صبح امید انتخاب مثنویات فارسی، خلاصه خمسه نظامی، جامع التواریخ، تاریخ جهانگشای جوینی، لباب الالباب، راحه الصدور و آیه السرور، تواریخ آل سلجوق و مجموعه رسائل حروفیه، طبع شده  مورد بررسی قرار گرفت.

کلیدواژه‌ها


 

 

 مقدمه

قدیمی‌ترین کتابهایی که به زبان فارسی در جهان به طبع رسیده کتاب‌هایی به‌نامهای «داستان مسیح» و «داستان سن پیدرو» بود که هر دو با ترجمه لاتین در سال 1639 (1094 ق) در شهر «لیدن» توسط مرد فاضلی بنام «Ludovico de dieu » طبع شده است. همین شخص در انتهای دستور زبانی که برای آموختن فارسی به زبان لاتین نوشته و به نام «عنصرهای زبان فارسی[1]» در همان سال 1639و در همان شهر طبع کرد صفحاتی چند از ترجمه فارسی انجیل را به چاپ رسانیده است. ناگفته نماند که در سال 953 نسخه ای از تورات فارسی به خط عبری با سه زبان دیگر در استانبول چاپ شده است. کتابهای فارسی پیش از اینکه در ایران به طبع رسد در ممالک هندوستان، عثمانی، مصر و شهرهای اروپا به چاپ رسیده است. در هندوستان توسط مأمورین انگلیسی مقیم کلکته نخستین چاپخانه برای طبع کتب فارسی در 1225 دایر شد ( افشار، 1345، ص 26-33). از قدیمترین کتابهای فارسی چاپ عثمانی فرهنگ شعوری است که در سال 1255 هجری چاپ کرده اند. در مصر (مطبعه بولاق) هم کتب فارسی چاپ می کرده اند. و اولین کتاب به نام «مفاتیح الدریه فی اثبات القوانین الدریه» در 1242 از چاپ خارج شده است. دیگر از کتابهایی که آنجا چاپ شده یکی گلستان سعدی و دیگر پندنامه عطارست (هر دو 1244). در شهرهای اروپائی به پطرزبورغ، وینه، لندن، رم و پاریس، لیدن، و بعضی بلاد دیگر نیز کتب فارسی به نفاست چاپ شده است.

 

 

مطبعه بریل، مؤسسه ای انتشاراتی در شهر دانشگاهی لیدن هلند

این مؤسسه به سبب اهتمام به نشر انتقادی میراث مکتوب اسلام و نیز انتشار طبع اول و دوم دایرة المعارف اسلام شهرت جهانی یافته است. نخستین پایة این مؤسسه، چاپخانه ای بود که توماس فن ارپنیوس اولین بنیانگذار حقیقی جنبش خاورشناسی در هلند، براساس چاپخانة رافلنگیوس  در 1595 در خانة خود در شهر لیدن و باصرف مبلغی هنگفت از مال خویش، تأسیس کرد که به چاپخانة لیدن شهرت یافت. افزون بر چاپ و نشر متون اسلامی، مطالعات اسلامی نیز صورت می‌گرفت. اما در واقع، پایه‌گذار مؤثر این مؤسسه یوردان لوختمن بود که در 1683 مؤسسه‌ای انتشاراتی به نام خود، در لیدن بنیاد نهاد که شهرت آن در حدود 1760 به اوج خود رسید. در 1800، ناشری جوان و مبتکر به نام یان بریل به مدیریت مؤسسة لوختمن برگزیده شد.. یان بریل،پس از 48 سال فعالیت، در 1848 بازنشسته شد؛ و صاحبان مؤسسه لوختمن، که توان ادارة مؤسسه را نداشتند، آن را به پسر یان بریل، اِوِرت یان بریل، فروختند و از آن پس، مؤسسة انتشاراتی لوختمن به مؤسسة انتشاراتی «بریل » شهرت یافت. اورت یان بریل کارهای پدر را دنبال کرد و دامنة فعالیتهای این مؤسسه را گسترد و با یاری و نظارت خاورشناسان سرشناسی چون دوزی، دخویه، و یونبل (جوین بول )، به نشر انتقادیِ بسیاری از کتابهای اسلامی پرداخت. پس از درگذشت ا. ی. بریل (1871)، وان اورت و استوپلاز مدیریت مؤسسه را برعهده گرفتند که این دو نیز، بدون تغییرنام مؤسسه، دامنة کار را بیش از پیش گستردند، تا سرانجام مؤسسة بریل در 1896 به صورت شرکت سهامی درآمد. از اوایل سدة بیستم، با تأسیس شعبه هایی در لندن، پاریس و لایپزیگ، کار مؤسسه بریل جنبة بین المللی یافت و نشر مجله های تخصّصی پس از جنگ جهانی دوم بر غنای آن افزود. هم اکنون این مؤسسه سالانه بیش از سی مجلة تخصصی، سیزده سالنامه به زبانهای مختلف و حدود صد عنوان کتاب تازه منتشر می کند. همزمان با رشد روزافزون مطالعات اسلامی در غرب، مؤسسة بریل نیز بیش از پیش وسعت یافت، بویژه آنکه کار چاپ «دایرة المعارف اسلام » نیز، که برجسته ترین دستاورد چندین سده مطالعات اسلامی در غرب به شمار می آمد، به این مؤسسه واگذار شد، و بدین سان مؤسسة بریل با اهتمام به چاپ اثری جهانی، خود نیز شهرت جهانی یافت. مؤسسة بریل آثاری متنوّع به زبانهای عربی، فارسی، ترکی، قبطی، آشوری، بابلی، عبری، سریانی، حبشی، سامری، سانسکریت، جاوه ای، چینی و ژاپنی منتشر کرده است(عسکری، 1377، ص 340-341).

کتب چاپ سربی فارسی چاپ شده در مطبعه لیدن درکتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی دارای ارزشهای فراوان تاریخی، علمی، فرهنگی و... هستند. این کتاب ها همواره به جهت ویژگی و شرایط خاص نظیر نوع چاپ، قدمت، نفاست علمی، هنری و... از اهمیت و ارزش والایی در مجموعة کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی برخوردار می باشد. هدف اصلی این تحقیق بررسی این نسخه ها از لحاظ کتابشناشی و نسخه شناسی مانند عنوان، مولف، مصحح، تاریخ چاپ و... است. که در ذیل به معرفی آنها خواهیم پرداخت.

 

مثنوی معنوی

مثنوی معنوی بعد از مقابله با پنج نسخه از نسخ قدیمه، تألیف جلال‌الدین محمد بن محمد بن الحسین البلخی الرومی،به سعی و اهتمام و تصحیح رینولدالین نیکلسون، در سال ‎۱۹۲۵م به طبع رسیده است. در پایان فهرست رجال، فهرست اماکن و قبائل، فهرست کتب، واژه نامه و فهرست آیات آمده است.

رینولد‌آلین نیکلسون، مصحّح و مفسر بزرگ مثنوی مولانا سال‌های طولانی از عمر گرانمایه خود را صرف تحقیق و تفحّص در متون کهن اسلامی و عرفانی کرد ولی شاهکار او در سالیان متمادی، ویرایش و تنقیح مثنوی مولانا بود که تا هم‌اکنون معتبرترین و متداول‌ترین نسخه مثنوی معنوی است. گذشته از کار سترگ یاد شده، ترجمه مثنوی به زبان انگلیسی و شرح و تفسیر آن در 8جلد از دیگر کارهای ناب و ماندگار رینولد نیکلسون است. علاقه به زبان فارسی، نیکلسون را به انتشار برگزیده اشعار دیوان شمس تبریزی در سال 1898میلادی که با ترغیب رابرتسون اسمیت، استاد عربی بود سوق داد. این اثر به‌نظر کارشناسان فن بسیار استادانه ویرایش، ترجمه و تفسیر شده و با اینکه بیش از یک قرن از ترجمه آن گذشته، هنوز در زمره آثار باارزش کلاسیک جای دارد. نیکلسون طرح کاملی پیرامون تصحیح و تفسیر مثنوی مولوی آغاز و به اتمام رساند که به تنهایی برای عمر یک پژوهشگر برجسته و متبحّر کافی می‌نماید. او برای این کار سترگ از زبان‌های انگلیسی، عربی، فارسی و ترکی که به خوبی بر آنها تسلط یافته بود بهره می‌جست. ویرایش، ترجمه و تفسیر 26هزار بیت از کتاب بزرگی مانند مثنوی عمری 18ساله از نیکلسون گرفت ولی زحمات او به بار نشست و کار او مورد تقدیر و استفاده میلیون‌ها انسان در سراسر جهان قرار گرفت. مثنوی تصحیح او از دیدگاه باریک‌اندیشان و پژوهشگران برجسته، همواره مورد بررسی قرار گرفته است و نه تنها بر آن ایرادی مترتب نشده است بلکه همواره مورد تحسین و توجه قرار داده‌اند.

اگر بخواهیم نظرات مثبت صاحب‌نظران و مثنوی‌شناسان را در خصوص مثنوی نیکلسون به‌طور خلاصه‌وار بیان کنیم باید به ویژگی‌های زیر اشاره شود:

- حذف محققانه ابیات الحاقی به مثنوی

- استفاده در کار ویرایش از نسخ معتبر و قدیمی

- ضبط و ثبت اختلافات نسخ مختلف

به‌نظر اساتید فن، مثنوی تصحیح نیکلسون بی‌تردید بهترین متن مثنوی است که تاکنون در اختیار قرار گرفته است. او در روند تصحیح و تنقیح مثنوی به 10نسخه از نفیس‌ترین نسخ کهن و خطی قرن7 و 8 مراجعه کرد و کار مقابله انتقادی را انجام داد. البته او از نیمه دومِ مثنوی خود دریافت که در این میان قدیمی‌ترین نسخه مثنوی که به «نسخه قونیه» معروف است و در موزه مزار مولانا در قونیه نگهداری می‌شود، از نظر او پنهان مانده است، پس بی‌درنگ درصدد تهیه نسخه عکسی آن بر آمد، آن را تهیه و به حوزه تحقیق و پژوهش خود افزود.

به‌نظر کارشناسان، شرح او بر مثنوی عصاره نظرات دقیق و هوشمندانه خود به‌علاوه احاطه بر آرا و نظرات شارحان قبلی مثنوی به زبان‌های فارسی، ترکی و عربی است. نیکلسون در مقدمه شرح مثنوی، نام دست‌کم 7شرح معتبر قبل از خود را آورده است که همگی مورد استفاده وی قرار گرفته‌اند.

ویژگی‌های مهم شرح مثنوی نیکلسون توسط مترجم فارسی آن به شرح زیر خلاصه شده است:

- رعایت اصول ایجاز و پرهیز از اطناب در سخن

- رعایت امانت در نقل اقوال و آرا و پرهیز از هرگونه تعصب

- اتکا به روش صحیح علمی

- اتکا به منابع موثق و دست اول فارسی و عربی

- ارجاع به منابع و مآخذ غربی و نقل نظایر و مشترکات از آنها

- مراجعه به شروح دیگر مثنوی (فارسی، عربی و انگلیسی)

- اتکا به آثار مولانا خصوصا مثنوی برای توضیح مشکلات

- بیان وقایع تاریخی، مآخذ قصص، امثال و حکم، ضرب‌المثل‌ها، اقوال و اعلام

- بیان شواهد قرآنی، آیات، احادیث، اخبار و روایات

- توضیح نکات ضروری لغوی و دستوری

- توضیح تعبیرات، تاویلات و استعارات دشوار

- شرح دقایق عرفانی، فلسفی و فقهی

- تجدید نظر در ترجمه انگلیسی برخی از ابیات مثنوی

- تجدید نظر در تصحیح چندین بیت مثنوی و نقل انتخاب مستدل و جدید آنها

- نقل نسخه بدل‌هایی که به هر علت در متن مثنوی مصحّح انتقادی وی نیامده است

- تصحیح بعضی نظرات شارحان دیگر که برای نوشتن شرح خود به آنها مراجعه کرده است (تصاویر شماره 1،2،3).

 

تذکره الاولیاء

تذکره الاولیاء تصنیف ابی حامد محمد بن ابی‌بکر ابراهیم شهیر به فریدالدین عطار النیشابوری، به سعی و اهتمام و تصحیح رنولدالن نیکلسون در سال ‎۱۹۰۷م طبع گردیده است.

تذکرة الاولیا کتابی‌ست به نثر ساده و در قسمت‌هایی مسجع از عطار نیشابوری. عطار شرح حال اولیا، عارفان و مشایخ تصوف را با ذکر مکارم اخلاق، مواعظ و سخنان حکمت آمیزشان در این کتاب به تحریر آورده‌است. عطار در تحریر تذکرةالاولیا از کتاب کشف‌المحجوب (هجویری) از جلابی هجویری و طبقات‌الصوفیه از عبدالرحمن سلمی بهره جسته‌است. این کتاب در سال‌های آخر سده ششم تألیف شده‌است. عطار در این کتاب از کسانی چون امام صادق(ع)، اویس قرنی، ابراهیم ادهم، رابعه عدویه، ابوحنیفه، شافعی، احمد حنبل و... یاد کرده‌است.

رینولد‌آلین نیکلسون تذکره‌الاولیای شیخ‌فریدالدین عطّار را در 2جلد تنقیح و منتشر کرد. نیکلسون از نخستین شرق‌شناسانی است که آثار عطّار را به به‌صورتی عمیق به جهان غرب شناساند. نسخه دارای مقدمه انتقادی از محمد بن عبدالوهاب قزوینی است. در مقدمه به ذکر آثاری که در آنها از عطار سخن به میان آمده پرداخته و سپس به ذکر آثار عطار می پردازد. در پایان فهرست رجال، فهرست اماکن و قبائل، فهرست کتب و واژه نامه آمده است.

صبح امید

صبح امید، انتخاب مثنویات فارسی ازحسین آزاد تبریزی در سال ‎۱۳۲۷. طبع گردیده است.

صبح امید که بد معتکف پرده غیب                           گو برون آی که کار شب تار آخر شد

مصحح کتاب در مقدمه آورده چون سابقاً بر حسب خواهش بعضی از دوستان تحریر رساله در انتخاب از رباعیات عرفا و حکما اتفاق افتاده بود و ترجمه آن نیز به زبان فرانسه بر منصه عیان جلوه یافته به ملاحظه اهل علم و کمال رسیده آن را قبول و پسند نموده بودند در خاطر جمعی از ارباب شوق و اصحاب ذوق چنین افتاد که این حقیر فقیر نسخه به همان اسلوب در سلک تحریر وعظ تسطیر در آرد که منتخبی باشد از مثنویات عرفا و نمونه ار نتایج طبع لطیف پیشوایان سالکان طریق و بزرگان اهل تحقیق تا مستعدان و سخنوران ایران و فرنگ از آن مستفیذ و بهره مند گردند. نسخه منتخب اشعار از مثنوی مولوی، حدیقه سنایی، اسرار نامه شیخ عطار، سبحه الابرار جامی، مثنویات امیر خسرو دهلوی، جام جم اوحدی و... است که مصحح هر یک از منخبات را از روی چندین نسخه مقابله و تصحیح نموده است. کتاب مشتمل بر یک مقدمه و ده پرتو شامل: پرتو اول در فروتنی، پرتو دوم در صدق، پرتو سوم در رضا، پرتو چهارم در استغناء، پرتو پنجم در فناء، پرتو ششم در همت، پرتو هفتم در یکدلی، پرتو هشتم در فتوت، پرتو نهم در اعتقاد، پرتو دهم در عشق و خاتمه می باشد.

 

خلاصه خمسه نظامی

خلاصه خمسه نظامی به سعی و اهتمام و تصحیح مرتنیس تیادورس هوتسما در سال ‎۱۹۲۱م طبع گردیده است.

کتاب مشتمل بر سی و هفت باب است. باب اول در مناجات حضرت سبحانه تعالی. باب دوم در نعت رسول الله. باب سوم در صدف. باب چهارم در صبر. باب پنجم در عشق. باب ششم در رزق. باب هفتم در قناعت. باب هشتم در بیان فال نیک. باب نهم در صلاح. باب دهم در نصیحت. باب یازدهم در مهابت پادشاهان. باب دوازدهم در سخاوت و کرم. باب سیزدهم در صفت دولت. باب چهاردهم در صفت خدمت. باب پانزدهم در عدل و احسان. باب شانزدهم در صفت عقل و هنر. باب هفدهم در صفت رای. باب هیجدهم در ادب سخن. باب نوزدهم در تواضع. باب بیستم در ریاضت. باب بیست و یکم در عجز. باب بیست ودوم در صحبت. باب بیست و سوم در نهان داشتن راز. باب بیست و چهارم در منع تحقیر دشمن. باب بیست و پنجم در شناختن قدر خویش. باب بیست و ششم در صفت پیری. باب بیست و هفتم در تسکین غم. باب بیست و هشتم در منع غیب. باب بیست و نهم در تضرع. باب سی ام در مذمت بسیار خوردن. باب سی و یکم در مذهب زنان. باب سی و دوم در منع خنده. باب سی و سوم در معرفت. باب سی و چهارم در مذمت بند دنیا. باب سی و پنجم در مذمت فلک. باب سی و ششم در مراثی. باب سی و هفتم در تمثیل(تصاویر شماره 4،5،6).

 

جامع التواریخ

جامع التواریخ تالیف رشیدالدین فضل‌الله به سعی و اهتمام و تصحیح ادگار بلوشه فرانسوی در سال ‎۱۳۲۹ق = 1911م. طبع گردیده است.

جامِعُ التَّواریخ، کتابی مشهور، تألیف خواجه‌ رشیدالدین فضل‌الله طبیب همدانی. این کتاب از مهم‌ترین منابع تاریخ ایران و جهان به زبان فارسی است که خاصه بخش مربوط به دورۀ مغولان آن از اهمیت و ارزشی یگانه برخوردار است؛ چنان‌که برخی از دانشمندان آن‌ را «تاریخ کبیر» و اثری «عدیم النظیر»، «یکی از اعاظم کتب تاریخی دانسته اند. اروپاییان در دو سدۀ اخیر بیشترین نقش را در شناساندن و نشر متن فارسی جامع التواریخ داشته‌اند. نخستین‌بار در اروپا محقق فرانسوی کاترمر بخش تاریخ هلاگو از جامع التواریخ را با ترجمۀ فرانسه و مقدمه‌ای مبسوط و مفید در 1836م در پاریس منتشر کرد. متن مصحَّح او را جلال‌الدین طهرانی در 1313ش در تهران منتشر ساخت؛ سپس ا. ن. بِرِزین، شرق شناس روسی در 1858م بخش قومهای ترک و مغول، و در سالهای 1861 تا 1888م متن فارسی جامع التواریخ را از آغاز تا مرگ چنگیزخان، با حذف تاریخ کوتاه عمومی و هم‌زمان نویسنده، در پترزبورگ منتشر کرد. بلوشۀ فرانسوی دنبالۀ کار برزین را از اوگتای قاآن تا تیمور قاآن با مقدمۀ مفصل در لیدن هلند منتشر ساخت.

ادگار بلوشه خاورشناس و ایران شناس معروف فرانسوی در 12 دسامبر 1870 در شهر بورژ متولد شد. در مدرسة مطالعات عالی که در زمان ناپلئون سوم تأسیس شده بود و مرکز مطالعات ایران شناسی بود تحصیل کرد، کتابدار کتابخانة ملی پاریس در بخش نسخ خطی بود. آثار بلوشه نشانة بارزی از فعالیت و تلاش پیگیر و روحیة پژوهشگری اوست به جهت دقت و مهارت در فهرست برداری و شناسایی کتابهای شرقی و تألیف آثاری که تنوع، عمق و وسعت دانش وی را می رساند، در بین خاورشناسان معتبر اوایل قرن بیستم، جایگاه ویژه ای یافت. مهمترین کار وی، فهرست برداری از کتابهای خطی کتابخانة ملی پاریس و تصحیح و ترجمة برخی از آنها بوده است.بلوشه تحقیقات خود را در زمینة ایران باستان با جیمز دارمستتر ایران شناس فرانسوی، آغاز کرد. وی ابتدا در 1895، رساله ای با عنوان فهرست جغرافیایی بلاد ایران در مجموعة تحقیقات مربوط به زبان و آثار تاریخی مصر و آشور و سپس مقالات متعددی دربارة ایران باستان نوشت. بلوشه دو کتاب مهم نیز در حوزة ایران شناسی دارد : فرهنگ پاره ای از قسمتهای اوستا چاپ جیمز دارمستتر و تحقیق در باب دستور زبان پهلوی بلوشه در 1910 مقدمه ای بر تاریخ مغولها و یک سال بعد بخشی از جامع التواریخ رشیدالدین فضل الله همدانی را که شامل تاریخ اوکتای قاآن تا تیمور قاآن بود، منتشر کرد.. همچنین در تاریخ ادیان و مذاهب معراج حضرت محمدصلی الله علیه وآله وسلم را نوشته است. بلوشه با دانشمندان ایرانی، از جمله محمد قزوینی، همکاری و مکاتبه داشت است(موسوی، 1377، ص 156- 158) (تصاویر شماره 7،8،9)

 

تاریخ جهانگشا

تاریخ جهانگشای جوینی تالیف علاءالدین عطاملک بن بهاءالدین بن محمد بن محمد جوینی و بسعی و اهتمام و تصحیح محمد بن عبدالوهاب قزوینی در سال ‎۱۳۵۵ق = 1937م. طبع گردیده است. مندرجات: ج. ‎۱. در تاریخ چنگیز خان و اعقاب اوتاکیوک خان.- ج. ‎۲. در تاریخ خوارزمشاهیان.- ج. ‎۳. در تاریخ منکوقاآن و هولاکو و اسماعیلیه. در پایان فهرست رجال، فهرست اماکن و قبائل، فهرست کتب و واژه نامه آمده است.

تاریخ جهانگشای، کتابی در بارة تاریخ مغول و خوارزمشاهیان و اسماعیلیان تا 655، به فارسی، تألیف عطاملک جوینی در حدود 650 یا 651 تا 658. این کتاب از منابع معتبر در تاریخ مغول است، زیرا مؤلف آن سالها در دربار ارغون و هولاکو و پسرانش، اَباقا و تگودار، صاحب منصب و شاهد بسیاری از رخدادهای آن دوره بوده و برخی حوادث گذشته را نیز از شاهدان آنها و از خاندان خود ــ که از درباریان خوارزمشاهیان و مغولان بوده اند ــ شنیده بوده است. مطالب تاریخ جهانگشای در بارة اسماعیلیه نیز اهمیت دارد، زیرا پس از فتح قلعة اَلَموت، به دستور هولاکو کتابخانة الموت در اختیار جوینی قرار گرفت و او تاریخ اسماعیلیه را از منابع آنجا استخراج کرد. تاریخ جهانگشای به سبب تقدم و اعتبارش در بارة تاریخ مغول، از زمان تألیف شهرت یافت و بسیاری از مورخان معاصر جوینی یا پس از او، از این کتاب بهره برده اند. تاریخ جهانگشای میان سالهای 1329 تا 1355 به تصحیح محمد قزوینی و با مقدمة انگلیسی ادوارد براون در سه جلد در لیدن به چاپ رسید.

محمد بن عبدالوهاب، ادیب، دانشمند و محقق در سال 1294 ه.ق در تهران دیده به جهان گشود.علامه قزوینی در رشته های مختلف علوم دینی و ادبی و فلسفی به تحصیل پرداخت و در فرهنگ اسلامی، فقه، اصول، کلام، حکمت قدیم و شاخه های مختلف دانش ادبی و عربی به مرتبه بالایی دست یافت. قزوینی در سال 1322 ه.ق. در حالی که 28 ساله بود، به اروپا سفر کرده و در لندن مستقر شد. علامه در طول سالهایی که در اروپا بود به پژوهش و بررسی نسخه های خطی فارسی و عربی در مراکز پژوهشی اروپا مشغول بود. علاوه بر این با محیط ها و مراکز شرق شناسی اروپا آشنا شد و سعی کرد از این مراکز استفاده لازم را ببرد. مراکز شرش شناسی انگلیس، فرانسه، آلمان و... از جمله مراکزی بود که علامه قزوینی در آنجا تجاربی آموخت. همچنین با مستشرقین غرب آشنایی پیدا کرد. مستشرقینی که قزوینی با آنها ارتباط برقرار کرد عبارتند از: آمد روز، بون، ادوارد براون، مستر الس، سر اینزن رس، ولادیمیر مینورسکی، بامرکوارت آلمانی، ادوارد زاخائو، موریتزو سباستیان، باربیه دومنار، کلمان هوار، هارشمان، میتووخ و... قزوینی در ادب فارسی و عربی، تاریخ و کتاب شناسی تبحر بسیار داشت و بیشتر عمر خود را چه در ایران و چه در اروپا صرف پژوهش در حوزه ادب فارسی و عربی، تاریخ و کتاب شناسی کرد. وسعت اطلاعات و دقت علامه در پژوهش، زبانزد معاصرانش بود. آثار پژوهشی علامه قزوینی به شرح زیر است: تصحیح لباب الالباب عوفی، جلد اول با مقدمه و حواشی، تصحیح مرزبان نامه سعد الدین وراوینی، تصحیح المعجم، تصحیح چهار مقاله نظامی عروضی سمرقندی با مقدمه و حواشی، تصحیح تاریخ جهانگشای جوینی، تصحیح لوایح جامی ، ترجمه لوایح جامی به زبان فرانسه، نگارش رساله ای در شرح احوال مسعود سعد سلمان، نگارش دیباچه بر تذکرة الاولیای شیخ عطار نیشابوری، نگارش رساله در شرح احوال شیخ ابوالفتوح رازی، بیست مقاله در موضوعات تاریخی و ادبی و انتقادی، نگارش رساله در شرح احوال ابو سلیمان منطقی سجستانی، رساله ای در تحقیق مؤلف نفثةالمصدور، تصحیح مقدمه قدیم شاهنامه، تصحیح دیوان خواجه حافظ شیرازی با مشارکت دکتر غنی، تصحیح سمط العلی الحضره العلیا در تاریخ قراختائیان کرمان. سرانجام علامه قزوینی در ششم خرداد 1328 ه.ش. در تهران دیده از جهان فرو بست(تصاویر شماره10،11،12 ).

 

لباب الالباب

لباب الالباب تصنیف محمد عوفی، سعی و اهتمام و تصحیح ادوارد براون، بانضمام شرح حال مؤلف بقلم محمد بن عبدالوهاب قزوینی در سال ‎۱۳۲1ق = 1903م طبع گردیده است.

لُباب‌الاَلباب نوشته نورالدین محمد عوفی بخاری از قدیمی ترین تذکره الشعرای ها زبان فارسی است. در این کتاب زندگی‌نامه سخنوران ایرانی آورده شده و پیشرو این سبک در ادبیات فارسی بوده است.این کتاب به شرح حال شاعران نامدار ایرانی و نقد آثار آنان می‌پردازد. لباب‌الالباب به دو جلد قابل بخش است. جلد نخست درباره بلندپایگان سخنور و جلد دوم زندگی‌نامه تمام سخنورانی که عوفی توانسته است از دوره طاهریان تا زمان خوارزمشاهیان آثاری از آنها بیابد. عوفی این کتاب را پس از نقل مکان به هندوستان در آنجا نوشت. این کتاب همچنان مورد توجه تذکره‌نویسان بودهاست. کتاب با تصحیح انتقادی ادوارد براون، ایران شناس برجسته و با مقدمه و توضیحات علامه محمد قزوینی در دو مجلد چاپ شده است.

ادوارد گرانویل براون[2] در ۱۸۶۲ م متولد شد. آشنایی او با ایرانیانی چون ملکم خان و سیدجمال به سه سالی صورت گرفت. در تابستان ۱۸۸۲ سفری به استانبول کرد و پس از آن بیشتر متوجه ایران شد. تصمیم گرفت به ایران مسافرت کند. و در اقامت یکساله خود در ایران، با مردم ایران و آداب و اخلاق ایرانیان آشنا شد و به شهرهایی چون یزد، کرمان، شیراز، تهران، اصفهان و تبریز سفر کرد و زبان فارسی را به خوبی فراگرفت. حاصل سفر به ایران و بیان دیده‌ها و آموخته‌های او در این دوران مانند آداب و رسوم طبقات مختلف است. بزرگترین اثر علمی او که حاصل ۳۰ سال کوشش، تحقیق و مطالعه مداوم است، «تاریخ ادبیات ایران[3] » در چهار جلد است. دیگر آثار او شامل تصحیح لباب الالباب، تصحیح تذکره الشعرا دولتشاه، ترجمه خلاصه تاریخ طبرستان، ترجمه چهار مقاله و ترجمه تاریخ گزیده بوده است. ادوارد براون خدمات ایرانیان به فرهنگ و تمدن دنیا را هم عرض ایتالیا و یونان می پنداشت(تصاویر شماره(13،14،15،16).

 

راحه الصدور و آیه السرور

راحه الصدور و آیه السرور در تاریخ آل سلجوق تالیف محمد بن علی الراوندی، تصحیح محمد اقبال. بانضمام حواشی و فهارس در سال ‎۱۹۲۱م طبع گردیده است.

کتاب راحة الصدور و آیة السرور تالیف نجم الدین ابوبکر محمد بن علی بن سلیمان راوندی، دانشمند، ادیب، خوشنویس و تذهیبگر قرن 6 و اوایل 7 هجری است که سال ولادت او بنابر قرائن باید میان سال های 550 تا 555 ه ق در راوند از قریه های کاشان اتفاق افتاده باشد. از کتب مهم اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم خواه از باب سلاست انشاء و خواه از جهت اشتمال بر اطلاعات فراوان تاریخی و اجتماعی در شمار معتبرترین و سودمندترین کتب فارسی پیش از حمله مغول به شمار می‌رود. موضوع کتاب «راحة الصدور» تاریخ سلاجقه عراق عجم است و شامل دیباچه ای مشتمل بر حمد خدا، نعت رسول و... بعد از این مقدمات طولانی، به تاریخ سلطنت سلجوقیان از رکن الدین ابوطالب طغرل بیک محمد بن میکائیل بن سلجوق، با اشاره به احوال سلجوقیان در مقابله با محمود غزنوی و علل خروجشان بر مسعود،تا پایان سلطنت طغرل بن ارسلان می پردازد و در پایان سیمای جامعه عراق را در زمان خوارزمشاهیان تصویر می نماید. به علاوه این کتاب شامل یک ویژگی بارز نیز می شود و آن اینکه از اتابکان عراق و آذربایجان نیز سخن به میان آمده است

این کتاب در سال 1921 میلادی به سعی و اهتمام محمد اقبال تصحیح گردید. مصحح محترم مقدمه عالمانه‌ای به زبان انگلیسی درباره شیوه کار خود در تصحیح، نویسنده کتاب، محتوا و منابع آن، تأثیر راحة الصدور در کتب تاریخ پس از خود و نقد کتاب نوشته‌اند که برای مبتدیان و منتهیان فوق العاده سودمند است. نسخه مصور می باشد و ‎ در پایان فهرست رجال، فهرست اماکن و قبائل، فهرست کتب و واژه نامه آمده است(تصاویر شماره 17،18)

 

تواریخ آل سلجوق

تواریخ آل سلجوق تالیف م‍ح‍م‍دب‍ن‌ اب‍راه‍ی‍م‌ در سال ‎۱۸۸۹م طبع گردیده است.مستشرقی به نام مارتین تئودور هوتسما آن را تصحیح نموده است.نسخه به تاریخ سلجوقیان کرمان می پردازد. سلجوقیان کرمان شاخه‌ای از سلجوقیان ایران هستند که از (433 تا 583ه‍.ق) در این منطقه حکومت کرد و توسط ترکمانان غُز از بین رفتند و مؤسس آن‌ها قاورد بن جعفری بیک‌بن میکائیل بن سلجوق بود که از طرف طغرل در سال 433 حاکم کرمان شد و شیراز و نواحی اطراف را هم گرفت و حکومت در خاندان او ادامه یافت که عبارتند از:- سلطان شاه بن قاورد، دوازده سال حکومت کرد. - توران شاه بن قاورد، سیزده سال حکومت کرد.- ایران شاه بن توران شاه، پنج سال حکومت کرد، در اثر الحاد و بی‌داد توسط مردم کرمان کشته شد.- ارسلان شاه بن کرمان شاه بن قاورد، توسط اعیان کرمان به حکومت رسید و چهل و دو سال با عدل و داد حکومت کرد.- محمد بن ارسلان شاه، چهارده سال حکومت کرد.- طغرل شاه بن محمدشاه، دوازده سال حکومت کرد و بعد از پسرانش (ارسان شاه، بهرام شاه و توران شاه) به مدت بیست سال بر سر قدرت درگیر شد. - محمد شاه بن بهرام­شاه، مبارکشاه سلجوقی بر او خروج کرد ولی شکست خورده به غور گریخت. در انتهای نسخه فهرست اسماء الولایات و المدائن و غیرها. مقدمه به فرانسه آمده است

 

مجموعه رسائل حروفیه

مجموعه رسائل حروفیه یعنی هدایتنامه، محرمنامه سید اسحق، نهایتنامه، رسائل مختلفه، اسکندرنامه

تصحیح و اعتنای کلمنت هوارت و با ذیلی از رضا توفیق در سال ‎۱۹۰۹م = ‎۱۳۲۷ ق طبع گردیده است(تصاویر شماره20،19).

 

سخن پایانی

از آنجایی که تاکنون پژوهشی با این سبک در مورد ویژگیهای کتب چاپ شده در  مطبعه لیدن موجود در کتابخانه مرکزی  آستان قدس رضوی صورت نگرفته است. تحقیق حاضر می تواند بسیار ارزشمند باشد. نتایج این پژوهش نشان داد10 عنوان از کتب چاپ شده در این مطبعه به زبان فارسی در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی موجود می باشد. قدیمی ترین نسخه تواریخ آل سلجوق تالیف م‍ح‍م‍دب‍ن‌ اب‍راه‍ی‍م‌ در سال ‎۱۸۸۹م طبع گردیده است. اطلاعات جدیدی درباره هر یک از جنبه های کتابشناسی و نسخه شناسی مورد نظر پژوهش بدست آمد. بررسی ها نشان داد کتب چاپ شده در این مطبعه اغلب در زمینه تاریخ، شعر و  ادبیات  بوده است. همچنین این منابع همچنین از لحاظ هنری، تاریخی، علمی، فرهنگی و ... مفید می باشد.



[1] Rudimenta linguae persicae

[2]  Edward G. Brown

[3] Aliterary History of persian

 

 

 

تصویر شماره 1. مثنوی معنوی

 

 

تصویر شماره 2. مثنوی و معنوی

 

 

تصویر شماره 3. مثنوی و معنوی

 

 

تصویر شماره 4. خلاصه خمسه نظامی

 

 

تصویر شماره 5. خلاصه خمسه نظامی

 

 

  

تصویر شماره 6. خلاصه خمسه نظامی

 

 

 

 تصویر شماره 7. جامع التواریخ

 

 

 تصویر شماره 8. جامع التواریخ

 

 

 تصویر شماره 9. جامع التواریخ

 

 

 

 تصویر شماره 10. تاریخ جهانگشای جوینی

 

 

 

 تصویر شماره 11. تاریخ جهانگشای جوینی

 

 

 تصویر شماره 12. تاریخ جهانگشای جوینی

 

 

  تصویر شماره 13. لباب الالباب

 

 

 تصویر شماره 14. لباب الالباب

 

 

 تصویر شماره 15. لباب الالباب

 

 

 

 تصویر شماره 16. لباب الالباب

 

 

 تصویر شماره 17. راحه الصدور و آیه السرور

 

 

 

 

تصویر شماره 18. راحه الصدور و آیه السرور

 

 

 تصویر شماره 19. مجموعه رسائل حروفیه

 

 

 

 

 

 

 

تصویر شماره 20. مجموعه رسائل حروفیه

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

افشار، ایرج. "کتابهای چاپ قدیم درایران وچاپ کتابهای فارسی درجهان". دوره 5. ش.49 (آبان45): ص 26-33، تصویر.
عسکری، علیرضا(1377). بریل. مطبعه. دانشنامه جهان اسلام. ج 3. ص 340-341.
موسوی، علی(1377). بلوشه. دانشنامه جهان اسلام. ج.2 ص 156-158