زوار امام رضا (ع) در نگاه تصویر

مقدمه

زیارت اسم مصدر عربی به معنی دیدار است و به معنی حضور در مکان های مقدس مانند مزار رسول خدا و ائمه طاهرین و بزرگان دینی به قصد پیوند معنوی با آنان و تزکیه نفس است. در اصطلاح دینی تمایلی است که علاوه بر میل و حرکت حسی، قلب هم گرایش جدی پیدا کرده نسبت به زیارت شده هم با اکرام و تعظیم قلبی و انس روحی همراه با شد. در عرف یعنی انسان با انگیزه بزرگداشت کسی انس گرفتن با او به سوی وی روی می آورد.

زیارت اگر با خلوص نیت و معرفت سیره امام همراه باشد شامل ثواب اخروی و تحکیم ایمان و تهذیب نفس و بخشودگی گناهان بر اثر شفاعت امامان است، برای همین مقابر ائمه و فرزندانشان همیشه مظه خیر و برکت بوده است.

مقاله حاضر در نظر دارد ضمن معرفی فهرست این مجموعه، اطلاعات و آمار عکس های موجود را در پایگاه اطلاع رسانی سازمان کتابخانه ها و موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی بازگو کند.[1]

مشهد نیز یکی از اماکن مقدسی است که خیلی ها به قصد زیارت حرم مطهر امام رضا (ع) رو به سوی آن مکان می نهند.زیارت این مکان مقدس همواره آرزوی قلبی افراد بوده و از زمان های قدیم افرادی که به عنوان زائر قصد زیارت امام رضا را می کردند مردم و اهالی دور و بر جهت طلب حلالیت سراغ ایشان می آمدند و التماس دعا داشتند و این افراد را مقدس می دانستند.

با شهادت امام رضا (ع) در سال 203 ق پیکر پاکش در کنار قبر هارون الرشید به خاک سپرده شد این امارت در میان باغی بزرگ و زیبا قرار داشت که متعلق به حمید بن قحطبه والی توس بود گویند هنگامی که امام رضا (ع) به مرو می رفتند در بین راه در خانه حمید بن قحطبه فرود آمدند و محل تدفین خود را مشخص نمودند .

نظارت دقیق حکام جور بر حرکات و سکنات شیعیان ، منع آنها از توجه به مرقد امام و درک فیض زیارت , موجب شد که سالها سپری شود و بنایی درخور و شایسته مضجع شریف حضرتش احداث نگردد . سرانجام سالهای سخت و سنگین به کندی سپری شد , عنایات خدای تعالی نسبت به روضه رضوی موجب شد که در آن روزهای اولیه و جو خاص آن زمان , حرم مطهر از هرگونه آسیبی محفوظ بماند تا آنجا که باب رافت خاصه حضرت به صورت بروز کرامات پی در پی و معجزات , گره از کار دردمندان و نیازآوران به درگاهش گشود , کثرت و تداوم کرامات امام موجب شد که توجه و اقبال مردم و حاکمان آن زمان به ویژه بیشتر اهالی خراسان و مناطق دیگر فزونی یابد و ارادتمندان به بقعه و بارگاه رضوی ، زیارت پرفیض مرقد منورش را بر خود فرض دانسته اقدام به ساخت و مرمت و تذهیب و تزئین و حفظ و نگهداری آن بنای مقدس نمایند.

در طول قرنهای مختلف، رجال کشورهای اسلامی،حکام و امرای خراسان، مردان با اخلاص و علاقه مند به مقام شامخ ولایت و امامت با صرف مبالغی در تجدید عظمت آن کوشیده اند , ضمن تزئین آن با ایجاد بناها و به جای گذاشتن آثاری این مکان شریف را مملو از جلوه های کهن هنری دوران گذشته نموده , نفایس تاریخی و شاهکارهای هنری شان را مخلصانه به این جایگاه رفیع عرضه دارند. در کنار توسعه حرم مطهر امام رضا(ع) سیل توجه به زیارت این امام بیشتر شد و همه ساله میلیونها زائر به زیارت  این مضجع شریف به مشهد مقدس سفر می کنند.در این میان از گذشته تا کنون چگونگی سفر زوار و زیارت ایشان در منابع مختلف اعم از خاطرات ، سفرنامه ها، اسناد منعکس شده است.

با توجه به جایگاه مهم عکس هایی که زائران در مسیر سفر و مکان های زیارتی ثبت نموده اند شناسایی و بررسی حفاظت و نگهداری از ن ها به ویژه عکسهایی که مربوط به زمان های قدیم می باشد،از اهمیت بسزایی برخوردار است.

یکی از این منابع عکسها هستند که نشان دهنده ی فرهنگ ، پوشش افرادی که به زیارت می آمدند و همچنین نشانگر بافت قدیمی اطراف حرم و چگونگی حضور زوار در مقابل دوربین ،چگونگی برگذاری مناسبتها ،اعیاد،عاشورا و تاسوعا می باشد. از آنجایی که اسناد تصویری جلوه هنری بهتری دارند. حفظ و نگهداری آنها از اهمیت بسزایی برخوردار است.

مدیریت امور اسناد و مطبوعات کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی به این مهم توجه نموده و علاوه بر نگهداری اسناد مکتوب، نگهداری و جمع آوری عکس ها را ازطریق اهدا،خریداری و مبادله دردستور کار خود قرار داده است. به طوری که در این مرکز نزدیک به  500قطعه عکس جمع آوری شده است که از این میان 347قطعه عکس با کلید واژه زوار در پایگاه سیمرغ وارد شده و در اختیار محققان و پژوهشگران قرار دارد. تحقیق حاضر بر مبنای عکسهای ثبت شده در نرم افزار سیمرغ صورت گرفته است.البته لازم به ذکر است تعدادی از عکسها وجود دارد که زائرین ایرانی  و خارجی هنگام تشرف به حرم گرفته اند که بصورت شخصی نگهداری می کنند و آمار دقیقی از آنها در دست نیست.

طبق آ مار به دست آمده از بررسی پایگاه سیمرغ 188 قطعه عکس بدون عکاس و بدون تاریخ است، 52 قطعه عکس وجود دارد که عکاس آنها مشخص است ولی  تاریخ ندارند،94 قطعه عکس  بدون  هیچ مشخصه ای از عکاس با تاریخ  در مجموعه مشخص شده است.

این عکسها بعد از بررسی به چند دسته تقسیم شده:

عکس های زوار به تفکیک موقعیت مکانی

این تقسیم بندی نشان می دهد که عکسهای زوار در کدام مکانهای حرم گرفته شده است. این مکانها با توجه به موضوع عکسها شامل حضور زوار در صحنین از زوایای مختلف، پنجره فولاد، ضریح، رواقها، سقاخانه اسماعیل طلایی، ایوانها است.تمامی این عکسها نشان شوق و ارادت زوار حرم رضوی است.و حالتهای مختلف زیارت رانشان میدهد. مثلا عکسهای مجاور پنجره فولاد بیشتر زواری را نشان می دهد که به قصد شفا گرفتن حاجت در این مکان تجمع کرده اند.علاوه بر حضور زوار ، عکسهای ی که از زوایه های مختلف گرفته شده اند سایر اماکن حرم از جمله نقاره خانه ، ایوان ساعت و غیره را نشان می دهد.جدول ذیل تعداد این عکسها را به تفکیک موقعیت مکانی نشان می دهد.

جدول 1: تعداد عکسهای زوار به تفکیک موقعیت مکانی

عکسهای زوار به تفکیک دوره تاریخی

حضور زوار در حرم سابقه ی دیرینه دارد. اما سابقه عکس در حرم به دوره ناصرالدین شاه بر می گردد. عکسهایی که از حرم گرفته شده متنوع بوده وبرخی آنها حضور زوار را در قسمتهای مختلف نشان می دهد. بیشترین تعداد عکسها مربوط به دوره انقلاب و کمترین مربوط به دوره قاجار است. حدودا تاریخ 118 عکس هم مشخص نیست.

جدول 2: تعداد عکسهای زوار به تفکیک دوره تاریخی

در گذر زمان تعداد زیادی از شخصیتها و رجال مملکتی جهت زیارت به پابوسی امام آمده اند.

تنها جایی که فاصله ها از بین می رود و همه خود را در پیشگاه خداوند برابر می بینند مکانهای زیارتی است . در این مکان ها افراد اعم ا زن و مرد، پیر و جوان و از همه گونه طبقات اجتماعی حضور دارند و عکسها بیانگر حضور آنها است. در بین عکسهای موجود،تعدادی از عکسها مربوط به زیارت رجال و شخصیتهای سیاسی، فرهنگی و اجتماعی است(5). برخی عکسها تنها حضور زنان و کودکان و چگونگی زیارت ایشان را انعکاس داده است(16). عکس زوار خارجی هم نشان می دهد که چه افرادی و با چه نیتی به این مکان مقدس سفر کرده اند. پوشش افراد ، تنوع فرهنگها و اقوام مختلف را نشان می دهد.

جدول 3: تعداد عکسهای زوار به تفکیک طبقات اجتماعی

عکاسان

جدول زیر نام عکاسان عکسهای زوار زیارت را نشان می دهد.این عکسها توسط عکاسان مختلف تهیه شده است. برخی از آنها نام خود را به عنوان عکاس ثبت کرده اند و برخی نه.

برخی این کسها صرفا جهت عکسبرداری از اماکن حرم بوده  که به دلیل حضور زوار عکس ایشان نیز در تصویر دیده می شود. برخی عکسها جنبه هنری داشته است.

جدول 4: عکاسان

نتیجه

 با توجه به بررسی های انجام شده در عکسهای زوار موجود در مدیریت اسناد و مطبوعات مشخص شد که این عکسها دارای تنوع به لحاظ موقعیت مکانی و طبقات اجتماعی و دوره ای است. با توجه به اهمیت موضوع و تعداد این عکسها محدود است. مثلا عکس از زائرینخارجی کم است. پیشنهاد می شود مدیریت اسناد و مطبوعات رویکردی جدید به عکس زوار و زیارت داشته باشد و در یک فراخوان عمومی از عکاسان و افرادی که عکس در این زمینه دارند مدد طلبد و نیز خود اقدام به عکس برداری از زیارت افراد و سطوح مختلف نماید تا این گنجینه بزرگ برای آیندگان حفظ شود.

عکس های زوار به تفکیک موقعیت مکانی

زیارت فرد معلول و فرزندش در صحن انقلاب

زیارت و دخیل شدن زائران پشت پنجره ی فولاد در صحن انقلاب

زیارت و دخیل شدن عده ای از زنان پشت پنجره داخل حرم مطهر امام رضا (ع)

زیارت عده ای از مجروحین جنگ تحمیلی عراق علیه ایران در کنار ضریح مطهر امام رضا(ع)

گروهی از زائرین حرم امام رضا (ع) در حال نوشیدن آب سقاخانه(به نیت شفا )

گروهی از زائران که برای زیارت به حرم مطهر امام رضا(ع) آمده اند.

نمونه عکسهای زوار به تفکیک دوره تاریخی

زیارت زوار در ایوان عباسی د ردوره قاجار

زیارت زوار د ر صحن عتیق در روز عاشورای سال 1311ق(دوره قاجار)

زیارت زوار د ر صحن عتیق در دوره پهلوی دوم(1354)

زیارت زوار در دوره انقلاب اسلامی د رصحن انقلاب

نمونه‌ای از عکسهای زوار به تفکیک طبقات اجتماعی

سلام مؤیدالدوله در آستانه مبارکه روز ورود به مشهد مقدس

آیت الله واعظ طبسی تولیت عظمی آستان قدس رضوی در حال زیارت ضریح مطهر امام رضا(ع)

محمدعلی رجایی ، نخست وزیر در حال زیارت ضریح مطهر امام رضا (ع)

نمونه ای از عکس رجال خارجی

تشرف یک مقام هندی و همسرش به حرم مطهر

تجمع و راز و نیاز گروه زائران پشت پنجره فولاد صحن انقلاب حرم امام رضا (ع)- سال1383

زیارت زنان زائر در رواق دارالسعاده "ورودی رواق دارالسرور به رواق دارالذکر" و قسمتی از رواق گنبد حاتم خانی حرم امام رضا (ع)

نمونه عکس تعدادی از عکاسان

ایوان عباسی- دوره قاجار( سال 1320ق)

نمایی از سر در ورودی صحن عتیق ،از طرف بست بالا حرم مطهر امام رضا ( ع )

صحن آزادی حوض و ایوان طلا

پنجر نقره دارالسیاده (سال1373)

پی‌نوشت‌ها

1- شماره اموالی عکس :  ‎۲۳۹۹۲-  عنوان:  نمای داخلی صحن آزادی و راز و نیاز زائران با امام رضا (ع)- سال 1382، موجود د رمرکز اسناد آستان قدس رضوی

2- شماره اموالی عکس:  ‎۲۳۹۷۷  - عنوان:  تجمع و راز و نیاز گروه زائران پشت پنجره فولاد صحن انقلاب حرم امام رضا (ع)- سال 1383، موجود د رمرکز اسناد آستان قدس رضوی

3- شماره اموالی عکس:  ‎۲۷۱- عنوان:  نمایی از پنجره داخل حرم مطهر امام رضا ( ع ) – مشهد- سال 1350، موجود د رمرکز اسناد آستان قدس رضوی

4- شماره اموالی عکس:  ‎۲۷۰۰۷ - عنوان:  تعدادی از مجروحین جنگ تحمیلی عراق علیه ایران در کنار ضریح مطهر امام رضا(ع) ، موجود د رمرکز اسناد آستان قدس رضوی

5- شماره اموالی عکس:  ‎۲۴۰۹۵ - عنوان:  گروهی از زائرین حرم امام رضا (ع) در حال نوشیدن آب سقاخانه – سال 1384، موجود د رمرکز اسناد آستان قدس رضوی

6- شماره اموالی عکس:  ‎۴۶۰۱- عنوان:  مقرنس و کاشیکاریهای داخل صحنین اماکن متبرکه حرم رضوی (ع) ، موجود د رمرکز اسناد آستان قدس رضوی

7- شماره اموالی عکس:  ‎۷۸۱۰- عنوان:  ایوان عباسی، موجود د رمرکز اسناد آستان قدس رضوی

8- شماره اموالی عکس:  ‎۷۸۱۲- عنوان:  صحن عتیق و سر در ساعت در روز عاشورا-سال 1311ق، موجود د رمرکز اسناد آستان قدس رضوی

9- شماره اموالی عکس:  ‎۱۷۶۳۰- عنوان:  نمای صحن عتیق با انبوه زائران به هنگام غروب،(این عکس قبلا به شماره اموال ‎۱۰۳۲۲ اداره گنجینه هاثبت شده بوده است. سال، موجود د رمرکز اسناد آستان قدس رضوی1354

10- شماره اموالی عکس:  ‎۲۷۰۸۸- عنوان:  نمایی از صحن انقلاب و زائران حرم امام رضا(ع) ، موجود د رمرکز اسناد آستان قدس رضوی

11- شماره اموالی عکس:  ‎۷۶۴۲- عنوان:  سلام مؤیدالدوله در آستانه مبارکه روز ورود به مشهد مقدس، موجود د رمرکز اسناد آستان قدس رضوی

12-  شماره اموالی عکس:  ‎۲۷۰۳۳- عنوان:  آیت الله واعظ طبسی تولیت عظمی آستان قدس رضوی در حال زیارت ضریح مطهر امام رضا(ع) ، موجود د رمرکز اسناد آستان قدس رضوی

13-  شماره اموالی عکس: 30632-  عنوان:  محمدعلی رجایی ، نخست وزیر در حال زیارت ضریح مطهر امام رضا (ع) ، موجود د رمرکز اسناد آستان قدس رضوی

14- شماره اموالی عکس:  ‎۸۳۲۵- عنوان:  تشرف یک مقام هندی و همسرش به حرم مطهر ، موجود د رمرکز اسناد آستان قدس رضوی

15- شماره اموالی عکس:   ‎۲۳۹۷۷- عنوان:  تجمع و راز و نیاز گروه زائران پشت پنجره فولاد صحن انقلاب حرم امام رضا (ع)-1383، موجود د رمرکز اسناد آستان قدس رضوی

16- شماره اموالی عکس:  ‎۲۳۹۹۱ عنوان:  رواق دارالسعاده "ورودی رواق دارالسرور به رواق دارالذکر" و قسمتی از رواق گنبد حاتم خانی حرم امام رضا (ع) ، موجود د رمرکز اسناد آستان قدس رضوی، موجود د رمرکز اسناد آستان قدس رضوی

17- شماره اموالی عکس: 7811عنوان:  ایوان عباسی- سال 1320ق، موجود د رمرکز اسناد آستان قدس رضوی

18- شماره اموالی عکس: 382 نمایی از سر در ورودی صحن عتیق ،از طرف بست بالا حرم مطهر امام رضا ( ع ) ، موجود د رمرکز اسناد آستان قدس رضوی

19- شماره اموالی عکس:8419 صحن آزادی حوض و ایوان طلا، موجود د رمرکز اسناد آستان قدس رضوی

20- شماره اموالی عکس: 8661پنجره نقره دارالسیاده-حسن توکلی، موجود د رمرکز اسناد آستان قدس رضوی