تقویت و توسعه دیپلماسی فرهنگی با استفاده از ظرفیت کتابخانه‌ها

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

کارشناس ارشد کتابداری و معاون هماهنگی و رئیس کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی

چکیده

در دهه های اخیر، عرصه روابط  بین الملل، به شدت، تحت تأثیر عوامل فرهنگی و هویتی قرار دارد. از این رو، کسب وجهه بین المللی در میان سایر اقوام و ملت ها و اثرگذری بر رفتار آن ها؛ ایجاد نهادهای علمی، فرهنگی جدید به منظور برقراری روابط پایدار و صمیمیت بیشتر میان جوامع مختلف؛ فهم دقیق اصول موجود در فرهنگ سایر ملت ها و کنکاش در ریشه های فرهنگی و اجتماعی دیگر جوامع با هدف ارتقای درک متقابل میان ملت ها و به عبارتی، دسترسی به قدرت نرم، از جمله اهداف مهم و در عین حال، تصریح نشده دیپلماسی کشورها در حوزه سیاست بین الملل است. در دیپلماسی فرهنگی فرصت بهتری برای حضور جدی تر و مجال بیشتری برای ایفای نقش موثرتر توسط بازیگران غیررسمی، نهادهای مدنی و اشخاص حقیقی و حقوقی غیردولتی مهیا است. در این مقاله نقش کتابخانه های کشور در دیپلماسی فرهنگی و جایگاه آنها در تبادل ایده ها، انگاره ها، ایده آل ها، اندیشه ها، اطلاعات، هنر، دانش، مهارت ها، باورها، سنت ها و سایر خاصه ها و عناصر فرهنگی کشور با سایر کشورها و ملت ها جهت ایجاد و تقویت درک و فهم متقابل مورد بررسی قرار گرفته است. تقویت و توسعه دیپلماسی فرهنگی و روابط بین الملل در کتابخانه ها و بهره برداری دستگاه دیپلماسی فرهنگی از این ظرفیت بصورت هماهنگ و پرهیز از انجام موازی کاری و تداخل وظایف می تواند به تقویت دیپلماسی فرهنگی ایران منجر شود. عمده ترین ساز و کارهای توسعه و تقویت دیپلماسی فرهنگی با استفاده از ظرفیت های کتابخانه های کشور از چند جنبه شناسایی و دسته بندی گردیده است که به طور کلی عبارتند از: جذب گردشگران فرهنگی؛ همکاری با موسسه فرهنگی اکو؛ برگزاری همایش ها، جشنواره و دوره های آموزشی در سطح منطقه و بین الملل؛ برقراری ارتباط با رایزنان فرهنگی؛ همکاری با انجمن ها و اتحادیه های کتابخانه ای بین المللی؛ ایجاد کنسرسیوم ها و اتحادیه های کتابخانه ای در کشورهای منطقه.

کلیدواژه‌ها


ادْعُ إِلَى سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَه وَالْمَوْعِظَه الْحَسَنَه ۖ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ ۚ إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِیلِهِ ۖ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ.

[مردم را] با حکمت و اندرز نیکو به راه پروردگارت دعوت کن، و با آنان به نیکوترین شیوه به بحث [و مجادله] بپرداز، یقیناً پروردگارت به کسانى که از راه او گمراه شده‏اند و نیز به راه یافتگان داناتر است.[1]

مقدمه

در دهه های اخیر، عرصه روابط  بین الملل، به شدت، تحت تأثیر عوامل فرهنگی و هویتی قرار دارد. از این رو، کسب وجهه و اعتبار بین المللی و نفوذ در افکار عمومی و به عبارتی، دسترسی به قدرت نرم، از جمله اهداف مهم و در عین حال، تصریح نشده دیپلماسی کشورها در حوزه سیاست بین الملل است که این مهم، به تناسب موقعیت، جایگاه، امکانات، فرصت ها و ظرفیت های فرهنگی هر کشور به شیوه ها و مکانیسم های مختلف تعقیب می گردد. از این رو دولت ها درصدد تحکیم بنیان های معرفتی فرهنگ خود و تعمیم ارزش ها، دانش ها و نگرش های تولید شده به فراسوی مرزهای جغرافیایی خود می باشند، تا یکی از ابزارهای اعمال قدرت را در کنار قدرت سیاسی و نظامی (قدرت سخت) همراه خود نموده و با استعانت از مکانیسم اقناع فرهنگی به جای کاربرد زور، اذهان و افکار عمومی جهانیان را در راستای منافع و اهداف خود هم سو نمایند. نتیجه آنکه دیپلماسی فرهنگی و رسانه ها به عنوان مهم ترین ابزار اعمال قدرت نرم (فرهنگی) در سیاست جهانی، تأثیر شگرفی بر پیشبرد اهداف و منافع ملی کشورها دارد (خراسانی، 1387).

از دیدگاه جان باد(1376: ص. 155) کتابخانه رسانه ای جمعی و وسیله ای برای انتقال فرهنگ است. لیکن، در ارتباطات بین المللی و تبادلات و تفاهم نامه های کتابخانه ای، دسترسی به منابع مورد نیاز به سادگی فراهم نمی شود. صادق زاده وایقان(1390 ، ص. 89 و 90) معتقد است سیاست کشورهایی که منابع اطلاعاتی بسیار دارند، حذف مانع های تجارت محصولات اطلاعاتی، فناوری ها، خدمات و جریان بدون مانع داده ها در خارج از مرزهایشان است و سیاست کشورهای دارای منابع اطلاعاتی کمتر توسعه یافته، تعیین جای منابع اطلاع رسانی است که برای توسعه آینده کشورشان حائز اهمیت  بسیار است، به گونه ای که این کشورها بتوانند به منافع مستقیم و غیرمستقیم مرتبط با توسعه این گونه منابع دست یابند. به عبارت دیگر، اطلاعات و دسترسی برابر به آن به منزله وسایل کاهش وابستگی در روابط اقتصادی، سیاسی و فرهنگی تلقی می شود. به مفهومی گسترده، مطالعه جریان بین المللی اطلاعات رهیافت دیگری به مطالعه روابط بین الملل و راهبردی برای توسعه دیپلماسی فرهنگی است. به نظر خانم ناتالیا تیولینا ما در زمان و عصری زندگی می کنیم که تلاش های زیادی از طرف کشورها، ملت ها و مردمان مختلف برای ایجاد تفاهم هر چه بیشتر با یکدیگر به عمل می آید و در حیطه دانش ها، تفاهم متقابل مهم ترین شرط برای حفظ صلح در جهان می باشد. چون فن آوری به صورت عامل از بین برنده فرهنگ ها عمل می کند، لذا کتابداری و کتابخانه با جمع آوری کردن رکوردهایی از بهترین موفقیت های بشری و تک تک انسان ها، نقش مهمی را به عهده می گیرد و به این ترتیب به ایجاد تفاهم بهتر بین مردم کمک می کند(کرزیس و لیتون: 1380، ص. چهار).

 

طرح مسئله

وضعیت فعلی مدیریت مناسبات فرهنگی بین المللی، سیاستگذاری، انسجام، هماهنگی، هدایت، حمایت و نظارت بر فعالیت های فرهنگی تبلیغی به نظر قدمی و مصطفوی(1388: ص. 76) در وضعیت مطلوب نمی باشد لذا لازم است در این ارتباط بازنگری و اصلاحات لازم صورت پذیرد. نتیجه بررسی تحقیق قدمی و مصطفوی (1388: ص. 77) نشان می دهد که موازی کاری، تداخل وظایف، تعدد مراکز تصمیم گیری، فقدان متولی برای برخی امور در عین تعدد متولی برای رشته های دیگر فعالیتی، در فعالیتهای فرهنگی، تبلیغی خارج از کشور وجود دارد که با بازنگری در وظایف و ساختار تشکیلاتی دستگاههای اجرایی عامل در خارج از کشور و همچنین با بکارگیری مدل های متمرکز  روابط فرهنگی بین المللی می توان به ساماندهی فعالیت های فرهنگی و تبلیغی در خارج از کشور اقدام کرد. بطوریکه فعالیت های فرهنگی بین المللی دستگاه های اجرایی، سازمان ها و نهادهای فعال یا عامل در داخل و خارج از کشور اعم از دولتی و غیر دولتی بصورت هماهنگ و دارای رابطه ارگانیک شده و از انجام موازی کاری و تداخل وظایف جلوگیری شود(قدمی و مصطفوی، 1388: ص. 81).

در حیطه کتابداری و اطلاع رسانی و مشارکت کتابخانه های بزرگ کشور در مناسبات فرهنگی بین المللی ضروری است به فعالیت و برنامه های سازمان های مرتبط در سطح بین الملل توجه نمود. از گذشته، سازمانهای بین المللی نظیر یونسکو، ایفلا[2] و فید[3] برای نیل به همکاری بین المللی تلاشهایی کرده اند. هدف این تلاشها "گسترش همکاری ملی" است و در نتیجه متأثر از چگونگی همکاری درون هر کشور، کارآیی وسایل مورد استفاده، نوع کتابخانه ها، وضعیت توسعه آنها و میزان بازتاب اهداف و وظایف آنها در سایر کشورهاست(نشاط، 1379: ص.38).

 

نقش سیاست خارجی در همکاری های منطقه ای و فرا منطقه ای

شواهد نشان می دهد در سطح بین الملل ایران از آمادگی موثر و فراگیرتری برای همکاری های فرامنطقه ای برخوردار است. مشارکت و ائتلاف با قدرت های بزرگ را بخشی از اهداف و مطلوبیت های استراتژیک خود می داند. از سوی دیگر تلاش می کند تا شرایطی را ایجاد کند تا بر اساس آن طیف گسترده ای از همکاری های معطوف به مشارکت منطقه ای و فرامنطقه ای را بوجود آورد(محمدی، 1386: ص. 143). در سطح جهان اسلام، سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در شرایطی می تواند نقش سازنده در ارتباط با حوزه های فرهنگی داشته باشد که قادر به ارتقاء سطح توانایی های خود برای سازگاری بین المللی باشد. این امر به منزله تلاش برای یکسان سازی قواعد هنجاری در کشورهای اسلامی است(محمدی، 1386: ص. 159). در سطح خاورمیانه اگر ایران بتواند به مطلوبیت های جدیدی از طریق ائتلاف با کشورهای خاورمیانه دست یابد، زمینه برای گسترش سطح روابط در حوزه های دیگر نیز فراهم خواهد شد(محمدی، 1386: ص. 180). در سطح همسایگان، 5 حوزه جغرافیایی مورد ملاحظه قرار دارد.

الف) حلقه امنیتی در حوزه خلیج فارس شامل کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس؛

ب) حلقه غرب ایران در قالب کشورهای عراق، سوریه، ترکیه و اردن؛

ج) حلقه قفقاز شامل کشورهای ارمنستان، آذربایجان، گرجستان و روسیه؛

د) حلقه ژئوپلتیکی آسیای مرکزی با توجه به نقش چین و روسیه؛

هـ) حلقه شرق ایران بر مدار کشورهای افغانستان، پاکستان و هند؛

شواهد نشان می دهد که هر یک از حوزه های ژئوپلتیکی یاد شده، با نشانه هایی از همگرایی و واگرایی همراه می باشد. بنابراین ضرورت های استراتژیک امنیت ایجاب می کند که زمینه های قدرت سازی از طریق ائتلاف و همبستگی با واحدهای هر حوزه جغرافیایی شکل گیرد(محمدی، 1386: ص. 183-185).

 

معنای دیپلماسی فرهنگی

براساس تعریف میلتون کامینگز[4] دیپلماسی فرهنگی عبارت است از مبادله و تبادل ایده ها، انگاره ها ، ایده آل ها، اندیشه ها، اطلاعات، هنر، دانش، مهارت ها، باورها، سنت ها و سایر خاصه ها و عناصر فرهنگی میان یک کشور و دیگر کشورها و ملت ها جهت ایجاد و تقویت درک و فهم متقابل. دیپلماسی فرهنگی حوزه ای از دیپلماسی است که به برقراری، توسعه و پیگیری روابط با کشورهای خارجی از طریق فرهنگ، هنر و آموزش مربوط است. به عبارت دیگر، دیپلماسی فرهنگی تلاش می کند با استفاده از فرهنگ و عناصر و مولفه های فرهنگی مانند ایده ها، ارزش ها، اطلاعات، هنر، زبان و ادبیات و ... بر افکار عمومی دیگر کشورها تأثیر بگذارد و از طریق نزدیک کردن هر چه بیشتر نظرات و افکار مردمان سرزمین های مختلف و گاه با تأکید بر مشترکات فرهنگی فی مابین، به تقویت تفاهم متقابل کمک نماید(دهشیری، 1393: ص. 21-22).

 

اهداف دیپلماسی فرهنگی

از نظر موکو و تامپسون[5] ، دولت ها از طریق دیپلماسی فرهنگی سه هدف عمده را دنبال می کنند:

  1. کسب وجهه بین المللی در میان سایر اقوام و ملت ها و اثرگذری بر رفتار آن ها؛
  2. ایجاد نهادهای علمی، فرهنگی جدید به منظور برقراری روابط پایدار و صمیمیت بیشتر میان جوامع مختلف؛
  3. فهم دقیق اصول موجود در فرهنگ سایر ملت ها و کنکاش در ریشه های فرهنگی و اجتماعی دیگر جوامع با هدف ارتقای درک متقابل میان ملت ها(دهشیری، 1393: ص.30).

 

فواید دیپلماسی فرهنگی

مزایای استفاده از فرهنگ و به خدمت گرفتن ابزارهای فرهنگی در دیپلماسی به شرح زیر می باشد:

  1. مواجه شدن با مقاومت کمتر در جوامع و کشورهای مقصد؛
  2. عاری بودن دیپلماسی فرهنگی از لحنی خصمانه و آمرانه در کنار جذابیت بیشتر و نامحسوس بودن اعمال آن و در نتیجه، هدف قرار دادن ذهن و روح مخاطبان خود؛
  3. در دیپلماسی فرهنگی فرصت بهتری برای حضور جدی تر و مجال بیشتری برای ایفای نقش موثرتر توسط بازیگران غیررسمی، نهادهای مدنی و اشخاص حقیقی و حقوقی غیردولتی مهیا می شود؛
  4. دیپلماسی فرهنگی بیشتر به دنبال کشف، تعریف و ترویج ارزش ها و منافع مشترک و جهان شمول و سپس، تأمین منافع ملی در چارچوب این ارزش ها و منافع مشترک است؛
  5. دیپلماسی فرهنگی می تواند به منزله فتح بابی برای مفاهمه بیشتر و بهتر میان کشورها به کار گرفته شود؛
  6. دیپلماسی فرهنگی می تواند خلاقانه تر، انعطاف پذیرتر و حتی فرصت طلبانه تر از دیپلماسی کلاسیک و سنتی در بسیاری از حوزه ها طراحی و اجرا شود(دهشیری، 1393: ص.31-32).

 

ساز و کارهای دیپلماسی فرهنگی

دیپلماسی فرهنگی را می توان به شیوه های فراوان و برای اهداف متفاوت به کار گرفت. مهم ترین کارگزاران دیپلماسی فرهنگی عبارت اند از:

-         بخش عمومی: از طریق حکومت ها و دیگر سازمان های دارای انگیزه های سیاسی در جهت افزایش منافع ملی یا منطقه ای.

-         جامعه مدنی: از طریق سازمان ها و افراد غیردولتی، با انگیزه فراهم آوردن فرصت هایی برای توسعه و ترغیب سکوهای مبادله فرهنگی دو جانبه.

-         بخش خصوصی: از طریق شرکت های خصوصی علاقه مند به توسعه ارتباطات بین فرهنگی(دهشیری، 1393: ص.32-33).

روش ها و ساز و کارهایی را که به وسیله و در پرتو آنها می توان از فرهنگ و قابلیت های فرهنگی در خدمت دیپلماسی بهره برداری کرد در چارچوب زیر قابل دسته بندی هستند:

  1. برجسته کردن نقش و تأثیر فرهیختگان و دانشمندان تاریخ گذشته و معاصر کشور متبوع در پیشرفت علم و ادب در سطح جهان و استفاده از شهرت، محبوبیت و موقعیت آنها برای اهداف راهبردی دیپلماسی فرهنگی.
  2. استفاده از ظرفیت های نهفته در زبان و ادبیات کشور و ترویج آن از طریق تأسیس رشته زبان و ادبیات کشور متبوع در دانشگاه های مهم جهان و نیز اعطای بورس های منظم و مستمر تحصیلی درسطوح عالی کارشناسی ارشد و دکتری به منظور اشاعه فرهنگ و زبان کشور در سطح جهان.
  3. حضور مؤثر در مجامع و همایش های بین المللی در کنار شرکت فعال در رخدادها و جشنواره های هنری و ورزشی بین المللی و نیز برگزاری منظم نمایشگاه ها، گردهمایی ها ، کارگاه ها و همایش های فرهنگی در کشور مقصد.
  4. تأکید ویژه بر ارائه آموزش های خاص فرهنگی به دیپلمات ها و تربیت دیپلمات هایی فرهیخته و آشنا با نقاط قوت و ظرائف فرهنگی هر دو کشور مبدأ و مقصد.
  5. کمک به راه اندازی مراکز کشورشناسی (ایران شناسی  ...) و ایجاد این کرسی در دانشگاه های معتبر جهان در کنار ارائه فرصت های مطالعاتی کوتاه مدت به کارشناسان دانشگاهی و علاقه مندان به فرهنگ و ادب کشور متبوع با هدف جذب نخبگان و اصحاب فکر و اندیشه از کشورهای مقصد(خانی، 1384: ص. 139-140)

 

نقش سازمان های غیردولتی در روابط بین المللی

سازمان های بین المللی در ابتدای هزاره سوم تبدیل به یکی از مهم ترین بازیگران عرصه روابط بین الملل شده و با گستره تأثیرگذاری وسیعی در سطح ملی و بین المللی در تمامی موضوعات مبتلابه جوامع و جامعه بین المللی وارد شده اند(طباطبایی، 1387: ص. 97). از طرف دیگر، سازمان های غیردولتی نیز متأثر از انقلاب اطلاعات و ارتباطات و توجه بیشتر به سیاست سطح پایین، رشد فزاینده ای یافته اند. محققان روابط بین الملل اعتقاد دارند، سازمان های غیردولتی یکی از بازیگران عمده روابط بین الملل در قرن بیست و یکم خواهند بود. سازمان های غیردولتی هم اکنون در بسیاری از سازمان های بین المللی به عنوان ناظر یا مشاور حضور دارند و پیش بینی ها از ورود این سازمان ها به عنوان "تصمیم ساز" در آینده حکایت دارند. در این راستا، برنامه ریزی و هماهنگی با سازمان های غیردولتی ایران در جهت توانمند کردن آنها و استفاده از پتانسیل های این سازمان ها در جهت اهداف عالیه کشور یک موضوع بسیار مهم برای ارتقای جایگاه ایران در سازمان های بین المللی به شمار می رود. این فرایند بایستی براساس یک برنامه ریزی منسجم و آینده نگر و به دور از تنگ نظری و تعصبات صورت پذیرد (طباطبایی، 1387: ص. 171).

 

انتخاب نمایندگانی موفق و کارآمد در سازمان های بین المللی

حضور نمایندگان موفق و کارآمد دولت ها (نهادهای دولتی یا سازمان های غیردولتی) و همچنین گزینش آنها در سازمان های بین المللی یک ضرورت اجتناب ناپذیر امروزی و دارای پیامدهای کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت موثر یا غیر موثر برای دولت ها در عرصه تعاملات بین المللی موجود است. موضوع بسیار مهم در این چهارچوب، انتخاب نمایندگان کشور با شاخص هایی همانند تسلط علمی و عملی بر فضای بین المللی و مقوله سازمان های بین المللی، تسلط علمی و عملی بر سازمان بین المللی که در آن مشغول به کار یا با آن همکاری خواهند کرد، تسلط بر زبان انگلیسی و یک زبان دیگر بین المللی (فرانسه، روسی، اسپانیولی، عربی، چینی)، تسلط بر تاریخ، تمدن و فرهنگ ایرانی، تسلط علمی و عملی بر فنون مذاکره، چانه زنی، لابی گری و ارتباط، سابقه متداوم و موثر فعالیت بین المللی به ویژه فعالیت در سازمان های بین المللی، مقبولیت و محبوبیت در جوامع بین المللی و شهرت علمی و فرهنگی است(طباطبایی، 1387: ص. 105-107). در این مسیر بهره گیری و استفاده از نیروهای حرفه ای، کارآمد و صاحب نظر در ارتباط با سازمان های بین المللی می تواند نقشی بسزا در تأمین منافع راهبردی ایران در سازمان های بین المللی داشته باشد(طباطبایی، 1387: ص. 115).

 

کارگزارن دیپلماسی فرهنگی

نهادها و سازمان های مختلف و متعددی در امر دیپلماسی فرهنگی فعال هستند که به اختصار معرفی می شوند.

الف) سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی: این سازمان دولتی و زیر نظر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است. معاونت بین الملل این سازمان عهده دار هدایت و هماهنگی فعالیت های فرهنگی خارج از کشور و نظارت بر عملکرد 94 نمایندگی به صورت رایزنی فرهنگی، وابستگی فرهنگی، نمایندگی غیررسمی، مرکز تحقیقات زبان فارسی، دفتر نمایندگی فرهنگی، مراکز ایران شناسی، سفیر و رایزنی فرهنگی و اکردیته کشور است که هم اکنون در حدود 70 کشور جهان مستقر هستند.

ب) سازمان تبلیغات اسلامی: این سازمان از جمله نهادهایی است که با هدف اعتلای فرهنگ نغز و پربار اسلام راستین و تبلور حیات معنوی و تبین و ترویج شاخص های اعتقادی، بنیاد نهاده شد.

ج) بنیاد سعدی: این بنیاد در اردیبهشت 1392 با الحاق شورای گسترش زبان و ادبیات فارسی ایجاد گردید و امور علمی، تحقیقی، سیاست گذاری و برنامه ریزی درباره آموزش زبان و ادب فارسی به غیرفارسی زبانان در سطح جهان را بر عهده دارد.

د) شورای عالی ایرانیان خارج از کشور: این شورا زیر مجموعه وزارت امور خارجه است.

هـ) مجمع جهانی اهل البیت علیهم السلام: یک سازمان غیردولتی  است که تحت اشراف مقام معظم رهبری تأسیس شده است.

و) مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی

ز) سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری

ح) جامعه المصطفی (ص) العالمیه: نهاد علمی- بین المللی است برای تربیت مجتهدان، پژوهشگران، مدرسان و مبلغان با پذیرش دانش پژوه از 103 کشور جهان. این دانشگاه در بیش از 60 کشور دارای نمایندگی است(دهشیری، 1393: ص.54-63).

در زیر فهرست عضویت دولت جمهوری اسلامی ایران در سازمان ها و مجامع بین المللی از سوی طباطبایی(1387: ص. 177-186) ارائه شده که برخی اطلاعات آن می تواند در حوزه کاری کتابخانه های بزرگ کشور قرار گرفته و حتی امکانات عضویت برخی کتابخانه های کشور به عنوان نهاد غیردولتی در برخی از این سازمان های بین المللی فراهم گردد.

 

ردیف

سازمان بین المللی

وزارتخانه/ سازمان عضو

1

سازمان کنفرانس اسلامی

وزارت امور خارجه

2

سازمان جهانی مالکیت معنوی

سازمان ثبت اسناد و املاک کشور

3

سازمان بین المللی آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (UNESCO)

وزارت علوم، تحقیقات و فناوری

4

مرکز بین المللی مطالعه، حفاظت و مرمت آثار تاریخ – فرهنگی (ایکروم)

سازمان میراث فرهنگی و گردشگری

5

کنوانسیون حفظ میراث فرهنگ و طبیعی جهان

سازمان میراث فرهنگی و گردشگری

6

مرکز تحقیقات تاریخ، هنر و فرهنگ اسلامی (ارسیکا)[6]

وزارت فرهنگ وارشاد اسلامی (سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی)

7

موسسه فرهنگی اکو

وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی (سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی)

8

فدراسیون بین المللی انجمن ها و موسسات کتابداری (ایفلا)

وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی(دانشگاه علوم پزشکی ایران)، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری (مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران)، وزارت آموزش و پرورش، سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران

9

مرکز بین المللی ثبت پیایندها

سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران

10

اتحادیه دانشگاه های جهان اسلام

وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی(دانشگاه علوم پزشکی ایران)

11

شبکه بین المللی اصطلاح شناسی

وزارت علوم، تحقیقات و فناوری

12

اتحادیه بین المللی تاریخ و فلسفه علم

وزارت علوم، تحقیقات و فناوری (پژوهشگاه علوم انسانی)

13

فدراسیون بین المللی آرشیو فیلم

وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی (فیلمخانه ایران)

14

کمیته دائمی همکاری های علمی و فناوری سازمان کنفرانس اسلامی (کامستک)

وزارت علوم، تحقیقات و فناوری

 

ائتلاف ها و کنسرسیوم های کتابخانه ای

مارکوسن معتقد است که همکاری کتابخانه ای در سه سطح مطرح می شود: همکاری، ائتلاف و شبکه.

  1. همکاری کتابخانه ای فعالیت مشترک میان دو یا چند کتابخانه که برای تسهیل، پیشبرد و اعتلای فعالیتهای کتابخانه و برای استفاده از منابع و ارائه خدمات به استفاده کنندگان طراحی شده باشد.
  2. ائتلاف کتابخانه ای. نوع خاصی از همکاری بین کتابخانه ای است که به منطقه جغرافیایی خاص، تعداد معدودی کتابخانه و موضوعی مشخص مربوط است و دارای دستورالعمل و اصول خاصی است.
  3. شبکه کتابخانه ای. نوع خاصی از عملیات کتابخانه ای که برای متمرکز سازی یا توسعه برنامه ها و خدمات اشتراکی شامل استفاده از رایانه و ارتباطات است و دارای دفتر مرکزی یا گروه کارکنانی برای ایفای برنامه های شبکه و هماهنگی آنهاست. نظام های همکاری کتابخانه ای که از آن به شبکه اطلاع رسانی تعبیر می شود عبارت است از نظام های همکاری کتابخانه ای در یک منطقه جغرافیایی یا یک حوزه موضوعی که مرکزی هماهنگ کننده دارد و به عنوان مجرای ارتباطی عمل می کند(نشاط، 1379: ص.7-8).

علی بین و دمر چی لو (1390: ص. 7) پیدایش ائتلاف ها یا کنسرسیوم های کتابخانه ای را یک تحول بسیار امیدبخش در مسیر افزایش اشتراک منابع می دانند. سوهانیان حقیقی(1388) معاهدات امانت بین کتابخانه ای، طرح های مجموعه سازی اشتراکی و تدوین قواعد و استانداردهایی برای توصیف آثار مختلف به منظور یکدست کردن نحوه دسترسی به آثار با هدف استفاده از اطلاعات کتابشناختی را از جمله جلوه های گرایش به همکاری های ملی، منطقه ای و بین المللی و حرکت به سمت جهان گرایی بیشتر در حرفه کتابداری و اطلاع رسانی می داند. ایسلام(به نقل از علی بیک و دمرچی لو، 1390: ص. 20) نیز در پژوهش خود، مزایای تشکیل کنسرسیوم را چنین برشمرده است:

  • تقویت منابع توسط اشتراک مجموعه موجود از طریق فهرستگان مجازی
  • اشتراک در مجموعه ها و مجموعه سازی: هر کتابخانه قادر است که با عناوین منحصر به فرد خود در کنسرسیوم همکاری و شرکت داشته باشد- اجتناب از نسخ تکراری
  • اشتراک در ذخیره منابع
  • اشتراک در آرشیو کردن منابع
  • اشتراک در تخصص های کارکنان- یک کنسرسیوم فرصت هایی را برای کارکنان و اعضا فراهم می کند تا مهارت های جدیدی بدست آورند و با افرادی که فرصتی برای تجربه های متفاوت ندارند، تقابل داشته باشند.
  • اشتراک در ریسک کردن- به این ترتیب، اعضای کنسرسیوم می توانند پروژه هایی را که طولانی تر از آن است که یک موسسه به تنهایی و با احساس امنیت آن را بپذیرد، تقبل کنند.
  • این شکل همکاری امکان امانت گرفتن کتاب ها، نشریات، مقالات و مجلات علمی که در محل در دسترس نیستند، برای کتابخانه های عضو فراهم می کند.
  • دسترسی الکترونیک، استفاده کننده را قادر می کند که جستجوی خود را از راه دور انجام و درخواست خود را ارائه دهد.
  • کاهش هزینه کتابخانه به کمک قیمت "خرید گروهی" که پایین تر از خریدهای انفرادی است
  • فشار به تهیه کنندگان به خصوص ناشران که نرخ افزایش هزینه خرید اطلاعات را کاهش دهند.

سیوئل (1377: ص. 24) معتقد است اشتراک منابع، به مشارکت متقابل یک گروه از کتابخانه ها در یک کشور محدود نمی شود. در این میان دو عنصر جدید دخالت دارد: اول، اتکا بر منابع خارج (اعم از بین المللی، منطقه ای یا ملیت های بیگانه) برای تکمیل منابع ملی و دوم اینکه، اشتراک منابع در ازای دریافت وجه می تواند مکمل اشتراک متقابل منابع باشد. در این خصوص آشنایی با ائتلاف بین المللی کنسرسیوم های کتابخانه ای (آی سی او ال سی[7])  و استفاده از اطلاعات مندرج در وب سایت عمومی آن[8] ، همچنین آشنایی با موسسه اطلاعات الکترونیک برای کتابخانه ها (آیفل[9]) و ملاحظه وب سایت آن[10] می تواند به کتابخانه های کشور در ایجاد کنسرسیوم های کتابخانه ای در سطح منطقه، فرامنطقه و بین الملل کمک و از ابتکارات و تحولات جدید جهانی در حوزه اطلاع رسانی آگاهی بخشد.

البته موانع بسیاری بر سر راه همکاری وجود دارد. بزرگترین این موانع فقدان تسهیلاتی است که برای همکاری موفقیت آمیز میان کتابخانه ها، پیش زمینه محسوب می شود. هر یک از این پیش زمینه ها را نشاط (1379: ص.133-141) شرح داده که مختصر آن در اینجا بیان می شود.

الف) توافق بر سر مراحل و اجرای همکاری (تعدیل در ساختار): هنگامی که مفاهیم و نظریات سنتی در مورد کتابخانه ها در یک ساختار سازمانی خودمدار استوار باشد در اینصورت فاقد توانایی های سازمانی درونی و بیرونی برای همکاری های مؤثر و مورد نیاز خواهد بود. جهت تحقق همکاری میان کتابخانه ها، مسئولان این واحدها باید بیاموزند که تعهدات و نیازمندیهای خود را در محیطی کاملاً متفاوت با گذشته ببینند، محیطی که در آن هر کتابخانه یک کل مستقل نبوده، بلکه جزئی از یک کل است.

ب) وجود سرمایه گذاری کافی: مسلم است که برای به وجود آوردن یک طرح حقیقی همکاری، مخارج زیادی لازم است و اگر وجود سرمایه یکی از پیش نیازهای کتابخانه باشد، می توان گفت که همکاری ایجاد خواهد شد.

ج) وجود منابع قابل اشتراک: همکاری میان کتابخانه های ضعیف، بی گمان همکاری ضعیفی خواهد بود. همکاری مناسب مستلزم کتابخانه های مناسب است. برای رفع مشکل منابع و گسترش و توسعه هماهنگ مجموعه به دو گونه می توان عمل کرد:

  1. برقراری امکانات گسترش و همکاری در زمینه سفارش و گردآوری مشترک مواد برای جلوگیری از خرید مجدد، بخصوص در مورد منابع و نشریات گرانقیمت و یا انتشار و توزیع فهرست انتخاب و سفارش کتابخانه ها در محدوده ای که با یکدیگر توافق همکاری دارند. برای این منظور کتابخانه هایی که جهت انجام دادن این همکاری به توافق رسیده اند درصدی از بودجه خرید کتابشان را کنار گذاشته، مجموع این بودجه را مشترکاً با توجه به نیازهای موجود برای خرید منابع صرف می کنند.
  2. ایجاد مجموعه های متوازن موضوعی یکی دیگر از راه حلهای احتمالی تأمین منابع قابل اشتراک است.

د) حضور ارتباطات مؤثر: ارتباط نداشتن کتابخانه ها با هم و در نتیجه عدم مبادله اطلاعات موجب می شود تا کتابخانه های فوق دچار دوباره کاری شوند و در نتیجه با هدر دادن بخشی از نیروی خود از اجرای فعالیت های مفید دیگر باز بمانند.

هـ) ضرورت وجود نیروی انسانی کارآزموده و متخصص در سطوح مدیریتی و اجرایی

و) لزوم وجود فهرست مشترک روزآمد

ز) پذیرش مسأله اهمیت امانت بین کتابخانه ای

ح) لزوم ایجاد مرکز هماهنگ کننده

 

نقش کتابخانه ملی در روابط بین الملل

در خصوص ضرورت روابط بین المللی کتابخانه های ملی، یاری (1387: ص. 150) معتقد است کتابخانه های ملی بر اساس مجموعه وظایفی که در زمینه گردآوری، حفاظت، ساماندهی و اشاعه اطلاعات مربوط به فرهنگ، تمدن و آثار ملت خود دارند باید با مراکز همکار و مشابه خود در جهان ارتباط دائم داشته باشند. این وظایف، کار ویژه های مختلفی را ایجاد کرده است که از جمله شناسایی اطلاعات و محتواهای تولیدی مرتبط و تلاش برای گردآوری آنها و به خصوص تبادل منابع، فهرست انتشارات نوشتاری و دیگر حامل های محتوایی قابل نگهداری و پردازش را می توان نام برد. در این زمینه برخی از کشورها از طریق مستقیم و با انعقاد تفاهم نامه های همکاری با سایر کتابخانه های ملی، برخی از طریق استفاده از ظرفیت های دیپلماتیک کشور متبوع خود همانند هیئت های نمایندگی سیاسی، فرهنگی و برخی دیگر از طریق نمایندگی های خارجی مقیم؛ اقدام به شناسایی، جمع آوری و تبادل منابع و یا حامل های محتواهای مورد نظر می کنند. کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران نیز بر اساس وظایف خود در این زمینه، جمع آوری آثاری با ویژگی های زیر را در دستور کار دارد:

  • کلیه آثار منتشره درباره ایران، به زبان فارسی و پژوهش های اسلام شناسی در سایر کشورها
  • آثار ایرانیان خارج از کشور

که در این راستا با استفاده از همه راهکارهای موجود و با نگرش ویژه به اهمیت برقراری ارتباطات بین المللی به افزایش سطح روابط خود با موسسات حقوقی و شخصیت های حقیقی به خصوص کارشناسان و نخبگان علمی و فرهنگی دیگر ملل اقدام کرده است.

اهمیت تبادل میان فرهنگ ها و نقش کتابخانه های ملی در آن باعث شده است که برخی سازمان های بین المللی با رویکرد اقتصادی نیز با استفاده از این پتانسیل، حوزه فرهنگی را در مراودات خود پررنگ تر سازند. ابتکار و برگزاری نخستین اجلاس روسای کتابخانه های ملی کشورهای عضو سازمان همکاری های اقتصادی اکو به میزبانی کتابخانه ملی کشورمان نمونه ای از این تغییر رویکرد است که براساس اصل بسترسازی ارتباط نخبگان و استفاده از آن در تسهیل ارتباط سیاسی و اقتصادی بین دول برگزار شد. (یاری، 1387: ص. 153) در خصوص ضرورت ارتباط با موسسه فرهنگی اکو، یاری (1388: ص. 100) بیان می دارد با بررسی های به عمل آمده سازمان همکاری های اقتصادی اکو که متشکل از کشورهای ایران، ترکیه، پاکستان، افغانستان، قرقیزستان، ازبکستان، قزاقستان، آذربایجان، ترکمنستان و تاجیکستان می باشد و بصورت تخصصی تر موسسه فرهنگی اکو، که متولی گسترش ارتباطات فرهنگی در منطقه اکو می باشد، به عنوان محملی مناسب برای شروع و بسط این دسته از فعالیت های بخش بین الملل سازمان اسناد و کتابخانه ملی انتخاب شد.

از طرف دیگر، با توجه به روند جهانی شدن و نقش کتابخانه ملی در مقام حافظه ملی کشورها، داوودی(1387: ص. 147و148) تأکید می نماید سیاست گذاران فرهنگی و مسئولان کتابخانه ملی کشور می توانند با دیدگاهی منطقه ای، سیاست های آتی کتابخانه ملی را باز تعریف کنند و در این همگرایی منطقه ای وظایف دیگری را از کتابخانه های ملی کشورهای دیگر حوزه مشترک فعالیت، بنا به پیشنهاد و موافقت، درخواست کنند. وی مصرانه پیشنهاد می نماید چنانچه بتوانیم نشانه بارزی برای کتابخانه ملی ایران در نظر بگیریم و آن را اعلام و عملی کنیم به این همگرایی منطقه ای و همکاری جهانی احتمالاً بهتر دست خواهیم یافت. مثلاً اعلام کنیم که آنچه مواد اطلاعاتی در زمینه زبان فارسی است، در کتابخانه ملی ایران گردآوری خواهد شد و حوزه تخصصی کتابخانه ملی را، مثلاً، در همین زمینه تعیین کنیم.

 

جذب گردشگران فرهنگی

 یکی از استفاده های کتابخانه، جاذبه توریستی در کتابخانه های مدرن است. در دنیای مدرن هم کتابخانه ها ساخته می شود و مورد استفاده قرار می گیرد(حاجی زین العابدینی، 1393). اشرفی ریزی و کاظم پور (1391: ص. 98- 114) برای جذب گردشگران فرهنگی به کتابخانه ها، برنامه هایی را ذکر کرده اند که برخی از آنها در راستای تقویت و توسعه روابط بین الملل کتابخانه ها می باشد. این برنامه ها عبارتند از:

-        فعال کردن بخش روابط عمومی کتابخانه ها: کتابخانه ها با استفاده از تاکتیک های نوشتاری، گفتاری، بصری و چندرسانه ای قادرند با گردشگران فرهنگی ارتباط برقرار کرده و پیام کتابخانه ها و کشور میزبان را به گوش آنها برسانند.

-        تربیت کتابداران خاص گردشگری

-        راه اندازی و تقویت سایت کتابخانه: شاید بتوان گفت امروزه مهم ترین ابزار روابط عمومی کتابخانه، داشتن وب سایت مناسب است، زیرا به کاربران داخلی و خارجی اطلاعاتی درباره کتابخانه و رخدادها، مجموعه و خدماتش به طور روزآمد فراهم می آورد.

-        معرفی کتابخانه در قالب کتاب یا بروشور به ویژه به زبان انگلیسی و عرضه آن به کشورهای دیگر از طریق فروش در نمایشگاه بین المللی کتاب تهران، اهداء از طریق رایزن های فرهنگی ایران به کشورهای مختلف، قرار دادن فایل آنها در سایت تمام کتابخانه های کشور با امکان دانلود رایگان، و اهداء از طریق سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به گردشگران.

-        در اختیار گذاشتن امکانات کتابخانه به ویژه برای گردشگران فرهنگی که با هدف کسب اطلاعات به هر کشوری وارد می شوند مانند امکان استفاده از اینترنت در محل کتابخانه.

-        راه اندازی کتابخانه های تخصصی و منحصر بفرد: در ایران می توان با ایجاد کتابخانه هایی تخصصی با موضوعاتی مانند شیعه، تمدن بزرگ ایران – اسلام، هنر، فرش، صنایع دستی، آثار دانشمندان و غیره، دانشمندان و فرهیختگان زیادی را از کشورهای مختلف برای تحقیق و تتبع به کشور فراخواند.

-        ایجاد خواهرخواندگی بین کتابخانه های برجسته داخل و خارج از کشور: در کشور ما کتابخانه های مختلفی از جمله کتابخانه آیت ا... مرعشی نجفی، کتابخانه و موزه ملی ملک، کتابخانه ملی ایران، کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، کتابخانه و موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی چنین قابلیت هایی را برای مراودات فرهنگی به ویژه در سطح جهان اسلام دارند.

-        بازدید از کتابخانه ها: می توان کتابخانه های خاص را به دلیل قدمت، نوع معماری، مجموعه های خاص و یا خدمات منحصر بفرد به عنوان یکی از مکان های مورد بازدید گردشگران تعیین کرد.

-        آموزش کتابداران کشورهای دیگر

-        تشکیل کتابخانه های منطقه ای: کشورهایی که به دلایل خاصی مانند قومی، زبانی، فرهنگی و غیره با هم نزدیک هستند می توانند از این ظرفیت استفاده کرده و به تشکیل کتابخانه های مشترک اقدام نمایند و به تعامل بیشتر با یکدیگر بپردازند. مثلاً  کتابخانه تخصصی زبان فارسی، کتابخانه تخصصی نفت.

-        معرفی کتابخانه های کشور از طریق برنامه های بین المللی صدا و سیما مانند جام جم.

 

 

 

همکاری با موسسه فرهنگی اکو

این موسسه متولی گسترش ارتباطات فرهنگی در منطقه اکو می باشد(یاری، 1388). در چندین نشستی که بین روسای کتابخانه های ملی کشورهای عضو اکو برگزار شده است اساسنامه کنفرانس روسای کتابخانه های ملی کشورهای عضو اکو با هدف ایجاد تعامل، تبادل و هم افزایی اطلاعات، دانش و تجربه به تصویب رسیده است. برگزاری مستمر این کنفرانس می تواند به اشتراک کذاری اطلاعات کشورهای عضو و تکمیل منابع کتابخانه ای همدیگر کمک موثری نماید.

همچنین در راستای گسترش و نشر فرهنگ اقوام منطقه می توان با موسسه فرهنگی اکو همکاری داشت. برای مثال برگزاری نشست های نقش ادبیات در پیوند ملتهای منطقه اکو (نشست ادبیات ... ، 1393) نیز ایجاد پایگاه های مختلف چند زبانه با همکاری کارگروه های تخصصی با حضور متخصصینی از کشورهای عضو اکو در قالب مرکز اطلاع رسانی کارگشاست. به منظور بهره برداری هر چه بیشتر کشورهای عضو از مجموعه های همدیگر، می توان از فهرست ها و کتابشناسی های چندزبانه و چکیده های استاندارد کمک گرفت(نجفقلی نژاد ورجوی و حسن زاده، 1393). این امر می تواند در قالب توسعه نظامهای بازیابی اطلاعات چند زبانه باشد تا به کاربران اجازه داد به اطلاعات نوشته شده به زبان های منتخب دسترسی داشته باشند. (نیک نیا، ص. 81)

 

برگزاری همایش ها، جشنواره و دوره های آموزشی در سطح منطقه و بین الملل

برگزاری همایش های بین المللی با مشارکت کتابخانه ها و مراکز علمی – تحقیقاتی سایر کشورها راهکار دیگر برای تقویت روابط بین المللی کتابخانه هاست. برای مثال دهمین همایش نسخ خطی اسلامی در دانشگاه کمبریج با موضوع «نسخ خطی و چالش ها»  به همت انجمن نسخ خطی اسلامی با همکاری بنیاد دانشنامه اسلامی و مرکز مطالعات اسلامی دانشگاه کمبریج برگزار گردید (دهمین همایش نسخ خطی اسلامی) در همین راستا سازمان اسناد و کتابخانه ملی، سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، کتابخانه مجلس و چند کتابخانه دیگر در کشور دارای نسخ خطی و میراث گرانقدر ایرانی – اسلامی هستند که می توانند در برگزاری چنین همایش های مشارکت فعال داشته باشند.

برگزاری جشنواره ها و فستیوال های بین المللی به مناسبت های مختلف از سوی کتابخانه های بزرگ کشور راهبرد موثری است. برای مثال یکی از برنامه های جشنواره بین المللی امام رضا (ع)، جشنواره کتاب سال رضوی است که مسئولیت برگزاری آن چندین سال است که برعهده سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی[11] قرار گرفته و هم اکنون بعد بین المللی آن تقویت و توسعه یافته است.

برگزاری دوره های آموزش و کارگاه های آشنایی با نسخ خطی موجود در کتابخانه های کشور به زبان های مختلف فارسی، عربی، ترکی، اردو و ... بهمراه بازدید تخصصی از بخش خطی کتابخانه های بزرگ ساز و کار دیگری است. برای نمونه می توان از تجربه کتابخانه های سایر کشورهای در این زمینه استفاده کرد(کارگاه آشنایی با نسخه های...، 1393). این دوره ها را بصورت مجازی نیز می توان برگزار نمود.

 

برقراری ارتباط با رایزنان فرهنگی

دعوت از سفرا، کارداران و رایزنان فرهنگی مقیم کشور. برای مثال کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی در سال 1392 اهم فعالیت های بین المللی خود در این راستا را بیان کرده است. (کنعانی، 1392: ص. 40) نیز هماهنگی با رایزنان فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در سایر کشورها برای حضور در کنگره ها و نشست های بین المللی مرتبط یا اخذ غرفه در نمایشگاه های کتاب. برای مثال شرکت رایزن فرهنگی ایران در نشست " نقش کتاب در ارتقاء روحی و معنوی" با همکاری دانشگاه فارابی قزاقستان و خانه کتاب و ارائه سخنرانی با عنوان "جایگاه و ارزش نسخه های خطی و ضرورت توجه به آن". وی در این نشست  به وجود نسخه های خطی موجود در کتابخانه های جمهوری اسلامی ایران و تجرییات گسترده در شناسایی، فهرست نویسی و مرمت آثار مکتوب و دستنویس اشاره کرده و آمادگی رایزنی فرهنگی کشورمان را برای کمک به کتابخانه ها، دانشگاه ها و مراکز علمی و آموزشی در زمینه شناسایی، فهرست نویسی و مرمت آثار مکتوب و دستنویس این مراکز اعلام نموده است(نشست نقش کتاب در ... 1393).

مشارکت با رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در برنامه های ایجاد و راه اندازی کتابخانه در سایر کشورهای همسایه و منطقه نیز مورد استقبال قرار گرفته است. برای مثال به همت رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، کتابخانه عمومی مسجد جامع امیرالمؤمنین(ع) در منطقه محروم غرب کابل تجهیز و راه اندازی شده است. (افتتاح کتابخانه عمومی ...، 1393).

 

همکاری با انجمن ها و اتحادیه های کتابخانه ای بین المللی

عضویت در انجمن های حرفه ای بین المللی و همکاری مستمر با آنها مانند فدراسیون بین المللی انجمن ها و موسسات کتابخانه ای (ایفلا)، انجمن جهانی کتب خطی اسلامی، انجمن بین المللی کتابخانه های مراکز خاورشناسی، شورای بین المللی آرشیو، انجمن بین المللی کتابخانه های شهری (INTAMEL) شورای بین المللی انجمن های کتابخانه های دینی سازمان علمی و فرهنگی جهان اسلام (COMSTECH) انجمن بین المللی کتابخانه های مراکز خاورشناسی، شورای بین المللی اسناد (ICA)(ضابط، 1390). نیز همکاری با سازمان هایی که در زمینه گسترش فعالیت های مربوط به خواندن فعالیت می کنند. مانند: انجمن بین المللی خواندن (IRA)[12] ، IBBY فعال در زمینه کتاب کودک[13]، RIF در زمینه سوادآموزی کودکان[14] . (پروین و ناخدا،1393)

ارتقاء ارتباطات بین المللی با [15]ISESCO آیسسکو یک سازمان علمی، فرهنگی و آموزشی وابسته به سازمان کنفرانس اسلامی است. هدف این سازمان پشتیبانی از دانشگاه ها و مراکز آموزش عالی کشورهای اسلامی و برقراری ارتباط میان آن هاست(محمدی، 1392، ص. 290).

مشارکت در برنامه های بین المللی ایفلا مانند کمپین برای کتابخانه های جهانی[16] مندرج در وب سایت ایفلا و جمع آوری کمک های مالی مردمی و خرید منابع جدید و ارائه آن به کشورهای مورد نظر با هدف توسعه مجموعه منابع کتابخانه ای. نیز می توان به برنامه های انجمن کتابداران آمریکا(ALA…) و کتابخانه بریتانیا (Working Internationally) توجه نمود. ارائه آمار و اطلاعات انواع منابع موجود در کتابخانه های ایران به کمیته ارزیابی و آمار ایفلا[17] جهت تنظیم گزارش آمار جهانی کتابخانه ها از سوی ایفلا نیز در معرفی توانمندی های کتابخانه های کشور موثر است.

 

ایجاد کنسرسیوم ها و اتحادیه های کتابخانه ای در کشورهای منطقه

برقراری ارتباطات فرهنگی با سایر کشورها با هدف تبادل و انتقال تصاویر نسخ خطی اسلامی و ایرانی از کلیه کتابخانه ها با ایجاد موسسه و اتحادیه نسخه های خطی اسلامی- ایرانی بصورت منطقه ای میسر است. در این خصوص فعالیت های موسسه نسخه های خطی عربی[18] می تواند برای کسب تجربه مفید باشد(طناحی، 1392). سامان دهی مراکز تحقیقاتی مربوط به نسخ خطی فارسی در خارج از کشور با توجه به برخورداری سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی از نسخ خطی در مرکز تحقیقات زبان فارسی در هند و پاکستان(دهشیری، 1393: ص.388) می تواند با ایجاد اتحادیه نسخه های خطی اسلامی – ایرانی در اولویت قرار گیرد.

از طرف دیگر، بزرگترین مجموعه قرآن های خطی جهان در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی و قرآن های خطی موجود در سایر کتابخانه های کشور می تواند به تقویت و توسعه بنیاد بین المللی قرآن زیر نظر سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی منجر شود و در راستای تبادل تصاویر، تحقیق و نشر قرآنهای قدیمی و نفیس با مشارکت کشورهای اسلامی گام های موثری برداشت. هم اکنون همکاری های دوجانبه انجام می شود. همکاری سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی با مرکز تحقیقات تاریخ، هنر و فرهنگ اسلامی (ارسیکا)[19] از کشور ترکیه در نشر نفیس و تحقیقی قرآن دستخط حضرت امام علی علیه السلام به خط کوفی در این خصوص قابل ذکر است.

توسعه فعالیت های کنسرسیوم محتوای ملی[20] به کشورهای اسلامی و همسایه ایران در ارائه خدمات دیجیتال سازی و ارائه محتوای دیجیتالی نسخ خطی ایرانی و اسلامی موجود در این کشورها به زبان های مختلف نیز گامی عملی در ارتباطات بین المللی براساس کنسرسیوم و ائتلاف است که زیرساخت های آن از قبل فراهم آمده است. لازم به ذکر است کنسرسیوم محتوای ملی در صدد است  دسترسی به محتوای اعضای خود را برای کاربران در سطح ملی و بین المللی به بهترین نحو ممکن فراهم آورد. در همین راستا ضروری است درگاه عربی سایت نیز به دو درگاه فارسی و انگلیسی افزوده شود.

توسعه همکاری کتابخانه های کشورهای همسایه در دو حوزه زبان فارسی و دین اسلام از طریق کمیته ملی حافظه جهانی ایران[21] و کشورهای مذکور با ارائه آثار مشترک در راستای برنامه حافظه جهانی یونسکو[22] و کمیته منطقه‌ای آسیا و اقیانوسیه حافظه جهانی راهکار دیگری است که می توان برای توسعه دیپلماسی فرهنگی از ظرفیت کتابخانه های کشور بهره گرفت. ضروری است کمیته ملی حافظه جهانی با مشارکت کمیسیون ملی یونسکو از مجموعه داران و آرشیوهای در معرض خطر کشورهای همسایه بخصوص برای مرمت آنها حمایت مالی نموده و با همکاری کتابخانه های بزرگ کشور، منابع در معرض خطر را دیجیتال سازی و یک نسخه دیجیتال از آنرا نیز در دسترس پژوهشگران و محققان قرار داد. برای مثال می توان به تلاش های سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی برای دیجیتال سازی نسخ خطی و منابع در معرض خطر چندین مجموعه و کتابخانه شخصی و حوزوی کشور اشاره نمود(وقتی نسخه های خطی... ، 1392). این امر می تواند در کشورهای همسایه ایران نیز صورت پذیرد.

ایجاد اتحادیه جهانی کتابخانه های شیعی(ضابط، 1390) نیز راهکاری است که می تواند با مشارکت کتابخانه های عتبات عالیات در عراق و حرم حضرت رضا علیه السلام و حرم حضرت معصومه سلام الله علیه در ایران، اولین گام های آن را برداشت.

 

نتیجه گیری

نقش کتابخانه های بزرگ کشور در دیپلماسی فرهنگی و جایگاه آنها در تبادل ایده ها، انگاره ها ، ایده آل ها، اندیشه ها، اطلاعات، هنر، دانش، مهارت ها، باورها، سنت ها و سایر خاصه ها و عناصر فرهنگی کشور با سایر کشورها و ملت ها جهت ایجاد و تقویت درک و فهم متقابل مورد بررسی قرار گرفت. تقویت و توسعه دیپلماسی فرهنگی و روابط بین الملل در کتابخانه ها و بهره برداری دستگاه دیپلماسی فرهنگی کشور بخصوص سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی جمهوری اسلامی ایران با نظارت و هماهنگی ساز و کارهای مربوط و پرهیز از انجام موازی کاری و تداخل وظایف می تواند از چالش ها و مشکلات بکاهد. عمده ترین ساز و کارهای توسعه و تقویت دیپلماسی فرهنگی با استفاده از ظرفیت های کتابخانه های کشور عبارتند از جذب گردشگران فرهنگی با فعال کردن بخش روابط بین المللی کتابخانه ها؛ راه اندازی و تقویت سایت چند زبانه کتابخانه ها؛ راه اندازی کتابخانه های تخصصی و منحصر بفرد با موضوعاتی مانند شیعه، تمدن بزرگ ایران – اسلام، هنر، فرش، صنایع دستی، آثار دانشمندان؛ ایجاد خواهرخواندگی بین کتابخانه های برجسته داخل و خارج از کشور؛ تشکیل کتابخانه های منطقه ای مثلاً  کتابخانه تخصصی زبان فارسی، کتابخانه تخصصی نفت؛ معرفی کتابخانه های کشور از طریق برنامه های بین المللی صدا و سیما مانند جام جم. همکاری با موسسه فرهنگی اکو از طریق برگزاری مستمر کنفرانس روسای کتابخانه های ملی کشورهای عضو اکو؛ برگزاری نشست های نقش ادبیات در پیوند ملتهای منطقه اکو؛ ایجاد پایگاه های مختلف چند زبانه با همکاری کارگروه های تخصصی با حضور متخصصینی از کشورهای عضو اکو در قالب مرکز اطلاع رسانی؛ توسعه نظامهای بازیابی اطلاعات چند زبانه. برگزاری همایش ها، جشنواره و دوره های آموزشی در سطح منطقه و بین الملل بخصوص در موضوع نسخ خطی؛ برگزاری جشنواره ها و فستیوال های بین المللی از سوی کتابخانه های بزرگ کشور برای مثال جشنواره کتاب سال رضوی؛ برگزاری دوره های آموزش و کارگاه های آشنایی با نسخ خطی موجود در کتابخانه های کشور به زبان های مختلف فارسی، عربی، ترکی، اردو و ... بهمراه بازدید تخصصی از بخش خطی کتابخانه های بزرگ. برقراری ارتباط با رایزنان فرهنگی با دعوت از سفرا، کارداران و رایزنان فرهنگی مقیم کشور جهت بازدید و آشنایی با توانمندی های کتابخانه ها؛ هماهنگی با رایزنان فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در سایر کشورها برای حضور در کنگره ها و نشست های بین المللی مرتبط یا اخذ غرفه در نمایشگاه های کتاب؛ مشارکت با رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در برنامه های ایجاد و راه اندازی کتابخانه در سایر کشورهای همسایه و منطقه . همکاری با انجمن ها و اتحادیه های کتابخانه ای بین المللی با عضویت و مشارکت در فدراسیون بین المللی انجمن ها و موسسات کتابخانه ای (ایفلا)، انجمن جهانی کتب خطی اسلامی، انجمن بین المللی کتابخانه های مراکز خاورشناسی، شورای بین المللی آرشیو، انجمن بین المللی کتابخانه های شهری (INTAMEL) شورای بین المللی انجمن های کتابخانه های دینی سازمان علمی و فرهنگی جهان اسلام (COMSTECH) انجمن بین المللی کتابخانه های مراکز خاورشناسی، شورای بین المللی اسناد (ICA)؛ همکاری با سازمان هایی که در زمینه گسترش فعالیت های مربوط به خواندن فعالیت می کنند مانند انجمن بین المللی خواندن (IRA) ، IBBY فعال در زمینه کتاب کودک، RIF در زمینه سوادآموزی کودکان؛ ارتقاء ارتباطات بین المللی با آیسسکو. ایجاد کنسرسیوم ها و اتحادیه های کتابخانه ای در کشورهای منطقه با ایجاد موسسه و اتحادیه نسخه های خطی اسلامی- ایرانی؛ همکاری با بنیاد بین المللی قرآن؛ توسعه فعالیت های کنسرسیوم محتوای ملی به کشورهای اسلامی و همسایه ایران؛ توسعه همکاری کتابخانه های کشورهای همسایه در دو حوزه زبان فارسی و دین اسلام از طریق کمیته ملی حافظه جهانی ایران و کشورهای مذکور با ارائه آثار مشترک در راستای برنامه حافظه جهانی یونسکو و کمیته منطقه‌ای آسیا و اقیانوسیه حافظه جهانی؛ ایجاد اتحادیه کتابخانه های جهان تشیع.



[1] - سوره نحل آیه 125

 

[2]- International Federation of Library Associations and Institutions (IFLA)

[3]- Federation International of Information and Documentation (FID)این موسسه در سال 2002 منحل شده است.

[4] . Milton C. Cummings

[5] . Soedjat Moko and Kenneth Thompson

[6] - مرکز الابحاث للتاریخ والفنون والثقافۀ الاسلامیه (www.ircica.org)

[7]- International Coalition of Library Consortia (ICOLC)

[8]- Http://www.yale.edu/consortia

[9]- Electronic Information for Libraries (eIFL)

[10]- http://www.eifl.net/cps/sections/home

[11] -http://ketabsal.aqlibrary.ir/index.php/fa/

[12]- International Reading Association

[13]- The International Board on Books for Young

[14]- Reading Is Fundamental

[16] - Campaign for World’s Libraries

[17] -IFLA’s Statistics and Evaluations Committees

[18] - معهد المخطوطات العربیة

[19] - مرکز الابحاث للتاریخ والفنون والثقافۀ الاسلامیه (www.ircica.org)

[20] - www.icnc.ir

[21]-  http://old.nlai.ir/Default.aspx?alias=old.nlai.ir/irwm

[22] - Memory of the World Programme

اشرفی ریزی، حسن و کاظم پور، زهرا (1391). کتابخانه ها و گردشگری فرهنگی فرصتی برای توسعه خدمات اطلاع رسانی.- تهران: چاپار.
افتتاح کتابخانه عمومی در کابل(1393). خبرگزاری کتابداری واطلاع رسانی ایران (لیزنا). بازیابی 18 خرداد، 1393، از http://www.lisna.ir
باد، جان (1376). ارتباط شناسی و کتابداری. ترجمه محبوبه مهاجر، نورالله مرادی.- تهران: سروش (انتشارات صدا و سیما).
پروین، سمیه و ناخدا، مریم (1393). سازمان ها، موسسه ها و برنامه های حوزه خواندن در جهان. کتاب ماه کلیات، 17(4)، 40- 42.
حاجی زین العابدینی، محسن (1393). کارگاه فناوری های مدرن در کتابخانه ها برگزار شد. خبرگزاری کتابداری واطلاع رسانی ایران (لیزنا). بازیابی 17 خرداد، 1393، از http://www.lisna.ir
خانی، محمدحسن (1384).  دیپلماسی فرهنگی و جایگاه آن در سیاست خارجی کشورها. مجله دانش سیاسی، (2)، 135- 148.
خراسانی، رضا (1387). جایگاه و نقش قدرت فرهنگی در سیاست خارجی و تأثیر آن بر روند تحولات جهانی. فصلنامه علوم سیاسی، 11(41)، 47-72 .
داوودی، مهدی (1387). کتابخانه ملی و جهانی شدن. کتاب ماه کلیات، (133)، 144-148.
دهشیری، محمدرضا(1393). دیپلماسی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران.- تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
دهمین همایش نسخ خطی اسلامی در دانشگاه کمبریج برگزار می‌شود. خبرگزاری بین المللی قرآن (ایکنا). بازیابی 31 اردیبهشت، 1393، از  http://iqna.ir/fa/News/1389013
سیوئل، فیلیپ اچ. (1377). اشتراک منابع: همکاری و هماهنگی در خدمات کتابداری و اطلاع رسانی. ترجمه زیر نظر حسین مختاری معمار.- تهران: مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران.
سوهانیان حقیقی، محمد(1388). کتابخانه ها و فرآیند جهانی شدن. کتابداری و اطلاع رسانی، 7(25)، 43-49 .
صادق زاده وایقان، علی (1390). جریان اطلاعات در پژوهشکده های وابسته به مراکز آموزش عالی کشور و ارائه یک الگوی مناسب. دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، دانشکده علوم انسانی و اجتماعی، گروه علم اطلاعات و دانش شناسی، رساله دکتری رشته علم اطلاعات و دانش شناسی.
ضابط، حیدر رضا (1390). 59 پیشنهاد برای ارتقای روابط بین المللی سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی. چاپ نشده.
طباطبایی، علی (1387). راهکارهای ارتقای جایگاه ایران در سازمان‌های بین‌المللی. با همکاری مرکز تحقیقات استراتژیک (مجمع تشخیص مصلحت نظام)، معاونت پژوهشی دانشگاه آزاد اسلامی؛ ویراستار سعید احمدی.- تهران: دانشگاه آزاد اسلامی، معاونت پژوهشی: دفتر گسترش تولید علم.
طناحی، محمود محمد (1392). موسسه نسخه های خطی عربی (گذری بر نیم قرن فعالیت آن)، ترجمه حسین علینقیان. کتاب ماه کلیات، 16(8)، 95-99 .
علی بیک، محمدرضا و دمرچی لو، منصوره (1390). خرید ائتلافی منابع علمی.- تهران: کتابدار.
علیدوستی، سیروس (1380). اشتراک منابع و همکاری بین کتابخانه ها.- تهران: مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران.
قدمی، محسن و مصطفوی، حمید (1388). اهمیت فعالیتهای فرهنگی در روابط بین الملل و ارائه مدل عملیاتی دیپلماسی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران. مجله مدیریت فرهنگی، 3(5)،61-83 .
کارگاه آشنایی با نسخه های خطی فارسی در کتابخانه ملی فرانسه(1393). خبرگزاری کتابداری واطلاع رسانی ایران (لیزنا). بازیابی 17 خرداد، 1393، از http://www.lisna.ir
کرزیس، ریچارد و گاستون لیتون(1380). دنیای کتابداری: مطالعه تطبیقی. مترجم علی شکویی.- تهران: دانشگاه آزاد اسلامی؛ مرکز انتشارات علمی.
کنعانی، یاسر(1392). اهم فعالیت های بین المللی کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی در نیم سال اول 1392. نامه بهارستان، (3) .
محمدی، کوروش(1392). قلمروهای تکافل درتوسعه دیپلماسی فرهنگی کشورهای اسلامی عضو آیسسکو در جایگاه تکافل و رفتارهای حمایت گرانه در دیپلماسی فرهنگی گردآوری و تدوین محمدرضا دهشیری، جلال دهقانی فیروزآبادی و بهنام سرخیل.- تهران: انتشارات بین المللی الهدی.
محمدی، منوچهر(1386). آینده نظام بین‌الملل و سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران.- تهران: وزارت امور خارجه، مرکز چاپ و انتشارات.
نجفقلی نژاد ورجوی، اعظم و محمد حسن زاده(1393). عوامل تقویت کننده همکاری میان کتابخانه های ملی کشورهای عضو اکو. فصلنامه مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات، 25(1)، 86-109 .
نشاط، نرگس (1379). نظامهای همکاری بین کتابخانه ای.- تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت).
نشست ادبیات محور پیوند ملتهای منطقه اکو برگزار شد(1393). خبرگزاری کتابداری واطلاع رسانی ایران (لیزنا). بازیابی 27 اردیبشهت، 1393، از http://www.lisna.ir
نشست "نقش کتاب در ارتقاء روحی و معنوی" برگزار شد(1393). خبرگزاری کتابداری و اطلاع رسانی ایران (لیزنا). بازیابی 17 خرداد، 1393، از http://www.lisna.ir
نیک نیا معصومه (1393). دسترسی به اطلاعات و نیازهای کاربران کتابخانه در کشورهای در حال توسعه. کتاب ماه کلیات، 17(196)، 79-85 .
وقتی نسخه های خطی شخصی هم دیجیتال می شوند مأموریتی برای دیجیتال سازی در شیراز، لار و بیرجند(1392). دانشورز، ماهنامه فرهنگی و اطلاع رسانی سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، (101-102)، 14-15 .
یاری، حامد (1387). نقش کتابخانه های ملی در روابط فرهنگی بین ملت ها با نگاهی به فعالیت ها و روابط بین المللی کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران. کتاب ماه کلیات، (133)،149- 153.
یاری، حامد (1388). کنفرانس روسای کتابخانه های ملی کشورهای عضو اکو. کتاب ماه کلیات، (138)، 100-103.
ALA 2015 International Strategic Plan- Activities to Annual 2013 (Adopted Midwinter 2012). Retrieved  June 9 , 2014, from http://www.ala.org/offices/sites/ala.org.offices/files/content/iro/Intl%20Strategic%20Plan%20Activities%2012-13.pdf
Working Internationally. Retrieved  June 9 , 2014, from http://www.bl.uk/aboutus/stratpolprog/workingint/