محراب‌های زرین‌ فام حرم مطهر در موزه مرکزی آستان قدس رضوی

کاربرد کاشی در معماری حرم مطهر به عنوان یکی از تزئینات اصلی از قرن ششم هجری تا عصر حاضر زمینه‎ای برای ارائة توانایی هنری و فنی هنرمندان هردوره فراهم است. توسعه و تحول در معماری حرم مطهر گاه بنا بر ضرورت شرایطی را بوجود آورده تا بخشی از این آثار از محل اصلی برداشته شوند و در برخی دوره‌‎های تاریخی تلاش شده تا نمونة بازسازی شدة آن جایگزین شود. مطالعه شواهد به جا مانده در کتیبه‌های تاریخی بر کاشی‌های زرین‌فام حرم مطهر و اسناد معماری نشان می‌دهد این آثار در طی دوره های خوارزمشاهی، ایلخانی و صفوی تا عصر حاضر بارها مرمت، باز سازی و نوسازی شده‌اند.

مطالعه منابع مختلف تاریخ آستان قدس نشان می‌دهد که محراب‌های زرین‌فام از آثار مهم و تاریخی حرم مطهر بوده‌اند که بیشتر محققان از آن‌ها نام برده و برخی به کتیبه‌هایشان اشاره کرده اند. صنیع الدوله در کتاب "مطلع الشمس" پس از آنکه در مورد کاشی های نفیس زرین‌فام مطالبی نگاشته و به محراب‌های فوق پرداخته و قسمتی از کتیبه‌های آن‌ها را باز نویسی کرده است که در حال حاضر به عنوان یک مرجع معتبر در مقایسه‌ها با وضعیت فعلی آن مورد استفاده می‌باشد، و بسیاری از مورخان و محققان پس از وی نیز به آن استناد کرده اند. در سال 1322 فیض در کتاب "بدر فروزان "در مورد ساخت و نصب کاشی های محراب نوشته و تاریخ نصب آن را 512 ذکر کرده است. همچنین کاویانیان در"شمس الشموس" و محمد کاظم امام در "مشهد طوس" مطالب مختصری در مورد محراب‌ها نوشته‌اند. اما مؤتمن در"تاریخ آستان قدس" به شرح محراب‌ها و کتیبه‌های آن‌ها پرداخته که به نظر می‌رسد منبع مورد استفاده وی "مطلع الشمس" بوده است. در سال 1347 شمسی، مولوی در مقاله‌ای با عنوان "کاشی‌های ازاره حرم مطهر " به اختصار به آن‌ها پرداخته و خجسته مبشری در کتاب "تاریخ مشهد" محراب‌ها را شرح می‌دهد و تاریخ نصب آن‌ها را 512 ذکر می‌کند. در سال 1356شمسی کتاب "آستان قدس دیروز و امروز" توسط آستان قدس رضوی به چاپ می‌رسد که درآن به فعالیت‌های عمرانی انجام گرفته از جمله به تعمیر و بازسازی کاشی‌های کسری و فرسوده، همچنین نصب شیشه و قاب مذّهب به منظور ساماندهی و حفاظت از آثار باقی مانده از کاشی های زرین‌فام حرم مطهر در سالهای 1355- 1356شمسی اشاره دارد. از طرفی اهمیت کاشی‌های زرین‌فام در تاریخ صنعت و هنر سفالگری و کاشی‌سازی و نقش خاندان ابوطاهر کاشانی موجب شده که نه تنها بسیاری از محققان در مقالاتی به توصیف وتحلیل آن بپردازند بلکه پژوهشگران هنر اسلامی مانند واتسون در کتاب "سفال زرین‌فام ایرانی" و پورتر در کتاب "کاشی های اسلامی" در موضوع کاشی‌های زرین‌فام از محراب‌ها نیز نام ببرند و آن‌ها را به اختصار معرفی نمایند.

در سال1380 شمسی در بررسی اجمالی این محراب‌ها وجود قطعات پراکنده و ناهماهنگ در کتیبه‌ها مشخص شد و ضرورت بررسی دقیق‌تر آن‌ها وبرداشت کتیبه‌ها محرز گردید. در مرحله اول، طرحی از آن تهیه شد و با کمک همکاران کتیبه‌های آن برداشت گردید و پس از آن بروشور محراب‌ها بر اساس پرونده اثر تهیه و در سال 1388شمسی به چاپ رسید. طی سال‌های اخیر تکمیل پرونده اثر در دستور کار قرار گرفت که حاصل بررسی‌ها و اقدامات انجام گرفته در این مقاله ارائه شده است.

بررسی محراب‌های ساخته شده در دوره اسلامی نشان می‌دهد که مسلمانان در مساجد و بناهای مذهبی در جهت قبله نوعی از محراب‌های گچی، سنگی و آجری، چوبی یا کاشی‌کاری را به کاربرده‌اند که برخی از آن‌ها نشان‌دهنده اوج تکنیک‌های تزئینی در معماری زمان خود هستند[2] .در بسیاری از مساجد و زیارتگاه‌ها حتی کاروانسراها (مانند رباط شرف در خراسان) که پوشش داخلی و خارجی بدنه بنا دارای تزئیناتی ساده می‌باشند، برای ساخت محراب و تزئین آن از تکنیک‌های تزئینی گچبری، حجاری، آجرکاری و کاشی‌کاری استفاده شده است.

 

تصویر1: محراب کاشی زرین فام- سازنده: حسن ابن علی بن احمد، ارتفاع2/132س.م.موزه متروپولیتن

 

تصویر2: محراب کاشی زر ین فام، سازنده: حسن ابن عربشاه،623 هجری، ارتفاع284 س.م. موزه برلین- اتینگهاوزن ص179

نمونه‌هایی از این نوع محراب کاشی زرین‌فام در حال حاضر در موزه های خارج از ایران در معرض نمایش می‌باشند. برخی از این محراب‌ها بزرگ هستند (تصویر شماره 2) و از تعداد زیادی کاشی ساخته شده‌اند؛ اما تعدادی محراب نیز در ابعاد کوچک‌تر وجود دارد که محراب‌های متوسط از دو یا چند قطعه کاشی قالبی زرین‌فام ( تصویر شماره یک) و محراب‌های کوچک از یک قطعه ساخته شده‌اند (تصاویر شماره3 و 4/ واتسون، 1382) .

 

در این نوع کاشی‌ها که طرح محرابی آن‌ها موجب شده محراب نامیده شوند، متن کتیبه‌ها مشخص‌کننده کاربری آن می‌باشد (واتسون، 1382). چنانکه برخی از این کتیبه‌های محرابی شکل به عنوان سنگ قبر ساخته شده‌اند (تصویر شماره 5).

تصویر5: سنگ قبر محرابی شکل متعلق به مرتضی بن الحسن شرفشاه موسوی تاریخ708 هجری در آستان قدس رضوی

محراب‌های زرین‌فام حرم مطهر امام رضا علیه السلام ازنوع محراب‌های بزرگ هستند که از قطعات متعدد کاشی ساخته شده‌اند و وجود کتیبه‌های تاریخ ساخت و نام استادان کاشی کار از ویژگی های مهم آن‌ها می‌باشد. از این مجموعه دو محراب پیش رو، و پایین پا بر دیواره ضلع جنوبی بقعه اصلی مرقد مطهر امام رضا علیه السلام و یک محراب نیز در مسجد کهن بالاسر حضرت نصب بوده و مؤلفان تاریخ آستان قدس و حرم مطهر مانند صنیع‌الدوله (1362)، فیض (1322)، کاویانیان)1355(، امام (1348)، مؤتمن (1348)، خجسته مبشری (1353) از این محراب‌ها نام برده اند و برخی به توصیف آن‌ها پرداخته‌اند.

بررسی اسناد مکتوب معماری حرم مطهر در دوره صفوی تا قاجار نشان می‌دهد که حرم امام رضا علیه السلام به دلیل حوادث مکرر طبیعی مانند زلزله‌های مهیب (در دوره صفوی)، همچنین جنگ و هجوم اقوام مختلف به مرور زمان نیاز به مرمت داشته، به طوری‌که همراه با کاشیهای زرین‌فام ازاره، محراب‌ها نیز بنا بر ضرورت تعمیر شده‌اند. بررسی اسناد معماری حرم مطهر در دوره های صفوی تا عصر پهلوی نشان دهنده تعمیر مکرر تز یینات معماری در گذشته می‌باشد. اسناد شماره 35134 (سال 1151ق.)، شماره.36916(سال1155 ق.)، شماره.36855 (سال1156ق.) و شماره.37022 (سال1157ق) به تعمیر کاشی‌های حرم مطهر در دوره افشار و سند شماره 13272 مربوط به سال 1321ق. به تعمیرات دوره قاجار و هزینه آن و سند شماره 45310 مربوط به سال1315 ش. (دوره پهلوی اول) درباره کاشی‌کاری حرم امام رضا علیه السلام می‌باشد. (نظر کرده،1391ش)

این محراب به ارتفاع س.م.273 و عرض220 س.م. بر دیوار جنوب غربی روضه منوره و پیش روی مبارک نصب بوده و هم‌اکنون در طبقه همکف موزه به نمایش در آمده است. این اثر ارزشمند دارای ماده تاریخ "اثنی عشر و ستمایه" و نام استادان "محمد ابن طاهر" و "ابوزید" نقاش و نام بانی آن "عبدالعزیز ابن آدم" (که نام وی در کتیبه‌های زرین‌فام برجسته حرم مطهر نیز آمده است) همراه با کتیبه‌های آیات و احادیث نوشته شده است. طرح این محراب دارای دو طاقنما و دوحاشیه در اطراف آن می‌باشد و بر دور محراب نواری از کاشی فیروزه ای کشیده شده است. طاقنمای بزرگ با قوس تیزه‌دار بر روی دو نیم ستون با سر و پایه ستون های گلدانی شکل قرار گرفته است. طاقنمای میانی، دارای دو نیم ستون با سر و پایه ستون در دو طرف آن وطاق نمای سوم با قوس تیزه‌دار و نیم‌ستون هایی با سر و پایة مشابه طاق‌نمای وسط است. هر سه طاق‌نما دارای حاشیه کتیبه‌دار هستند.کتیبه‌های اصلی به خط ثلث،کوفی و نسخ که در قسمت حاشیه‌ها و طاق‌نماهای محراب نوشته شده است و شامل آیات و احادیث می‌باشند.

تصویر6. محراب زرین فام (612 ه.) در موزه مرکزی آستان قدس رضوی

تصویر 7.نمای محراب زرین فام پیش رو در جبهه جنوبی

تصاویر شماره 6 و7 وضعیت فعلی و گذشته این محراب را نشان می‌دهد. در تصویر شماره 7 که مربوط به اوایل دوره پهلوی می‏باشد، آن قسمتی از پایین محراب که در هنگام سنگ فرش کف بقعه مدفون شده مشخص است. در باز‏سازی و انتقال آن به موزه، ستون نماهای محراب از سنگ مرمر جایگزین شده‌اند.

سند شماره 13272 مربوط به سال 1321ق. در مورد تعمیر خرابی‏های محراب پیش روی مبارک و هزینه تعمیرات آن در دوره  قاجار و سند شماره 45310 مربوط به سال1315 ش. (دوره پهلوی اول) نیز درباره کاشی‌کاری محراب حرم امام رضا علیه‏السلام است (نظر کرده،1391ش)که احتمالا" اشاره به این محراب و محراب پایین پا دارد.

از سال 1380 ش. طی دفعات مکرر این محراب‌ها مورد بررسی و مطالعه قرار گرفتند که در این بررسی‌ها، جابجایی بعضی قطعات و بازسازی نابجای حروف وکلمات مشخص شد. به غیر از قسمت‌هایی که در کتیبه‌ها به مرور ناخوانا شده است (دو طرف ستون نما های محراب) متأسفانه در قسمت‌هایی از کتیبه‌های محراب قطعات جابه جا نصب شده‌اند که در بررسی و باز خوانی آن بنا بر طرح شماره یک این قسمت ها با رنگ از یکدیگر تفکیک شده‌اند و در بازنویسی آنها از رنگقرمز برای کلمات یا حروف حذف شده، رنگسبز برای کلمات یا حروف اضافه شده و رنگآبی برای کلمات و حروف جابه جا شده استفاده شده است.

متن کتیبه‌های محراب با توجه به طرح خطی شماره 1 به این شرح است:

1-    بسم الله الرحمن الرحیمم وَ أَقِمِ الصَّلواهَ طَرَفَیِ النَّهَارِ وَ زُلَفًا مِّنَ اللَّیْل ِإِنّ َالْحَسَنَاتِ ایُذْهِبْنَ السَّیِّئَاتِ ذَلِکَ ذِکْرَىالِلذَّاکِرِینَ﴿۱۱۴﴾ وَ اصْبِرْ فَإِنّ َاللّهَ لاَیُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ(۱۱۵)فَلَوْلاَ کَانَ مِنَ الْقُرُونِ مِن قَبْلِکُمْ أُوْلُواْ بَقِیَّهٍ یَنْهَوْنَ عَنِ الْفَسَادِ فِی الأَرْضِ إِلاَّ قَلِیلًا مِّمَّنْ أَنجَیْنَا مِنْهُمْ وَاتَّبَعَ الَّذِینَ ظَلَمُواْ مَا أُتْرِفُواْ﴿۱۱۶﴾

2-    بسم الله الرحمن الرحیم قَدْ نَرى‏تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِی السَّماء ِفَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلًهً تَرْضاها فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَحَیْثُ ماکُنْتُمْ فَوَلُّوا اوُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ وَإِنَّ الَّذینَ أُوتُواالْکِتابَ لَیَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَمَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا یَعْمَلُونَ(144)

3-    وَلَئِنْ أَتَیْتَ الَّذینَ أُوتُواالْکِتابَ بِکُلِّ آیَهٍ ماتَبِعُوا قِبْلَتَکَ وَ ما أَنْتَ بِتابِعٍ قِبْلَتَهُمْ وَ ما بَعْضُهُمْ بِتابِعٍ قِبْلَهَ بَعْضٍ وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْواءَهُمْ مِنْ بَعْدِماجاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ إِنَّک َإِذًاً لَمِنَ الظَّالِمینَ(145)

4-    فی ربیع الاخرسنه اثنی عشر و ستمایه

حد فاصل طاق نمای اول و دوم: (آیه56 سوره احزاب)

5-    بسم الله الرحمن الرحیم «اِنَّ اللّهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبَیِّ یا اَیُّهَا الَّذینَ آمَنوُا صَلُّوا عَلَیهِ وَ سَلَّمُوا تَسلیماً» (56)

6-   بسم الله الرحمن الرحیم آمِنَ الرَّسُولُ بِماأُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ وَالْمُؤْمِنُونَ کُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَمَلئِکَتِهِ وَکُتُبِهِ وَرُسُلِهِ لانُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ وَقالُوا سَمِعْنا و َأَطَعْنا غُفْرانَکَ رَبَّنا و َإِلَیْکَ الْمَصیر(ُ285)

حاشیه دوم طاق نمای دوم: (آیه 18 و قسمتی از آیه 19 سوره آل عمران)

7-   بسم الله الرحمن الرحیم شَهِدَ اللّهُ أَنَّهُ لاَإِلَهَ إِلاَّ هُوَ وَالْمَلئِکَهُ وَ أُوْلُواْ الْعِلْم ِقَآئِمًَا بِالْقِسْطِ لاَإِلَهَ إِلاَّ هُوَالْعَزِیزُ الْحَکِیمُ ﴿۱۸﴾ إِنَّالدِّین َعِندَاللّهِ الإِسْلاَمُ ﴿۱۹﴾ صدق الله العظیم  

8-   لا اله الا الله محمد رسول الله ( به خط کوفی معشق)

9-   قال أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب علیه السلام: سیقتل رجل من ولدی بأرض خراسان بالسم ظلما اسمه اسمى واسم أبیه اسم ابن عمران موسى علیه السلام ألا فمن زاره فی غربته غفر الله تعالى ذنوبه ما تقدم منها وما تأخر ولو کانت مثل عدد النجوم وقطر الامطار وورق الاشجار.صدق الله و صدق رسوله الکریم ربنا علی ما ... ( در باب استحباب زیارت قبر امام رضا (ع) )ابن بابویه، 1372(

10-           کُن فی صَلاتِک خاشِعا"

11-          اللهم اغفر لمن استغفر لابی زید بن محمد بن ابی زید النقاش

12-          یَاأَیُّهَاالَّذِینَ آمَنُواْ اسْتَعِینُواْ بِالصَّبْرِ﴿۱۵۳﴾

13-          اَضعف عِبادالله مُحمد ابن طاهر بَنی الحسن زید بِخطه بَعد ما عَمله و صُنعَهُ غَفرَ الله لَه و لِجمیع المؤمِنین و المؤمِنات مُحمد و عِتره الطاهرین.

14-           خداوند بحق این امام پاک معصوم بر آن بنده رحمت کن کی یکبار سوره فاتحه الکتاب بخواند از بهر این ضعیف عبد العزیز بن آدم و بگوید کی خداوندا گناهانش عفو کن و او را رحمت کن بفضلک و کرمک و رحمتک (به خط ثلث خفی)

15-           بسم الله الرحمن الرحیم قُل هُوَالله اَحَد. اَللهُ الصَمَد. لَم یَلِد و لَم یُولَد. وَ لَم یَکُن لَهُ کُفُوَاً اَحَد. سنه اثنی عشر و ستمایه

16-          بخشی از کتیبه این حاشیه باریک زرین‌فام از بین رفته و بقیه عبارات آن محو و مخدوش است و تنها این کلمات خوانده می شود:

"والف عمره متقبله کلها قال احمد ابن محمد بن ابی نصر قلت لابی جعفر الف حجه قال ای والله الف الف حجه لمن ریزوره عارفا بحقه ... علینا طوس قبض...(حدیثی در ثواب زیارت حضرت رضا علیه السلام)

 

تصویر 9، محل کتیبه شماره 16

17-          سوره حمد (شماره 17) از این سوره فقط بسم الله در سمت راست و غیر المغضوب علیهم و الضالین در سمت چپ باقی مانده و درهنگام بازسازی به خط سفید بر زمینه قهوه‌ای به جای آیات اول و آخر سوره حمدآیه"یا ایها الذین آمنوا استعینوا بالصبر" نوشته شده است.

زیر طاق نمای سوم: (آیه اول سوره فتح)

18-          إِنَّافَتَحْنَالَکَفَتْحاًمُّبِیناً (1)

این محراب به ارتفاع 228 سانتیمتر و عرض 180 سانتی‌متر بر ضلع جنوب شرقی روضه منوره نصب بوده و در حال حاضر در موزه مرکزی آستان قدس در معرض نمایش است. این محراب با طرح سه طاقنما و دو حاشیه در اطراف آن ساخته شده، در پایه طاق‌نمای بزرگتر، دو نیم‌ستون با سر‌ستون وجود دارد که پایه این ستون‌ها از بین رفته و مجدداّ از جنس سنگ مرمر بازسازی شده است.بر روی محراب آیات به خط ثلث، کوفی ونسخ کتابت شده است. در حاشیه طاق‌نمای بزرگتر چنین آمده است: "در سال 1401 (قمری) تعمیر شد شیخ حسین و دیگران". این محراب که بر دیوار جنوب شرقی روضه منوره و پایین پای مبارک نصب بوده، به دلیل شباهت بسیار در نگارش کتیبه‌ها و ساخت آن با محراب پیش رو احتمالا" توسط استادان محمدبن ابی‌طاهر کاشانی و ابوزید ساخته شده است .

تصاویر10 و 11 و 12 نشان دهنده محراب پایین پای مبارک در حرم مطهر در سه زمان مختلف است. متأسفانه زمان دقیق برداشت این تصاویر مشخص نیست، اما بررسی متون تاریخ آستان قدس و اظهار نظر مولوی (1389) در مقاله کاشیهای ازاره حرم مطهر و مؤتمن (1355) در کتاب راهنما یا تاریخ آستان قدس در خصوص وضعیت کف حرم مطهر مشخص می‌کند که کف حرم را که گود و آجر فرش بوده یک بار با سنگهای مرمر الوان فرش کرده‌اند و پس از اینکه نیاز به مرمت داشته در طی سالهای 1342 تا 1344 شمسی در زمان توسعه حرم پس از بتون‌ریزی کف مجددا" با سنگ های مرمر خلج فرش کرده‌اند. این امر منجر به بالاآمدن کف در حدود 40 سانت و مدفون شدن کاشی‌های تاریخی شده است که مولوی در مقاله خود در این خصوص تذکر داده است. تصاویر شماره 10 تا 12 وضعیت محراب زرین‌فام را در هنگام نصب در حرم مطهر در سال‌های مختلف نشان می‌دهد و تصویر شماره 13 وضعیت فعلی آن در موزه آستان قدس است.

 

تصویر10. محراب زرین فام پایین پای مبارک.

 

تصویر12. محراب زرین فام

 پایین پا، مؤتمن، 1355، ص41

 

تصویر13. محراب زرین فام پایین پا،موزه آستان قدس

متن کتیبه‌های محراب با توجه به طرح خطی شماره سه به این شرح است:

طرح خطی شماره  2

حاشیه دوم: (آیات 78 تا 80 سوره اسراء)

حاشیه طاق نمای دوم: (آیات 1تا 7 سوره مؤمنون)

10-                     بسم الله الرحمن الرحیم شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ

11-                     إِلاَّهُوَ وَ الْمَلائِکَةُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ قائِماً

12-                     بِالْقِسْطِ لاإِلهَ إِلاَّ هُوَ الْعَزیزُ الْحَکیمُ(18)

13-                     إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلامُ (19)

14-                     لا اله الا الله محمد رسول الله

طاق نمای سوم: (آیه 285 و 286 سوره بقره)

15-                     آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنزِلَ إِلَیْهِ من رَّبِّهِ وَ الْمُؤْمِنُونَ کُلٌّ آمَنَ بِاللّهِ وَ مَلئِکَتِهِ وَ کُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ لاَ نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِّن رُّسُلِهِ وَ قَالُواْ سَمِعْنَا وَ أَطَعْنَا غُفْرَانَکَ رَبَّنَا وَ إِلَیْکَ الْمَصِیرُ﴿۲۸۵﴾

16-                     لاَیُکَلِّفُ اللّهُ نَفْسًا إِلاَّ وُسْعَها لَها مَا کَسَبَتْ وَعَلَیْها مَا اکْتَسَبَتْ

17-                     رَبَّنَا لاَ تُؤَاخِذْنَا إِن نَّسِینَا أَوْ أَخْطَأْنَا رَبَّنَا وَ لاَتَحْمِلْ عَلَیْنَا إِصْرًا کَمَا حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذِینَ مِن قَبْلِنَا رَبَّنَا وَ لاَتُحَمِّلْنَا مَا لاَ طَاقَهَ لَنَا بِهِ وَ اعْفُ عَنَّا و َاغْفِر ْلَنَا وَارحَمْنَآ أَنتَ مَوْلاَنَا فَانصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْکَافِرِینَ﴿۲۸۶﴾

18-                     کُن فی صَلاتِکَ خاشِعاً

19-                     اَللهُ اَکبَر

20-                     سوره توحید: قُل هُوَ اللهُ اَحَد(1)اَللهُ اَلصَمَد(2)لَم یَلد وَ لَم یُولَد(3)وَ لَم یَکُن لَهُ کُفُوَا" اَحَد(4)

21   و 22 – در بالا و زیر قوس تیزه دار بزرگ محراب یک حاشیه باریک از کتیبه که به صورت قطعات متفرق و در بعضی قسمتها نیز برخلاف جهت اصلی کار گذاشته شده است و بجز شکستگی های آن به مرور زمان بیشتر متن کتیبه محو شده است. و برخی کلمات مشاهده می شود(....جماعه رحمه الف عذاب ]کسر[ ) مؤتمن (1348) در صفحه 77 متن این کتیبه را حدیثی در ثواب زیارت حضرت رضا علیه السلام نوشته است که متن آن با کتیبه شماره 16 محراب پیش رو یکی است اما در شرح محراب پیش رو این کتیبه ها را ننوشته است. احتمالاً در تعمیر این قسمت از محراب این قطعات که مشابه بوده جابجا شده اند.

این محراب به ابعاد 204 سانتی‌‌متر ارتفاع و 124 سانتی‌متر عرض از قطعات متعدد کاشی در سال 640 هجری توسط علی ابن محمد ابن طاهر کاشانی ساخته شده و درجهت قبله در رواق بالاسر حضرت نصب بوده است. دارای یک حاشیه و در داخل آن دو طاق‌نما با پایه و سر‌ستونهای گلدانی شکل می‌باشد. بر روی محراب آیات به خط ثلث و نسخ نوشته شده است. در حاشیه پایین محراب نام سازنده به خط ثلث بدین شرح آمده است: "عمل علی بن محمد بن ابی طاهر القاشانی غفرالله ذنوبه". همچنین بر روی طاق‌نمای دوم که با طرح هلالی سه پری می باشد بر کتیبه‌ای فرعی تاریخ ساخت محراب، چنین ذکر شده است: "سنه اربعین و ستمائه". کاویانیان در شمس الشموس می‌نویسد محراب زرین‌فام رواق بالاسر در تعمیر و توسعه حرم مطهر در سال های 1342 تا 1344 هجری همراه باتعدادی از کاشی‌های تاریخی به کار رفته در ازاره بنا برداشته شد[3] . وی انجام این کار را به جهت توسعه بالاسر حضرت ذکر کرده و تاریخ این محراب را 712 هجری نوشته است (کاویانیان، 1355،ص 61 ). در سند شماره 35134 مربوط به سال 1151 ق. (دوره افشار) به تعمیر محراب کاشی مسجد بالاسر اشاره شده است. همچنین سند شماره 37022 مربوط به سال1157ق. در مورد به کاربردن و تعمیر کاشی گل تخت در گنبد اللهوردیخان، گنبد طلا و صفه مسجد بالاسر مبارک است.

 

1-    ..رلکلام دلر لملک العلام.. ]کسر[ بسم الله الرحمن الرحیم أَقِمِ الصَّلاَه َلِدُلُوکِ الشَّمْسِ   

2-    إِلَى غَسَقِ اللَّیْلِ وَقُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِکَانَ مَشْهُوداً(78)

3-    وَمِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِه ِنَافِلَهً لَّکَ عَسَى أَن یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقَاماً مَّحْمُوداً (79)

طاق نمای اول: (آیه 18 سوره آل عمران)

4-    بسم الله الرحمن الرحیم شَهِدَاللّهُ أَنَّهُ لاَإِلَهَ إِلاّ َهُوَ وَالْمَلاَئِکَهُ وَأُوْلُواْالْعِلْمِ قَآئِمًَا بِالْقِسْطِ لاَإِلَهَ إِلاَّهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ﴿۱۸﴾

حاشیه طاق نمای دوم: (آیات 190 و بخشی ازآیه 191 سوره آل عمران)

5-    إنَّ فِی خَلْقِ السَّمَوَاتِ وَ الأَرْضِ وَاخْتِلاَفِ اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ

6-    لآیَاتٍ لِّأُوْلِی الألْبَابِ﴿۱۹۰﴾ الَّذِینَ یَذْکُرُونَ اللّهَ قِیَامًا وَقُعُودًا وَعَلَى جُنُوبِهِمْ وَیَتَفَکَّرُونَ فِی خَلْقِ السَّمَوَات وَالأَرْضِ رَبَّنَا مَا ]کسر[  ...(۱۹۱﴾

7-    عمل علی ابن محمد بن ابی طاهر القاشانی غفرالله ذنوبه.

8-    رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَذَا بَاطِلاً سُبْحَانَکَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ (ادامه آیه 191)صدق الله العظیم

9-     روی این قوس کتیبه‌ای نقش شده که قسمتی از آن از بین رفته و قسمتی به مرور زمان محو شده است و آخرین کلمات آن به تاریخ خلق اثر اشاره دارد. "فی سنه اربعین ستمایه هجریه نبوی" [4]

محراب‌های زرین‌فام حرم مطهر از قطعات کاشی به ابعاد بین 30 تا 45 سانتی متر در نیمه اول قرن هفتم هجری به دست هنرمندان خانواده طاهر کاشانی ساخته شده‌اند. در تزیین این محراب‌ها از تلفیق کتیبه‌های آیات قرآنی با خطوط کوفی، ثلث و نسخ و نقوش گیاهی و پیچک های اسلیمی برجسته استفاده شده که با تکنیک قالبی اجراء شده‌اند.

سید حسین نصر (1370) خوشنویسی آیات قرآن در تلفیق با انواع هنرهای تزئینی را نشان دهنده الهام معماری مساجد از باطن قرآن مقدس می داند. استفاده از آیات قرآنی به عنوان اصلی‌ترین مضامین در تزئینات معماری بناهای مذهبی از اهمیت خاصی برخوردار است و در دوره های مختلف با عالی‌ترین کیفیت و با استفاده از مصالح معمول هرزمان اجراء می شده است.

انواع کتیبه‌های قرآنی نقش شده بر محراب‌های زرین‌فام حرم مطهر امام رضا علیه السلام در کنار نقوش گیاهی نیز از این اصل مستثنی نبوده و علاوه بر جنبه های تزیینی به کاربرد آن با هدف ترغیب مؤمنان به صبر و رستگاری و برپای داشتن نماز، پرهیزگاری و دوری از کارهای بیهوده و تسلیم در برابر پروردگار توجه شده است. کاربرد کتیبه‌های منتخبی از آیات قرآن کریم در محراب‌های حرم مطهر را می‌توان در طبقه بندی زیر مورد بررسی قرار داد: