صحیه و امور خیریه؛ نخستین مجله دولتی پزشکی در ایران

مطبوعات در ایران در یکصد و هفتاد وشش سال پیش (با انتشار روزنامه کاغذ اخبار میرزا محمدصالح شیرازی به سال 1252قمری برابر سال 1215 خورشیدی) پدید آمد. پس از آن در سال 1267 قمری برابر 1230 خورشیدی روزنامه «وقایع اتفاقیه» در تهران منتشر گردید که در آن برخی مطالب پزشکی و بهداشتی نیز دیده می شد. از جمله در شماره سوم این نشریه، مقاله‌ی کوتاهی درباره طرز پیشگیری از آبله انتشار یافته که برای آگاهی عموم بوده است:

 چنانکه بسیار دیده شده و حالا می‌شود اشخاصی که در دوران کودکی این آبله را بیرون نیاورده‌اند در بزرگی بیرون می‌آورند و به هلاکت می‌رسند. خصوص اهل دارالمرز]مرزنشینان[ که در همین دارالخلافه]دربار[ ملاحظه می‌شود که از قشون، قراول آنها در سن پنجاه سالگی آبله بیرون آورده و بعضی هلاک می‌شوند.

 اطباء ]پزشکان[ چاره این ناخوشی را به اینطور یافته اند که در طفولیت از گاو آبله برمی‌دارند و به طفل می‌کوبند و آن طفل چند دانه آبله بیرون می‌آورد و بی‌زحمت خوب می‌شود.

اولیای دولت علیه، کسان برای یادگیری این فن شریف گماشته‌اند که بعد از آموختن به جمیع ممالک محروسه مامور نمایند که در هر ولایتی جمیع اطفال خود را مردم بیاورند و آبله‌شان را بکوبند و از تشویش هلاکت و عیب آسوده گردند.[2]»

انتظار این بود که در همان سالهای ابتدایی با توجه به اهمیت بهداشت و سلامتی مردم، نشریات پزشکی از سوی دولت و پزشکان در ایران منتشر شود ولی هفتاد و دو سال طول کشید تا نخستین مجله پزشکی به وجود آمد.

مجله حفظ الصحه اولین نشریه‌ای است که در زمینه پزشکی در تاریخ صفر 1324 قمری انتشار یافته است. اما به دلیل عدم استقبال مخاطبان ایرانی پس از انتشار شش شماره متوقف شد. پس از گذشت یازده سال از تعطیلی مجله حفظ الصحه، دومین مجله پزشکی ایران با نام مجله ماهیانه طب مصور به چاپ رسید. ولی این مجله هم به دلیل عدم حمایت جامعه ایرانی پس از انتشار شماره اول تعطیل شد[3]. افزون بر این دو نشریه، «مجله علمی» که در سال 1293 خورشیدی برابر 1333 قمری در تهران منتشر شد چندین مقاله تخصصی پزشکی و بهداشتی چاپ نمود:

مجله صحیه و امور خیریه را دولت وقت پانزده سال پس از انتشار اولین مجله پزشکی  در تاریخ اسد ] شهریور[ تخاقوی ئیل 1300 برابر با ذیقعده 1339 منتشر کرد. صاحب امتیاز، سردبیر و مدیر مسئول این مجله  وزارت صحیه و امور خیریه بود. تنها شماره اول این مجله با توجه به انحلال  وزارت مذکور و تغییر نام آن منتشر و سپس متوقف شد.

 آنچه در این مقاله نوشته شده برداشت و تحلیلی است که نگارنده با مطالعه 34صفحه شماره اول سال اول این مجله به دست آورده و سعی دارد نخستین تلاش‌های انتشار نشریات پزشکی  ایران را به نگارش درآورد.

نام نشریه (مجله صحیه و امور خیریه) به خط نستعلیق در وسط جلد در یک سطر قرار دارد و  بر بالای نام مجله کلام حکیمانه و حدیث نبوی «نعمتان مجهولتان الصحه و الامان» به خط نسخ درج شده است.  نام مجله و حدیث را گنگره پرنقش و نگاری دربر می‌گیرد به‌طوری‌که سمت راست گنگره، تصویر ابوبکر محمد بن زکریای رازی در حال آزمایش و کشف داروهای پزشکی و سمت چپ کنگره، شیخ الرئیس ابوعلی سینا در حال تدریس پزشکی نشان می‌دهد. بالای گنگره، تصویر شیر و خورشید و زیر آن عبارت «وزارت صحیه و امور خیریه» به خط نسخ نوشته شده است. در مرکز گنگره لوگوی پزشکی یعنی دو مار و دوبال فرشته وجود دارد.  بربالای کنگره سمت راست شماره 1 و سمت چپ سال اول نوشته شده است. پس از نام مجله، فهرست مندرجات آمده است. آخرین بخش روی جلد، نام چاپخانه مجله است. با توجه به یادداشت نشریه، این مجله دولتی و صاحب امتیاز، سردبیر و مدیر مسئول آن وزارت صحیه و امور خیریه است.  براساس تعریف نشریه در شماره اول، نشریه در موضوع حفظ صحت عامه] بهداشت عمومی[ و امور خیریه بحث خواهد کرد.

 اولین شماره‌ این نشریه به تاریخ مذکور در تهران منتشر شد. نوبت انتشار آن ماهیانه و محل اداره این نشریه تهران، وزارت صحیه و امور خیریه بود. قیمت اشتراک در داخله سالیانه 24 قران، 6 ماهه 12 قران و تک شماره دو قران و در خارجه سالیانه 30 فرانک و 6 ماهه 15 فرانک بود. قیمت اعلانات ]آگهی[ سطری یک قران که  در صورت تکرار تخفیف داده میشود.

نوع چاپ مجله صحیه و امور خیریه سربی ، قطع نشریه16*24 و  تعداد صفحه‌های شماره اول آن 34 صفحه و چاپخانه‌اش مطبعه فاروس  طهران است. مطالب مجله به زبان فارسی و فرانسه نوشته شده است. این مجله در  شماره اول آگهی و تصویر ندارد.

نگارنده به شماره اول از این مجله که در آرشیو مطبوعات سازمان کتابخانه‌های آستان قدس رضوی است، دسترسی داشت.

در اواخر حکومت قاجار بیماری‌های واگیری شیوع پیدا کرده بود و هیچگونه تشکیلات قانونی برای مدیریت امور بهداشتی در کشور وجود نداشت و فقط تعداد کمی بیمارستان بود که توسط خارجی‌ها اداره می‌شد. برای رسیدگی به وضعیت سلامت مردم در کشور اولین گام توسط تولوزان که پزشک اختصاصی ناصرالدین‌شاه بود برداشته شد و شورائی به نام هیأت صحیه یا مجلس صحیه در محل دارالفنون در تهران تشکیل داد و نظام‌نامه ای نیز در این باب تنظیم گردیده بعدا در این مجلس سازمان قرنطینه و اجرای واکسیناسیون‌های عمومی تشکیل شد. در سال‌های بعد برای آن بودجه اختصاصی در نظر گرفته شد. در سال 1300 شمسی وزارتخانه‌ای به نام وزارت صحیه و امور خیریه تاسیس شد (وزارت بهداری، 1350).

علی‌اصغر نفیسى ملقب به مودب الدوله (1263 – 1343 قمری)، صاحب امتیاز مجله حفظ‌ الصحه، در دولت سیدضیاء الدین طباطبایى (4 اسفند 1299 ـ 4 خرداد 1300) عهده‌دار وزارت صحیه و امور خیریه شد. این وزارت‌خانه پیش از این تاریخ وجود نداشت؛ بنابراین، او نخستین وزیر صحّیه در تاریخ ایران محسوب می‌شود( عاقلی، 1370).

 پس از سقوط کابینه سید ضیاء، حسن ادهم ملقب به حکیم الدوله ( 1263 – 1330 خورشیدی) فرزند میرزا زین العابدین‌ لقمان الممالک از 14 خرداد 1300 تا 7 شهریور 1300 وزیر صحیه و امور خیریه در کابینه قوام السلطنه گردید. سه ماه در این سمت باقی بود تا اینکه این وزارتخانه منحل گردید (اداره کل آرشیو، اسناد و موزه، 1378).

 در سال 1305 شمسی اداره کل صحیه به جای وزارت صحیه و امور خیریه شروع بکار کرد تا اینکه در سال 1320 طبق قانون مصوب مجلس شورا به وزارت بهداری تبدیل گردید و برنامه های تدوین شده امور بهداشت - درمان شکل قانونی به خود گرفت (وزارت بهداری، 1350).

 

از مجله صحیه و امور خیریه تنها یک شماره موجود است (قاسمی، 1372). شماره اول - که تنها شماره موجود این نشریه است - در چند کتابخانه بزرگ ایران یعنی کتابخانه ملی ایران[7]، کتابخانه آستان قدس رضوی (کتابخانه آستان قدس رضوی، 1361) و کتابخانه دانشگاه تهران (آشوری، 1387)  موجود است. کتابخانه مجلس شورای ملی (حیدری، 1389) و کتابخانه مرکزی فارس (سودبخش، 1368) هیچ شماره ای از این مجله ندارد.

با بررسی منابع مطبوعاتی و غیر مطبوعاتی درباره مجله صحیه و امور خیریه، تنها مطالب کوتاهی در حدود یک صفحه در کتاب گرانقدر تاریخ جراید و مجلات ایران مشاهده شد(صدر هاشمی، 1363).

البته مجله صحیه و امور خیریه از آغاز، قصد انتشار درازمدت داشت که در سرمقاله نخستین شماره آن از پزشکان دعوت شده که مقالات خود را برای شماره های آینده، ارسال کنند:

«این مجله .... سعی خواهد نمود روز به روز در تکمیل خود بکوشد و به همین جهت است که در قدم اول از کلیه  دانشمندان و متذوقین ] علاقمندان[  مملکت استعانت می‌جوید که هر قسم اطلاع و تحقیقی در زمینه مرام این مجله داشته باشند از ابراز و ارسال آن، کارکنان مجله را رهین منت سازند و مخصوصا از اطبای دور و نزدیک که سابقه معالجه در امراض بومی دارند، امید ]است[ نتیجه تجارب و مطالعات خود را در امراض  بومی مملکت  به اختصاری که حشو و زوایدی را دربرنداشته باشد و به زبانی که فهم مطلب حتی المقدور از آن آسان گردد به رشته تحریر آورده و از ارسال آن دریغ نورزند[8]».

 از سوی دیگر در شماره اول این نشریه دو مقاله چاپ شده است که قرار بوده است قسمتهای بعدی آنها در شماره‌های آینده پیگیری شود. اما با توجه به انحلال وزارت صحیه و امور خیریه پس از انتشار شماره اول نشریه، ادامه نشر مجله این وزارت نیز لغو گردید. بنابراین مجله صحیه و امور خیریه تنها یک شماره منتشر گردید و پس از آن برای همیشه متوقف شد.

در کتاب شناسنامه مطبوعات ایران، مجله صحیه و امور خیریه از قدیمی ترین نشریات دولتی قلمداد شده است (برزین، 1371). از سوی دیگر شماره اول این مجله در وزارت همنام با نشریه منتشر شده که در طول عمر شش‌ماه خود تنها این مجله را چاپ و بعد منحل گردیده است. بنابراین مجله صحیه و امور خیریه، نخستین مجله دولتی پزشکی در ایران است.

وزارت صحیه و امور خیریه در مراحل ابتدایی شکل‌گیری ایجاد یک مجله پزشکی را لازم دانسته و درباره استفاده از حدیث نبوی در روی جلد می‌نویسد:

«این مجله چنانکه اسم آن به خوبی نشان می‌دهد به دو رشته مهم حفظ صحت عامه ]بهداشت عمومی[ و امور خیریه خواهد پرداخت. یکی از مباهاتی این مجله این است که موضوع مندرجات آن تفسیر یک قسمت از این سخن است: نعمتان مجهولتان الصحه و الامان[9]».

مندرجات مجله صحیه به دو قسمت تقسیم می‌شود که اجزاء قسمت اول شامل موارد زیر است:

1-    برای عامه مردم :اطلاعات نشانه‌های بیماری و راههای بهبود و جلوگیری از تکرار آنها.

2-    برای پزشکان عمومی، جراحان، چشم پزشکان، دندانسازها، ماماها و دواسازها: اطلاعات لازم در کلیات و جزئیات حرفه و فن ایشان به زبان ساده، ترجمه اطلاعات پزشکی از مجلات خارجی و انتشار آخرین مطالعات درباره بیماری‌های بومی کشور.

3-    انتشار آمار متولدین و متوفیات کشور برای مشخص شدن وضعیت بیماریها در نقاط مختلف با توجه به زمان و مکان آنها.

4-    انتشار اخبار بهداشتی داخل و خارج کشور.

5-    درج تبلیغات و مقررات پزشکی در همه موضوع های فرعی آن.

« اقداماتی که در معاونت عمومی از قبیل تاسیس دارالعجزه]بهزیستی[ و دارالمساکین]نوانخانه[ و سایر تاسیسات خیریه و عام المنفعه و غیره میشود خوانندگان خود را آگاه سازد. و از نتایج و فوائد این اقدامات عموم را واقف ]آگاه[ نماید[10].»

محتوای کلی مجله صحیه و امور خیریه را مقالاتی درباره جدیدترین تحقیقات و کشفیات پزشکی جهان با تاکید بر مسائل بومی ایران و تازه ترین اخبار آمار رسمی پزشکی ایران تشکیل می‌دهد. با توجه به انتشار تنها شماره اول نشریه مورد بحث، برای آشنایی بیشتر با مطالب آن فهرست مندرجات، بخشهایی از دو مقاله و خبری از آن در زیر ارائه می‌شود:

حفظ الصحه یومیه ]بهداشت عمومی روزانه[ دهان و اهمیت آن در مواقع بروز امراض مستولیه برای تقدم به حفظ از آنها ]قسمت اول[/ دکتر ربن ترجمه از نشریات طب پاریس

مرض گریپ]سرماخوردگی] [قسمت اول[/  دکتر افضل الدوله رئیس اداره تفتیش وزارت صحیه و امور خیریه

دستور مختصر از موسسه عالی پاسطور]پاستور[ برای تقدم به حفظ از حصبه؛ چطور انسان مبتلا به حصبه می‌شود/ /دکتر منار رئیس دارالعلم پاسطور ایران

مالاریا (نوبه) یکی از ناخوشی‌های سختی است که در ایران خیلی انتشار دارد. اهالی شهرنشین و همچنین ساکنین دهات مبتلا به این مرض میشوند، خیلی زود ممکن است سبب هلاکت مریض بشود ولی در اغلب اوقات باعث ضعف و سستی فوق العاده می‌گردد. اشخاصی که مبتلا به این مرض سخت می‌شوند سال‌های متمادی گرفتار و ناخوش هستند و بواسطه ضعف قوا کار کردن برای آنها غیرممکن و دشوار است. اشخاص جوان در نتیجه این مرض خیلی پیر به نظر می‌آیند و بعد از یک مدت درد و الم ممکن است به ناکامی تلف شده و یا بواسطه اینکه به موقع معالجه ننموده‌اند اثراتی از این مرض بروز نموده و ناخوشی قلب، کبد، کلیه، طحال (سپرز) را فراهم نموده و مرگ را نزدیک نماید.

نوبه خطر بزرگی برای ثروت ایران است- این مرض بیشتر دهاقین]کشاورزان[ و کارگران را مبتلا نموده اشخاصی که در نقاط مردابی زندگی می‌نمایند یا در آنجا می‌روند دچار این مرض گردیده و در حقیقت بواسطه نوبه عده کارگر، زارع و اشخاصی که مشغول به امور عام‌المنفعه بوده و چه متکفل مخارج خانواده‌هایی هستند از کار باز‌می‌مانند و به همین مناسبت ترقی امور فلاحت]کشاورزی[ و ازدیاد ثروت غیرممکن و بسیاری از اراضی از کشت و زرع محروم می مانند[11]....».

« حفظ الصحه یومیه دهان و اهمیت آن در مواقع بروز امراض مستولیه برای تقدم به حفظ از آنها

... دهان بواسطه اینکه در حالت طبیعی یک محل عفونی است که شدت میکروبی او در مواقع تب زیاد می‌شود حفظ الصحه]بهداشت[ آن نهایت اهمیت را دارد و اغلب در اشخاص مریض مثلا مبتلایان به آنفلوآنزا در صورتی که رعایت صحیه]بهداشت[  دهان نشده است. برای اشخاصی که معاشرت با مریض می‌نمایند خیلی احتیاط لازم است زیرا اغلب مبتلا به مرض می‌گردند. برای خود مریض هم پاکیزگی دهان خالی از اهمیت نیست چون ممکن است ازدیاد، اشتداد]شدت[ و سمیت میکروبهای دهان ناتوان]بیمار[، مشکلات دیگری فراهم نموده و امراض جدیدی ضمیمه آنفلوآنزا بشود.

... مقصود از این حفظ الصحه، محافظت دندانها و گوشتهای دهان است. قواعد حفظ الصحه دهان بر دو قسم است: 1- مراقبت یومیه شخصی 2- مراجعه به دندانساز.[12]»

عده مرضائی]بیماران[ که در برج جوزا در تحت معالجه و مراقبت مریضخانه مبارکه دولتی عبارت‌اند از 993 نفر  که اغلب آنها مبتلا به مرض مالاریای حاد و مزمن و سل اعضاء مختلفه]بوده‌اند[، یکنفر]نیز مبتلا به[ تیفو مالاریا ]بود که او را[ برده‌اند. بعضی از آنها مداوا شده و درباره برخی عملیات]عمل[ جراحی مجری]تجویز[ گردید.

از عده مرضای فوق الذکر در آخر برج جوزای 1300، سی و نه نفر باقی]مانده بودند[ و]که[ معالجه شده]بعد[ مرخص گردیده‌اند. مرضایی که در مدت برج جوزای 1300 از حیث اناث]زنان[ و ذکور]مردان[ که در پلی کلنیک در تحت معالجه و مراقبت بوده‌اند متجاوز از 1318 نفر می‌باشند که امراض مختلفه آنها مطابق شرح ذیل است:

امراض متفرقه پلی کلنیک؛ 619 نفر، امراض چشم؛ 158 نفر، امراض تناسلی؛ 163 نفر، پانسمان اناث]زنان[ ؛ 173 نفر،  امراض حلق؛ 4 نفر، امراض بینی؛ 3 نفر، امراض گوش ؛ 6 نفر.

از عده مرضای فوق 314 نفر نسخه مجانی دریافت نموده بقیه که 1004 نفر است دوای مجانی از مریضخانه گرفته‌اند. عده متوفیات از مرضای مریضخانه در برج جوزا شش نفر بوده است.[13]»

مجله صحیه و امور خیریه، نخستین مجله دولتی پزشکی در ایران است که مقالات عام المنفعه درباره بهداشت عمومی‌ و مقالات علمی مرتبط به  طب، جراحی، دامپزشکی و آمار و گزارشهای پزشکی از شهرها و روستاهای کشور به‌صورت ماهانه منتشر و برای اغلب پزشکان ارسال کرد. وزارت صحیه و امور خیریه با هدف اطلاع رسانی عموم مردم و پزشکان این مجله را منتشر نمود. هرچند که فقط شماره اول آن منتشر گردید و سپس متوقف گردید، با این حال انتشار این نشریه سبب شد تا زمینه لازم برای انتشار مجلات تخصصی در حوزه پزشکی در آینده فراهم شود و از این رو نقطه عطفی در این رابطه به‌شمار می‌آید.