نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
کارشناس ارشد سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی
چکیده
کلیدواژه‌ها
قرآن کریم آخرین کتاب آسمانی و برترین و ارزشمندترین پیام الهی، برای هدایت انسانها تا آستانه قیامت است. مسلمان‌ها از زمان نزول وحی، پیوسته درحفظ و حراست این کتاب مبین کوشا بودند. این مهم بیش از همه مورد توجه پیامبراکرم (ص) بود. آیاتی مانند : "لا تُحرِّک به لسانک لتعجل به، إِنَّ علینا جمعه و قرآنه" (قیامت، آیه 16 و 17) «زبانت را به وحی بجنبان که بدان بشتابی، گردآوردن وبرخواندنش برماست». همچنین آیه 114 سوره طه خطاب به پیامبر (ص)، حاکی از توجه بیش ازحد آن حضرت بدین امر است. رسول خدا از ترس این که مبادا کلمه ای از یاد برود، یا حرفی تبدیل گردد، در به خاطر سپردن آیات اهتمام تام داشت تا اینکه پروردگار او رامطمئن ساخت که قرآن را در سینه‌اش جمع کند و با پیامی دیگر از او رفع نگرانی می کند که نگهداری قرآن باماست : "انا نحن نزلنا الذکر و انا له لحافظون" (حجر، 9) «ما خود قرآن را فرو فرستادیم و خود نگاهبان آنیم».
مصطفی را وعده کرد الطاف حق * گربمیری تو، نمیرد این سبق
من کتاب و معجزه ت را رافعم * بیش و کم کن را ز قرآن مانعم
من تو را اندر دو عالم حافظم * طاعنان را از حدیث رافضم
کس نتاند بیش و کم کردن درو * تو به از من حافظی دیگر مجو
نسخه های قرآن های چاپ سربی و سنگی موجود نشان از جایگاه این کتاب آسمانی در بین مردم و اهتمام مردم ایران به چاپ این معجزه الهی است.
این نوع چاپ که به آن چاپ حروفی و چاپ برجسته نیز می‌گویند، از کنار هم نهادن حروف سربی و منعکس ساختن آن بر کاغذ به‌وجود می‌آید. در آغاز ورود فن چاپ به ایران، چاپ سربی را به اعتبار واژه لاتینی آن، تیپوگرافی[2] می‌نامیدند. (بابازاده، 1381) تحول جدّی چاپ در ایران، در زمان فتحعلی شاه روی داد. در این زمان، به همت عباس میرزا، چند تن برای آموختن فن چاپ به کشور انگلستان و روسیه اعزام شدند و پس از آموختن این فن، برای نخستین بار، دستگاه‌های چاپ سربی را به ایران آوردند. در همین زمان، میرزا زین‌العابدین تبریزی به‌دستور عباس میرزا به روسیه اعزام شد تا فنون چاپ و روش ساختن مرکّب را فراگیرد. وی پس از بازگشت به ایران، چاپخانه‌ای را در تبریز با حروف سربی راه‌اندازی کرد. (فرجامی، 1381) در سال 1240 ق میرزا زین‌العابدین، که در کار خود خبره و شهره بود، به امر فتحعلی شاه به تهران فراخوانده شد تا به‌کمک منوچهر خان معتمدالدوله، اولین چاپخانه سربی دارالخلافه تهران را راه‌اندازی کند. (بابازاده، 1378) فعالیت چاپخانه‌های تبریز، تهران و اصفهان که با اولین کتاب چاپی در سال 1233 ق. در دارالسلطنه تبریز شروع شده بود با طبع آخرین کتب چاپ سربی در سال 1269 ق در دارالخلافه تهران به پایان رسید. پس از آن، کتاب‌های چاپ سربی جای خود را به کتاب‌های چاپ سنگی[3] سپرد. (بابازاده، 1381).
چاپ سنگی
لیتوگرافی یا چاپ سنگی نوعی چاپ بوده که به‌جای حروف یا ابزارهای کنده‌کاری بر لوحه‌های فلزی، از سنگ مرمر (کربنات کلسیم) استفاده می‌شده و بر اساس خاصیت مخلوط نشدن و دفع متقابل آب و روغن صورت می‌گرفته است. (بابازاده، 1381). چاپ سنگی برای نخستین بار توسط میرزا صالح بن حاج باقرخان شیرازی معروف به میرزا صالح تبریزی در تبریز به راه افتاد. میرزا صالح که از سوی عباس میرزا نایب‌السلطنه برای فراگیری هنرهای جدید به روسیه رفته بود در پایان نسخه زادالمعاد چاپ 1251ق توضیح مختصری درباره تاریخچه ورود صنعت چاپ سنگی به ایران می دهد و عنوان می‌کندکه چاپ سنگی برای نخستین بار توسط میرزا صالح بن حاج باقرخان شیرازی معروف به میرزا صالح تبریزی در تبریز پایه‌گذاری شده است. میرزا صالح، که از سوی دولت به حکم ماموریت به روسیه رفته بود در بازگشت یک دستگاه ماشین چاپ سنگی با خود به تبریز آورد که آن را در سال 1250 ق راه‌اندازی کرد و آقا علی‌بن حاج محمدحسین امین الشرع تبریزی را به ریاست آن گماشت. در همین چاپخانه ابتدا قرآن مجید (1250 ق ) و سپس زادالمعاد (1251 ق. ) را چاپ کردند. (آراسته، 1390)
قرآن معتمدی نخستین قرآنی است که با حروف سربی در سال 1242 ق (1205ش) منشر شده است. از ویژگی عمده این قرآن آن است که حروف سربی آن با خط نسخ بسیار زیبا طراحی شده و به صورت دو رنگ و بسیار زیبا و منظم صفحه بندی و چاپ شده است. (رئیسی مبارکه، 1378)
در حقیقت شروع چاپ قرآن در ایران از یکصد و هشتاد و هشت سال پیش به این سو بوده است. در نیمه سده سیزدهم هجری چاپخانه سنگی فعالیت گسترده‌ای در ایران دارد. در این نوع چاپ، آیات بر روی سنگ حک می‌شد و سنگ در ماشین به مرکب آغشته می‌گردید تا حروف را بر روی پوست یا کاغذ منتقل نماید. قرآن چاپ سنگی به خط استاد ابوالقاسم بن زین‌العابدین در سال 1250 ه. ق از آن جمله است.
ویژگی بیشتر قرآنهای چاپ ایران این است که کتابت و چاپ متن قرآن کریم در چهارده سطر صورت گرفته و این امر به دلیل اهمیت رقم چهارده برای ایرانیان به نشانه چهارده معصوم است. بررسی ابتکارات و ویژگی‌های قرآنهای چاپی می‌تواند زمینه‌ساز به‌کارگیری، تداوم و تکمیل این ویژگی‌ها در کار‌های قرآن چاپی معاصر باشد. (بابازاده، 1381)
قرآن های چاپ سربی و سنگی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی
قرآن های چاپ سربی و سنگی از ذخایر گرانبهای کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی می باشند. این نسخه‌های قرآن دارای ارزش‌های فراوان تاریخی، علمی، فرهنگی و دینی هستند. این کتاب‌ها همواره به جهت ویژگی و شرایط خاص (نظیر نوع چاپ، قدمت، نفاست علمی، هنری و... ) از اهمیت و ارزش والایی در مجموعة کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی برخوردار می باشند. قرآن های چاپ سربی و سنگی توسط واقفان و اهداکنندگان در سالیان گذشته به این مکان مقدس اهدا گردیده و مجموعه گرانبهایی از قرآن های چاپ سربی و سنگی چاپ شده در ایران را در خود جای داده است.
به علت محدودیت‌های موجود، در این مقاله قرآن های چاپ سربی قدیم و قرآن های چاپ سنگی بین سالهای 1250- 1290ق موجود در کتابخانه مرکزی که از لحاظ تاریخی و نفاست دارای اهمیت بیشتری بوده مورد بررسی قرار گرفتند.
با بررسی صورت گرفته 5 نسخه قرآن چاپ سربی قدیم شناسایی گردید. قدیمی ترین نسخه موجوددر کتابخانه، قرآن 14 سطری چاپ سال 1246 ق (تصاویر شماره 1 و 2) چاپ تهران در کارخانه اسفندیارخان است که علی الظاهر این دومین قرآن چاپ سربی بوده که در ایران چاپ شده است. در سال 1247 ق نسخه دیگر قرآن (تصاویر شماره3، 4، 5) در همین کارخانه به طبع رسیده که علی الظاهر سومین قرآن چاپ سربی است بوده که در ایران چاپ شده است. نسخه‌های دیگر قرآن سال 1255ق چاپ تهران در کارخانه آقا رستم علی، قرآن سال 1258 ق(تصاویر شماره6 و7) چاپ تهران در کارخانه معتمدالدوله قرآن 14 سطری است. قرآن سال 1262ق(تصاویر شماره 8 و 9 و 10)چاپ تهران در کارخانه حاجی علی محمد تهرانی قرآن 14 سطری است.
بطورکلی، 58 نسخه قرآن چاپ سنگی بین سال های 1250- 1290ق شناسایی گردید. قدیمی ترین نسخه‌ها چاپ سال 1254ق (تصویر شماره 11 و 12 و 13) در تبریز، قرآن چاپ 1258قمری(تصاویر شماره14و 15 و 16) کتابت احمد بن محمد تبریزی، قرآن چاپ 1258 قمری چاپ تبریز در دارالطباعه حاجی بهرام، قرآن چاپ 1258قمری چاپ تبریز در دارالطباعه حاج غلامرضا تهرانی، قرآن چاپ1260ق(تصاویر شماره17 و 18) در تبریز در چاپخانه ابوالحسن شیرازی و میرزا محسن تبریزی به کتابت محمد حسن گنجوی، قرآن چاپ 1260ق، کتابت محمد جواد اصفهانی، قرآن چاپ 1260ق در دارالطباعه محمد جعفر ابن میرزای تبریزی، کتابت محمد جواد اصفهانی، قرآن چاپ 1261ق(تصویر شماره19 و 20) و... که در ذیل به ترتیب تاریخ نشر معرفی گردیده اند.
از آنجایی که تاکنون پژوهشی با این سبک در مورد عناصر کتابشناسی و نسخه شناسی قرآن های چاپ سربی و سنگی موجود در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی انجام نشده است تحقیق حاضر می تواند بسیار ارزشمند باشد، زیرا اطلاعات جدیدی درباره هریک از جنبه های کتابشناسی و نسخه شناسی منابع مورد نظر پژوهش بدست می‌دهد. نتایج این بررسی نشان می‌دهد که قرآن های بسیار نفیس و ارزشمند و بعضاً منحصر به فردی در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی وجود دارد که می تواند نشان دهنده توجه ویژه مردم ایران به چاپ این کتاب الهی و همچنین تاریخچه چاپ قرآن در ایران باشد.
در زیر،نسخه‌های قرآن‌ها به ترتیب الفیایی معرفی شده و مشخصات هر نسخه شامل عنوان، کاتب، محل نشر، ناشر، سال نشر، تعداد صفحات، اندازه کتاب، زبان و ... خواهد بود.
معرفی قرآنهای چاپ سربی به ترتیب تاریخ نشر
یادداشت: خط نسخ؛ جلد مقوایی با روکش کاغذ با عطف پارچه؛ کاغذ فرنگی شیری؛ آرایش جدول
یادداشت: خط نسخ؛ جلد مقوایی با روکش تیماج؛ کاغذ فرنگی شیری؛ آرایش جدول
یادداشت: خط نسخ؛ صحافی جدید جلد مقوایی با روکش پارچه؛ کاغذ فرنگی شیری
یادداشت: خط نسخ؛ جلد مقوایی با روکش تیماج؛ کاغذ فرنگی شیری
تهران: کارخانه حاجی علی محمد تهرانی، ۱۲62ق
یادداشت: خط نسخ؛ جلد مقوایی با روکش تیماج؛ کاغذ فرنگی شیری؛ آرایش جدول
معرفی قرآنهای چاپ سنگی به ترتیب تاریخ نشر
یادداشت: خط نسخ؛ جلد مقوائی با روکش تیماج؛ کاغذ فرنگی نباتی
تبریز: دارالطباعه آقا جبار بن حاج غفار تبریزی، ۱۲58 ق.
یادداشت: خط نسخ؛ جلد تیماج؛ کاغذ فرنگی نباتی؛ آرایش در صفحه م‍اق‍ب‍ل افتتاح، نقش ترنج و سرترنج ترسیمی با زر دعای قبل از تلاوت در آن ن‍گ‍ارش ی‍اف‍ت‍ه، دو صفحه افتتاح دارای سر لوح مذهب و منقش به زر و سرخی و لاجورد، حاشیه تشعیر به زر و سرخی و لاجورد، دو کتیبه متناظر زرپوش،بین السطور زراندازی، سر سوره‌ها به سرخی، سجاوندی به سرخی و خطی، جدول کشی به زر و تحریر مشکی، کمند کشی به زر و تحریر مشکی، علامت ها به صورت سرخی و خطی در حواشی آمده است، فواصل آیات گوی زرین
امتیاز: نفیس به لحاظ جلد، خط و تزیینات
یادداشت: خط نسخ؛ جلد تیماج؛ کاغذ فرنگی نباتی؛ آرایش دو صفحه افتتاح مذهّب و منقش و دوحاشیه حاشیه اول گل و برگهای زرین و الوان و حاشیه دوم مذهب ونیم ترنج های لاجوردی و جداول الوان بین السطور این دوصفحه، فواصل آیات گوی زرین خام، اسامی سور به خط ثلث با سرخی در میان کتیبه زرپوش، در حواشی صفحات، نام حزب، نصف، جزو با سرخی میان ترنج کوچک زرپوش و منقش و، مرصّع متناظر با سرلوح، کتیبه‌سازی در صدر و ذیل به صورت اسلیمی وختایی به رنگ های لاجورد، جدول‌کشی مضاعف و کمند‌اندازی، طلاان‍دازی بین س‍طور، سرسورهها به رنگ لاجورد م‍زی‍ن است.
امتیاز: نفیس به لحاظ جلد، خط و تزیینات
یادداشت: خط نسخ؛ جلد تیماج؛ کاغذ فرنگی نباتی؛ آرایش دو سوره اول و دوم دارای کتیبه، جدول کشی به تحریر لاجورد و سرخی و معلق به حواشی در ارتباط با سور و آیات به زبان فارسی
تبریز: چاپخانه ابوالحسن شیرازی و میرزا محسن تبریزی، 1260 ق
یادداشت: خط نسخ؛ جلد مقوائی با روکش تیماج؛ کاغذ فرنگی نباتی
یادداشت: به اهتمام عبدالصمد تبریزی طبع گردیده است.
بی جا: دارالطباعه محمد جعفر ابن میرزای تبریزی، 1260 ق
یادداشت: خط نسخ- حواشی نستعلیق؛ جلد مقوائی با روکش تیماج؛ کاغذ فرنگی نباتی؛ آرایش جدول، ترنج و سرترنج
یادداشت: به اهتمام محمد صادق و محمد باقر طبع گردیده است.
یادداشت: خط نسخ- حواشی نستعلیق؛ جلد مقوائی با روکش کاغذ؛ کاغذ فرنگی نباتی؛؛ آرایش جدول، جدول داخل متن، ترنج
یادداشت: به اهتمام عبدالمحمد تبریزی طبع گردیده است.
یادداشت: خط نسخ- حواشی نستعلیق؛ جلد مقوائی با روکش کاغذ؛ کاغذ فرنگی نباتی؛ آرایش جدول، جدول داخل متن
یادداشت: خط نسخ؛ جلد مقوایی با روکش تیماج؛ کاغذ فرنگی نخودی
یادداشت: خط نسخ؛ جلد مقوائی با روکش تیماج؛ کاغذ فرنگی الوان؛ آرایش جدول، کتیبه
* قرآن/ کتابت احمد‌بن‌محمد التبریزی
یادداشت: خط نسخ- حواشی شکسته نستعلیق؛ جلد روغنی منقش به گل و بوته سازی با نقش ترنج و سرترنج؛ کاغذ فرنگی الوان؛ آرایش در صفحه م‍اق‍ب‍ل افتتاح، نقش ترنج و سرترنج ترسیمی با سرخی و لاجوردی و چهار گوشه محرر لاجوردی که دعای قبل از تلاوت در آن ن‍گ‍ارش ی‍اف‍ت‍ه، دو صفحه افتتاح مذهّب و منقش و دوحاشیه حاشیه اول گل و برگهای زرین و الوان و حاشیه دوم مذهب و مرصع، فواصل آیات گوی زرین، اسامی سور به خط ثلث با سرخی در میان کتیبه منقش،در حواشی صفحات نشان استخاره، نام سوره، حزب، نصف، جزو با سرخی میان ترنج کوچک زرپوش و منقش و خواص سور و نکات تفسیری به خط شکسته نستعلیق بین السطور، مرصّع متناظر با سرلوح، کتیبه‌سازی در صدر و ذیل، جدول‌کشی مضاعف و کمند‌اندازی، شرفه سازی الوان، سرسورهها به رنگ لاجورد با قلم جلی، علایم سجاوندی م‍زی‍ن به ش‍ن‍گ‍رف است.
امتیاز: نفیس به لحاظ جلد، خط و تزیینات
یادداشت: خط نسخ- حواشی نستعلیق؛ جلد مقوائی با روکش کاغذ؛ کاغذ فرنگی نباتی؛ آرایش فواصل آیات و سرسورهها و حواشی به صورت دستنویس به رنگ سرخ ، جدول‌بندی به لاجورد و سرخ
* قرآن/ کتابت عبدالرحیم بن ولی محمد الاردبیلی
یادداشت: خط نسخ؛ جلد مقوائی با روکش تیماج؛ کاغذ فرنگی نباتی؛ آرایش جدول
* قرآن/ کتابت عبدالرحیم ابن میرزا محمد تقی خوشنویس
یادداشت: خط نسخ؛ جلد مقوائی با روکش تیماج؛ کاغذ فرنگی نباتی؛ آرایش دارای جدول
یادداشت: خط نسخ- حواشی شکسته نستعلیق؛ جلد تیماج؛ کاغذ فرنگی نخودی؛ آرایش در صفحه م‍اق‍ب‍ل افتتاح، نقش ترنج و سرترنج ترسیمی و چهار گوشه محرر که دعای قبل از تلاوت در آن ن‍گ‍ارش ی‍اف‍ت‍ه، دو صفحه افتتاح مذهّب و منقش و دوحاشیه حاشیه اول گل و برگهای زرین و الوان جداول الوان بین السطور این دوصفحه، فواصل آیات گوی زرین، اسامی سور به خط ثلث با سرخی در میان کتیبه منقش، جداول اوراق و کمند با زر و تحریر مشکی، در حواشی صفحات نشان استخاره، نام سوره، حزب، نصف، جزو با سرخی میان ترنج کوچک زرپوش و منقش و خواص سور و نکات تفسیری به خط شکسته نستعلیق بین السطور، برگ اول و دوم مرصّع متناظر با سرلوح زرپوش منقش، کتیبه‌سازی در صدر و ذیل، جدول‌کشی مضاعف و کمند‌اندازی، حاشیه تشعیری مذهّب است.
امتیاز: نفیس به لحاظ جلد، خط و تزیینات
یادداشت: خط نسخ ؛ جلد تیماج؛ کاغذ فرنگی نخودی؛ آرایش صفحه اول و دوم هر یک دارای یک سر لوح و دو کتیبه متناظر، زرپوش و حاشیه تشعیر زرپوش، دو صفحه دعای قبل از تلاوت تشعیر سازی تذهیب، اوراق جدول بندی به زر و تحریر مشکی و سر ترنج، نشانه‌ها در حاشیه میان سر ترنج زرپوش به سرخی، اسامی سور در میان کتیبه‌های زرپوش به سرخی، کمندکشی به زر و تحریر مشکی، فواصل آیات گوی زرین،
امتیازنسخه: نفیس به لحاظ جلد، خط و تزیینات
* قرآن/ کتابت محمد علی بن میرزا محمد شفیع التبریزی
یادداشت: خط نسخ- حواشی شکسته نستعلیق؛ جلد تیماج؛ کاغذ فرنگی نخودی؛ آرایش در صفحه م‍اق‍ب‍ل افتتاح، نقش ترنج و سرترنج ترسیمی که دعای قبل از تلاوت در آن ن‍گ‍ارش ی‍اف‍ت‍ه، دو صفحه افتتاح مذهّب و منقش و دوحاشیه حاشیه اول گل و برگهای زرین و الوان و حاشیه دوم مذهب جداول الوان بین السطور این دوصفحه، فواصل آیات گوی زرین خام، اسامی سور به خط ثلث با سرخی در میان کتیبه منقش در حواشی صفحات نشان استخاره، نام سوره، حزب، نصف، جزو با سرخی میان ترنج کوچک زرپوش و منقش و خواص سور و نکات تفسیری است.
امتیاز: نفیس به لحاظ جلد، خط و تزیینات
تبریز: دارالطباعه محمد جعفر بن میرزای جعفری، 1267 ق
یادداشت: خط نسخ؛ جلد مقوائی با روکش تیماج؛ کاغذ فرنگی نباتی؛ آرایش ترنج، سرترنج، سرلوح، جدول، جدول داخل متن
* قرآن/ کتابت محمد علی بن میرزا محمد شفیع التبریزی
یادداشت: خط نسخ- حواشی شکسته نستعلیق؛ جلد تیماج؛ کاغذ فرنگی نخودی؛ آرایش در صفحه م‍اق‍ب‍ل افتتاح، نقش ترنج و سرترنج ترسیمی که دعای قبل از تلاوت در آن ن‍گ‍ارش ی‍اف‍ت‍ه، دو صفحه افتتاح دارای گل و برگ و نیم ترنج، اسامی سور به خط ثلث، جداول اوراق و کمند، در حواشی صفحات نشان استخاره، نام سوره، حزب، نصف، جزو میان ترنج کوچک و خواص سور و نکات تفسیری به خط شکسته نستعلیق بین السطور، دارای سرلوح، کتیبه‌سازی در صدر و ذیل، جدول‌کشی مضاعف و کمند‌اندازی است.
امتیاز: نفیس به لحاظ جلد، خط و تزیینات
یادداشت: خط نسخ؛ جلد مقوائی با روکش تیماج؛ کاغذ فرنگی نباتی
یادداشت: خط نسخ- شکسته نستعلیق؛ جلد مقوائی با روکش تیماج؛ کاغذ فرنگی نباتی
یادداشت: خط نسخ؛ جلد تیماج؛ کاغذ فرنگی نخودی؛ آرایش دو صفحه افتتاح دارای گل و برگ و حاشیه دوم دارای نیم ترنج جداول اسامی سور به خط ثلث با سرخی در میان کتیبه و کمند، در حواشی صفحات نام سوره، حزب، نصف، جزو با سرخی میان ترنج کوچک، دارای سرلوح، کتیبه‌سازی در صدر و ذیل، جدول‌کشی مضاعف و کمند‌اندازی است.
* قرآن/ کتابت ابوالقاسم بن محمد صادق حسینی
یادداشت: خط نسخ؛ جلد مقوائی با روکش تیماج؛ کاغذ فرنگی نباتی
یادداشت: خط نسخ؛ جلد مقوائی با روکش تیماج؛ کاغذ فرنگی نباتی
* قرآن/ کتابت محمود بن محمد هاشم خوانساری
یادداشت: خط نسخ؛ جلد مقوائی با روکش تیماج؛ کاغذ فرنگی نباتی
یادداشت: خط نسخ؛ جلد مقوائی با روکش تیماج؛ کاغذ فرنگی نباتی؛ آرایش دارای جدول، سرلوح، ترنج و دوسرترنج
* قرآن/ کتابت محمد علی بن میرزا محمد شفیع التبریزی
یادداشت: خط نسخ؛ جلد تیماج؛ کاغذ فرنگی نباتی؛ آرایش دو صفحه افتتاح مذهّب و منقش و دوحاشیه حاشیه اول گل و برگ، اسامی سور به خط ثلث با در میان کتیبه، جداول اوراق و کمند و تحریر، دارای سرلوح، کتیبه‌سازی در صدر و ذیل، جدول‌کشی مضاعف و کمند‌اندازی است.
امتیاز: نفیس به لحاظ جلد، خط و تزیینات
* قرآن/ کتابت ابوالقاسم بن زین العابدین الخوانساری
یادداشت: خط نسخ؛ جلد مقوائی با روکش تیماج؛ کاغذ فرنگی نباتی
یادداشت: خط نسخ؛ جلد مقوائی با روکش تیماج؛ کاغذ فرنگی نباتی
یادداشت: خط نسخ؛ جلد مقوائی با روکش تیماج؛ کاغذ فرنگی نباتی
تبریز: دارالانطباع محمد حسن بن آقا محمد رضا تبریزی، 1274 ق
یادداشت: خط نسخ- نستعلیق؛ جلد مقوائی با روکش تیماج ضربی با نقش ترنج و سرترنج؛ کاغذ فرنگی نباتی
یادداشت: خط نسخ؛ جلد مقوائی با روکش تیماج؛ کاغذ فرنگی نباتی؛ آرایش جدول، ترنج و دوسرترنج، کتیبه، آرایش سیاه و سفید با نقش گل و بوته
* قرآن/ کتابت محمد صادق بن محمد امین خوانساری
یادداشت: خط نسخ- حاشیه نستعلیق؛ جلد مقوائی با روکش تیماج ضربی با نقش ترنج و سرترنج؛ کاغذ فرنگی نباتی
* قرآن/ کتابت ابوالقاسم بن زین العابدین الخوانساری
یادداشت: خط نسخ؛ جلد تیماج؛ کاغذ فرنگی الوان؛ آرایش در صفحه م‍اق‍ب‍ل افتتاح، نقش ترنج و سرترنج ترسیمی دعای قبل از تلاوت در آن ن‍گ‍ارش ی‍اف‍ت‍ه، دو صفحه افتتاح مذهّب و منقش، فواصل آیات گوی زرین، کتیبه منقش، جداول اوراق و کمند با زر و تحریر مشکی، مرصّع متناظر با سرلوح، کتیبه‌سازی در صدر و ذیل، جدول‌کشی مضاعف و کمند‌اندازی
* قرآن/ کتابت محمود بن محمد هاشم موسوی الخوانساری
یادداشت: خط نسخ؛ جلد روغنی با نقش گل و بوته؛ کاغذ فرنگی الوان؛ آرایش در صفحه م‍اق‍ب‍ل افتتاح، نقش ترنج و سرترنج ترسیمی دعای قبل از تلاوت در آن ن‍گ‍ارش ی‍اف‍ت‍ه، دو صفحه افتتاح دارای گل و برگ و نیم ترنج دارای سرلوح، کتیبه‌سازی در صدر و ذیل، جدول‌کشی مضاعف و کمند‌اندازی، سرسوره ها دارای کتیبه است..
* قرآن/ کتابت محمد حسین بن محمد علی التبریزی
[تبریز]:دارالطباعه کربلایی محمد حسین بن آقا محمد رضاالتبریزی، ۱۲74 ق.
یادداشت: خط نسخ؛ جلد مقوائی با روکش تیماج؛ کاغذ فرنگی نباتی؛ آرایش دارای سرلوح، جدول کشی، سرسوره ها دارای کتیبه است.
یادداشت: خط نسخ- حواشی شکسته نستعلیق؛ جلد مقوائی با روکش تیماج؛ کاغذ فرنگی نباتی؛ آرایش در صفحه م‍اق‍ب‍ل افتتاح، نقش ترنج و سرترنج که دعای قبل از تلاوت در آن ن‍گ‍ارش ی‍اف‍ت‍ه، دو صفحه افتتاح دارای سرلوح، اسامی سور به خط ثلث، جداول، در حواشی صفحات نام جزو و خواص سور و نکات تفسیری، مرصّع متناظر با سرلوح، کتیبه‌سازی است.
یادداشت: حسب الفرمایش آقا محمد باقر شیرازی و کربلایی آقاجان شیرازی
* قرآن/ کتابت محمد علی بن میرزا محمد شفیع التبریزی
[بی جا]: کارخانه محبعلی مشهور به میرزا آقا، 1277 ق
یادداشت: خط نسخ- حواشی شکسته نستعلیق؛ جلد مقوائی با روکش تیماج؛ کاغذ فرنگی نباتی
یادداشت: خط نسخ- حواشی شکسته نستعلیق؛ جلد مقوائی با روکش تیماج؛ کاغذ فرنگی نباتی؛ آرایش داری ترنج، سرلوح، کتیبه، تذهیب
یادداشت: خط نسخ؛ جلد مقوائی با روکش تیماج؛ کاغذ فرنگی نباتی؛ آرایش دارای جدول، ترنج و دوسرترنج، کتیبه، آرایش سیاه و سفید با نقش گل و بوته
یادداشت: به سعی آقا سید ابوالقاسم و آقا ابوالحسن طبع گردیده است.
* قرآن/ کتابت ابوالقاسم بن زین العابدین الخوانساری
یادداشت: خط نسخ- حاشیه شکسته نستعلیق؛ جلد مقوائی با روکش تیماج؛ کاغذ فرنگی نباتی
تهران: کارخانه محمد قلی و الله قلی و کربلایی محمد حسین، 1280 ق
یادداشت: خط نسخ- حاشیه شکسته نستعلیق؛ جلد مقوائی با روکش تیماج؛ کاغذ فرنگی نباتی
* قرآن/ کتابت محمد رضا بن میرزا عبدالله طبیب خوانساری
یادداشت: خط نسخ؛ جلد مقوائی با روکش تیماج؛ کاغذ فرنگی نباتی؛ آرایش جدول، جدول داخل متن، ترنج، سرلوح، کتیبه
یادداشت: مهمور به سجع مهرچهار گوش صنیع الملک
یادداشت: خط نسخ- حاشیه نستعلیق؛ جلد مقوائی با روکش تیماج؛ کاغذ فرنگی نباتی؛ آرایش دارای جدول، ترنج و دوسرترنج، کتیبه، سرلوح با نقش گل و بوته
* قرآن/ کتابت محمد صادق بن ابوالقاسم حسینی
یادداشت: خط نسخ- حاشیه شکسنه نستعلیق؛ جلد تیماج؛ کاغذ فرنگی نباتی؛ آرایش در صفحه م‍اق‍ب‍ل افتتاح، نقش ترنج و سرترنج ترسیمی دعای قبل از تلاوت در آن ن‍گ‍ارش ی‍اف‍ت‍ه، دو صفحه افتتاح مذهّب، فواصل آیات گوی زرین، اسامی سور به خط ثلث با سرخی در میان کتیبه، در حواشی صفحات، نام حزب، نصف، جزو با سرخی میان ترنج کوچک زرپوش وخواص سور، مرصّع متناظر با سرلوح، کتیبه‌سازی در صدر و ذیل به صورت اسلیمی، جدول‌کشی مضاعف و کمند‌اندازی، طلاان‍دازی بین س‍طور است.
امتیاز: نفیس به لحاظ جلد، خط و تزیینات
یادداشت: خط نسخ؛ جلد مقوائی با روکش تیماج؛ کاغذ فرنگی نباتی؛ آرایش سرلوح، کمند، جدول، ترنج، سرترنج، لچکی
یادداشت: خط نسخ- حاشیه نستعلیق؛ جلد مقوائی با روکش تیماج؛ کاغذ فرنگی نباتی؛ آرایش دارای جدول، ترنج و دوسرترنج، کتیبه
یادداشت: نسخه دارای حواشی،اسامی سور به خط ثلث، جداول، در حواشی صفحات نام جزو و خواص سور و نکات تفسیری
یادداشت: مهمور به سجع مهر بیضوی وزیر علوم
تبریز: چاپخانه استاد محمد تقی و مشهدی تقی، 1284 ق
یادداشت: خط نسخ؛ جلد مقوائی با روکش تیماج؛ کاغذ فرنگی نباتی؛ آرایش ترنج، سرترنج، سرلوح، جدول، جدول داخل متن
یادداشت: به اهتمام آقا محمد رضا و آقا عبدالحسین خوانساری طبع گردیده است.
یادداشت: خط نسخ- حاشیه نستعلیق؛ جلد مقوائی با روکش تیماج؛ کاغذ فرنگی نباتی
یادداشت: خط نسخ؛ جلد مقوائی با روکش تیماج؛ کاغذ فرنگی نباتی
یادداشت: خط نسخ- حاشیه شکسته نستعلیق؛ جلد مقوائی با روکش تیماج؛ کاغذ فرنگی نباتی؛ آرایش دارای جدول، ترنج و دوسرترنج، کتیبه؛ آرایش دارای جدول، سرلوح، ترنج و دوسرترنج
[بی جا]: چاپخانه استاد محمد تقی و مشهدی تقی، 1284 ق
یادداشت: به سعی آقا محمد رضا و آقا عبدالله طبع گردیده است.
یادداشت: خط نسخ- حاشیه نستعلیق؛ جلد مقوائی با روکش تیماج؛ کاغذ فرنگی نباتی؛ آرایش دارای جدول، ترنج و دوسرترنج، کتیبه، تذهیب سیاه و سفید با نقش گل و بوته
یادداشت: نسخه دارای حواشی است. اسامی سور به خط ثلث، جداول، در حواشی صفحات نام جزو و خواص سور و نکات تفسیری
یادداشت: مهمور به سجع مهربیضوی رئیس الکتاب
یادداشت: خط نسخ؛ جلد مقوائی با روکش تیماج؛ کاغذ فرنگی نباتی
یادداشت: خط نسخ؛ جلد مقوائی با روکش تیماج؛ کاغذ فرنگی نباتی
یادداشت: مهمور به سجع مهر چهار گوش ملاحظه شد با نشان شیر و خورشید.
* قرآن/ کتابت محمد صادق بن محمد امین، میرزاآقا کمرئی
طهران: کارخانه کربلایی محمد قلی و کربلایی محمد حسین، ۱۲84 ق.
یادداشت: خط نسخ- حواشی شکسته نستعلیق؛ جلد مقوائی با روکش تیماج؛ کاغذ فرنگی نباتی
یادداشت: حسب الفرمایش آخوند ملا حسن به طبع رسیده است.
* قرآن/ کتابت محمود بن محمد هاشم موسوی الخوانساری
یادداشت: خط نسخ- حاشیه نستعلیق؛ جلد مقوائی با روکش تیماج؛ کاغذ فرنگی نباتی
یادداشت: خط نسخ؛ جلد مقوائی با روکش تیماج؛ کاغذ فرنگی نباتی؛ آرایش دارای جدول، ترنج و دوسرترنج
یادداشت: خط نسخ؛ جلد مقوائی با روکش تیماج؛ کاغذ فرنگی نباتی؛ آرایش دارای جدول، سرلوح، ترنج و دوسرترنج
تصویر شماره 1
تصویر شماره 2
تصویر شماره 3
تصویر شماره 4
تصویر شماره 5
تصویر شماره 6
تصویر شماره 7
تصویر شماره 8
تصویر شماره 9
تصویر شماره 10
تصویر شماره 11
تصویر شماره 12
تصویر شماره 13
تصویر شماره 14
تصویر شماره 15
تصویر شماره 16
تصویر شماره 17
تصویر شماره 18
تصویر شماره 19
تصویر شماره 20
)