تاریخچه شکل‌گیری و تحولات موزه‌های آستان قدس رضوی 2 بخش دوم: مقدمه ‏ای بر جریان تحوّل در موزه‏ ها، پس از انقلاب اسلامی

«موزه‏ها نه‌تنها حاوی چکیده‏ای از حکمت‏اند، بلکه عرصه‏ی نظریات و افکار مختلف نیز هستند. تلاش موزه‏ها بیش از آن‌که با دانش سروکار داشته باشند، به «روایت موضوع» اختصاص دارد. درواقع در موزه‏ها ، صحبت کردن درباره معنا سازی و یادگیری در میان بازدیدکنندگان و یا هر کس دیگری که ارتباطی با مجموعه‌های موزه دارد، امری مرسوم است. اشیا دارای مفاهیم و حکمت‏های متعدد هستند و با توجه به محتوای موزه، همه‏ی این حکمت‏ها و معانی، فی‌نفسه باارزش‌اند. امروزه امر آموزش نه‌تنها مفهوم تفسیر اشیا و موضوعات را در برمی‌گیرد، بلکه شامل رمزگشایی و درک این تفسیر نیز می‏شود.»

«روبرت، 1997» (به نقل از کریمی، 1391)

نگاهی بر توسعه موزه در آستان قدس رضوی پس از انقلاب اسلامی

در سال 1357 و با استقرار حکومت اسلامی در ایران و ایجاد نظم در تشکیلات اداری آستان قدس با حضور تولیت وقت، موزه که برای مدتی تعطیل بود با توجه به درخواست مجاوران و زائران حرم مطهر حضرت رضا علیه‌السلام، با کسب مجوز از تولیت وقت (توسط مسئولین موزه) ابتدا در ساعات محدودی پاسخ‏گوی مراجعان بود اما به مرور ساعات بازدید افزایش یافت.

در جریان سال‏های بعد از انقلاب اسلامی در مسیر توسعه و تحوّل فرهنگی در آستان قدس، شاهد گشایش موزه‏ها و بخش‏های تخصصی جدیدی در بافت تشکیلات اداری هستیم. وجود گنجینه‏ها و خزائنی که بر اساس سنت حسنه وقف، با اهداء ارزشمندترین داشته‏های محبان حضرت رضا علیه‌السلام روز بروز بر غنای آن افزوده می‏شد، هم‏چنین استقبال روزافزون زائران و مجاوران بارگاه حضرت رضا علیه‌السلام از این اقدامات موجبات این توسعه را فراهم کرد و مدیران این آستان مقدس را بر آن داشت تا از این ظرفیت علمی و فرهنگی و تاریخی به نحو احسن استفاده نمایند.

در این گفتار به استناد مدارک مکتوب و شفاهی هریک از این گنجینه‏ها به‌اختصار معرفی می‏شوند.

کاخ موزه ملک‌آباد

در ششم آبان ماه 1359 کاخ ملک‌آباد مدت زمان کوتاهی به عنوان یک کاخ موزه، برای بازدید عموم گشوده شد. ساخت بنای این کاخ در اواخر رژیم پهلوی برای اقامت خانواده سلطنتی در ضلع جنوبی باغ‌ملک آباد، به مساحت 1387 مترمربع، از سال 1353 شمسی آغاز و در سال 1355 پایان پذیرفت. طراحی آرایه گری داخلی و مبلمان آن توسط شرکت فرانسوی ژانسن هم‌زمان با موزه آستان قدس انجام شد. ساخت ظروف آن به آلمان سفارش داده شد و تابلوهای نقاشی آن از ایتالیا خریداری گردید. پس از تعطیلی این موزه اشیای نفیس آن چون قالی‌های ابریشمی، ظروف چینی، تابلوهای نقاشی و سایر اشیا به خزانه آستان قدس منتقل شد (سیمای انقلاب در آستان قدس رضوی، صص 128 ـ 120). در حال حاضر برخی از اشیا آن در دیگر گنجینه‌های مجموعه به نمایش درآمده است.

تصویر شماره 1. نمای بیرونی کاخ ملک‏آباد (آرشیو مدیریت اسناد و مطبوعات)

تصویر شماره 2. نمای اشیا و تالار پذیرایی در کاخ ملک‏آباد (آرشیو مدیریت اسناد و مطبوعات)

گنجینه قرآن و نفایس (موزه شماره سه)[1]

در سال 1356 با انتقال موزه و کتابخانه به ساختمان جدید ابتدا طبقه منهای یک برای مخزن نفایس و نمایش قرآن‏های خطی در نظر گرفته شد. طی سال‏های بعد مخزن نفایس به طبقه دوم ساختمان انتقال یافت و فضای نمایش قرآن‏ها محدود شد چنان‏که تنها میهمانان اختصاصی امکان بازدید از این آثار نفیس را داشتند؛ اما با توجه به اهمیت آثار موجود و نسخ نفیس قرآن‏های خطی موجود در مخزن که قدمت هزارساله کتابت قرآن مجید و وقف آن به حرم مطهر حضرت رضا (ع) را نشان می‌داد، ضرورت تشکیل یک موزه تخصصی برای نمایش آن‏ها در برنامه مدیریت آستان قدس قرار گرفت. در همین جریان بازدید مقام معظم رهبری از این نفایس و تأکید ایشان برای نمایش این گنجینه ارزشمند، موجبات تسریع در روند راه‏اندازیِ این موزه را فراهم کرد و ساختمان فعلی[2] آن با عنوان «گنجینه قرآن و نفایس، موزه شماره سه» در 22 بهمن‌ماه 1364 افتتاح شد.

این موزه در دوطبقه، به مساحت حدود 1000 مترمربع ساخته شد. بنای آن از نظر هنری بسیار زیبا و تزیینات داخلی آن در دیوارها و کاسه بندی سقف، گچ‏بری و آینه‏کاری است که توسط استادکاران هنرمند آستان قدس رضوی استاد ملکی و استاد نژاد[3] اجرا شد. در این زمان طبقه همکف برای نمایش مرقعات و آثار هنری هنرمندان آستان قدس رضوی و طبقه اول برای نمایش 81 جلد قرآن و جزوات قرآنی در ویترین‏ها همراه با هشت تابلو از برگ‏های قرآن دوره تیموری،[4] مشهور به خط بایسنقر میرزا اختصاص یافت. این مجموعه بر اساس تاریخ خط و کتابت و کتاب‏آرایی چیده شد و تعدادی از مرقعات و جلدهای لاکی نیز در ویترین‏های وسط تالار در معرض نمایش قرار گرفت. تالار طبقه همکف این بنا نیز برای نمایش آثار هنری هنرمندانِ نگارگر و تذهیب‏کارِ کتابخانه آستان قدس، استادان محمدرضا بروسان، عیسی آلفته، هاشم ظریف تبریزیان، عبدالعلی بروسان، زهره مهانی‏منش، حسین رزاقی و استاد مجید امیدیان همچنین استادانِ هنرمندِ خوشنویس آستان قدس مانند مصطفی مهدی زاده، کوثر همدانی و برخی استادان دیگر که آثار خود را به این مجموعه اهدا کرده بودند یا در یک دوره زمانی با آستان قدس رضوی همکاری کرده بودند، مانند استاد حسن میرخانی، استاد علی‌اکبر اسماعیلی قوچانی اختصاص داشت. هم‏چنین مجموعه نفیسی از مرقعات همچنین منتخبی از مرقعاتِ نفیسِ مصوّر و هنریِ موجود در گنجینه مخطوطات اختصاص یافت.

در سال 1369 هنرمند بزرگ نگارگری ایرانی استاد محمود فرشچیان در سفرشان به مشهد و زیارت مرقد مطهر حضرت رضا علیه‌السلام همراه با برادرشان در موزه آستان قدس حضور یافتند و دو اثر ارزشمند به نام‏های عصر عاشورا و پنجمین روز آفرینش را به موزه آستان قدس اهدا کردند که در همان زمان این آثار در تالار طبقه به نمایش درآمد[5].

در تاریخ 21 تا 28 مردادماه 1371 به مناسبت اولین سالِ درگذشتِ استاد بزرگ و هنرمند تذهیب‏کار آستان قدس رضوی «عیسی آلفته» با تکیه‌بر آثار موجود در موزه و مخزن کتابخانه آستان قدس و بخش آفرینش‏های هنری (در بنیاد پژوهش‌های اسلامی)، اولین نمایشگاه هنری در اداره موزه‏های آستان قدس رضوی به همت مسئولین و کارشناس موزه با همکاری خانم استاد زهره مهانی منش (شاگرد و همکار استاد آلفته در آستان قدس) در محل طبقه همکف موزه قرآن برگزار شد. در ضمن تابلو چهره‏ استاد به سبک پرداز توسط استاد مهانی منش اجرا و به نمایش گذاشته شد.

تصویر شماره 3: نقاشی آبرنگ از چهره استاد آلفته با تکنیک پرداز اثر استاد زهره مهانی منش، 1371

این برنامه آغازی بر ایجاد بخشی برای نمایشگاه موقت در موزه‏های آستان قدس بود که امکان ارائه آثار موجود در مخازن را فراهم می‏کرد. ازاین‌رو در سال 1372 که مجموعه شخصیِ اهدایی محمد فؤاد سعید وهبه، شامل 1282 قطعه از نرم‌تنان دریایی جمع‏آوری و خریداری‌شده از سواحل سراسر جهان (به جز ایران) به خزانه منتقل شد، منتخبی از این مجموعه در محل طبقه همکفِ گنجینه قرآن به عنوان نمایشگاهی موقت و کوتاه (به مدت 15 روز) برگزار شد.[6] تنوع و زیبایی این آثار طبیعی موجب شد که مورد استقبال بی‏نظیر مراجعان و به خصوص گروه‏های دانش‏آموزی قرار گیرد و این آثار حدود شش ماه در معرض نمایش باقی ماند[7].

در سال 1373 مجموعه بزرگی از آثار اهدایی حضرت آیت‌الله خامنه‏ای (مدّ) به خزانه آستان قدس منتقل شد. با توجه به اهمیت مجموعه اهدایی، مسئولین وقت در معاونت فرهنگی و اداره موزه‏ها تصمیم گرفتند بخشی برای نمایش تعدادی از این اشیا اختصاص دهند. ازاین‌رو تالار طبقه همکف در گنجینه قرآن برای این بخش در نظر گرفته شد و تا حال حاضر با افزایش آثار توسعه‌یافته است.

تصویر شماره 4. نمایی از تالار آثار اهدایی مقام معظم رهبری قبل از تغییر و توسعه (آرشیو تصویری موزه‌های آستان قدس)

تصویر شماره 5. تالار نمایش قرآن‏های خطی (1391-1364) (آرشیو تصویری موزه‌های آستان قدس)

در سال 1389 با انتقال تالارهای نمایش فرش و دست بافت‌ها به ساختمان جدید موزه فرش در جنب ورودی موزه مرکزی، دو تالار در دوطبقه به مساحت حدود 1000 مترمربع برای نمایش آثار به این موزه افزوده شد. در طبقه همکف گنجینه هدایای رهبری توسعه یافت و با تعبیه ورودی‌ای در طبقه اول، تالار فوقانی برای نمایش مرقعات خوشنویسی (از قرن دهم تا عصر حاضر)، قلمدان‏ها و ابزار کتابت گشایش یافت. در سال 1391 پس از بررسی و جلسات مکرر کارشناسی در خصوص تغییر پوشش کف تالارهای این گنجینه از فرش دستبافت به کف‌پوش‌های صنعتی بالأخره در زمستان این سال فرش‏ها جمع‏آوری و کف‌پوش‌های جدید نصب شد. در ضمن در سال 1392 اتاق بزرگی در مجاور تالار قرآن‏های خطی که گاه برای پذیرایی از میهمانان مورداستفاده قرار می‏گرفت، برای نمایش اختصاصی قرآن‏های منسوب به دستخط ائمه اطهار در نظر گرفته شد. در بهار همین سال برنامه بزرگداشت روز جهانی موزه با حضور مدیران عالی و کارشناسان سازمان، همراه با نمایشگاه آثار گل و مرغ هنرمندان آستان قدس رضوی در این بخش برگزار شد و از آن پس این مجموعه نیز در تالار مرقعات در معرض نمایش قرار گرفت. در سال 1393 تالار نمایش قرآن‏های منسوب مجدداً تغییر کاربری یافت و ویترین‏های نمایش این نسخ نفیس خطی در همان تالار اول قرار گرفت.

سال 1395 در جریان برنامه توسعه گنجینه هدایای رهبری، آثار موجود در تالار مرقعات شامل تابلوهای مرقعات خوشنویسی و گل و مرغ جمع‎‏آوری شد و بجای آن تعدادی از قرآن‏های نفیس خطی همراه با تابلوهای خوشنویسی آیات قرآن و احادیث که برخی از آن‏ها اهدایی مقام معظم رهبری (مد) بودند از موجودیِ مخازن انتخاب‌شده و در معرض نمایش قرار گرفتند.

 تصویر شماره 6. تالار نمایش قرآن‌های خطی پس از طرح توسعه در زمستان 1391 (آرشیو تصویری موزه‌های آستان قدس)

گنجینه تمبر و اسکناس

بررسی اسناد اداری نشان می‏دهد اولین تمبرهای موجود در موزه آستان قدس رضوی به صورت اهداء به مجموعه افزوده‌شده‌اند اما تلاش کارشناسان موزه برای تکمیل مجموعه موجود موجب شد به مرور با افزایش آن نیاز به تشکیل یک گنجینه تخصصی برای نمایش تمبرها و اسکناس‏های تاریخی تا دوره معاصر به وجود آید. در اواخر سال 1360 آقای سید جعفر حسینیون (مسئول وقت موزه) طی نامه‎‏ای از اداره امور فرهنگی درخواست می‏کند «یک سری تمبر از ابتدای انقلاب اسلامی، از پستخانه خریداری نمایند تا در مجموعه سکه‏ها و تمبرهای تاریخی به نمایش درآید.» متعاقب آن رئیس وقت اداره امور فرهنگی دکتر محمدمهدی رکنی پس از کسب موافقت مدیران مافوق به وی اعلام می‏کند که کلیه تمبرهای موجود در اداره خزانه را تحویل گرفته و پس از بررسی و مشورت آنچه را که مناسب برای موزه باشد در ویترین‏ به نمایش گذارد. (نامه شماره 2526، تاریخ 21/11/1360، اسناد بایگانی راکد موزه آستان قدس) در سال 1367 آقای فوزی غفاری (کارشناس و مجموعه‏دار تمبر) پس از بازدید از موزه‏ی آستان قدس و گفتگو با مسئولین موزه پیشنهاد تکمیل مجموعه تمبرهای آستان قدس و تشکیل موزه تمبر و اسکناس را ارائه می‏دهد. با موافقت آستان قدس رضوی برای راه‏اندازی این موزه اقدامات لازم توسط وی با همکاری کارشناس موزه آستان قدس آقای سیّد رضا شالفروشان انجام می‏گیرد و در بهمن‌ماه سال 1369 دومین بخش تخصصی در موزه‏ها در طبقه منهای یک ساختمان موزه مرکزی با نمایش حدود 1210 قطعه تمبر مربوط به ایران و سایر کشورهای جهان افتتاح می‏شود. این مجموعه که در ابتدا با تکیه‌بر آثار موجود و خرید تمبرهای کسری تشکیل‌شده بود با وقف و اهدای مجموعه‌های ارزشمند تمبر و اسکناس از ایران و سایر کشورهای جهان روزبه‌روز بر غنای آن افزوده شد، چنانکه که تا شهریور سال 1392 به همت و تلاش مسئول این گنجینه آقای محمدحسین یزدی نژاد حدود 825 هزار قطعه تمبر و اقلام پستی از ایران و بیش از 240 کشور و مستعمرات قدیم جهان و بیش از 23 هزار قطعه اسکناس از ایران و 150 کشور جهان در مجموعه جمع‌آوری‌شده و نگه‏داری می‏شود. بزرگ‌ترین واقف و اهداکننده آثار به این گنجینه (تمبر و اسکناس) دکتر رضوان پرادان است که مجموعه اهدایی وی بالغ بر هزاران قطعه تمبر و اقلام پستی، همچنین تعدادی سکه و مدال از کشور انگلیس را در بردارد.

تحولات موزه در سال 1373 ش.

در برنامه توسعه سازمان‏های فرهنگی آستان قدس رضوی دو جریان مهم در سال 1373 بر توسعه موزه‏های آستان قدس تأثیر گذاشتند. انتقال ساختمان کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی به ساختمان جدید آن، در محل بست شیخ طوسی که با این اقدام محل قبلی آن توسط سازمان توسعه و عمران حریم و حرم مطهر حضرت رضا علیه‌السلام تغییر کاربری یافت. در هریک از این طبقات یک بخش اداری در نظر گرفته شد. در ضمن برای فضاهای نمایش و به خصوص ویترین‏های این قسمت از الگوی مشابه ویترین‏های طبقه همکف استفاده شد. عملیات تغییر کاربری این طبقات تا آخر سال 1377 به طول انجامید و در سه ماه اول سال 1378 این بخش‏ها تحویل اداره موزه‏های آستان قدس شد. دومین توسعه ایجادشده در سال 1373 جریان انتقال مجموعه بزرگی از اشیای اهدایی حضرت آیه الله خامنه‏ای به آستان قدس رضوی بود که متعاقب آن گنجینه هدایای مقام معظم رهبری (مد) در بهمن‌ماه این سال افتتاح شد.

گنجینه آثار اهدایی حضرت آیه الله خامنه‏ ا ی

تصویر شماره 7. تالار نمایش آثار اهدایی حضرت آیه الله خامنه‏ای در سال 1373 (آرشیو تصویری موزه‌های آستان قدس)

این گنجینه در 22 بهمن سال 1373، در طبقه همکف ساختمان موزه قرآن و نفایس افتتاح شد. ابتدا این بخش شامل یک تالار به وسعت 400 مترمربع بود و در آن آثار متنوعی شامل تابلوها و آثار حجمی و ظروف در ویترین‏های دیواری و ایستاده در وسط تالار، همراه با تعدادی از نسخ خطی نفیس اهدایی در ویترین‏های تخت به نمایش درآمد؛ اما در طی سال‏های بعد با افزایش و تنوع بیشتر و توسعه تالارهای نمایش تغییراتی در شیوه نمایش و آثار انتخابی صورت گرفت و با انتقال بخش تالار مطالعه بانوان که در سالن جنبی این تالار قرار داشت این قسمت نیز به گنجینه اضافه شد و تعداد آثار بیشتری به نمایش درآمد.

تصویر شماره 8. تالار دوم نمایش آثار اهدایی مقام معظم رهبری (مد) قبل از سال 1389

در سال 1389 پس از انتقال گنجینه فرش و دست بافت‌ها تالاری به وسعت 400 مترمربع به توسعه این گنجینه اختصاص یافت، اما تالار دوم نمایش (محل قبلی تالار مطالعه بانوان) با افزایش آثار اهدایی استاد محمود فرشچیان برای نمایش آثار وی اختصاص یافت. در سال 1391 باهدف نمایش تعداد بیشتری از آثار اهداشده فرش‏ها به موزه فرش و سکه‏ها به بخش سکه منتقل شد و آثار دیگری نیز از خزانه برای نمایش انتخاب شد.

در سال 1395 با وجود افزایش هدایای مقام معظم رهبری (مد) و از طرفی با توجه به رویکرد تولیت معظم آستان قدس مبنی بر ادامه روند توسعه همراه با استانداردسازی در موزه‏ها، جلسات مشورتی متعددی با حضور متخصصان حوزه موزه‏داری کشور و کارشناسان آستان قدس برگزار شد تا ضمن افزایش آثارِ نمایشی، تغییراتی در شیوه نمایش آثار ایجاد شود.

حضرت آیه الله خامنه‏ای یکی از واقفان عمده آستان قدس رضوی به شمار می‏روند که تاکنون به جز اشیای شخصی و اهداشده به ایشان، مجموعه نفیسی از کتب و نسخ خطی قرآن را به آستان قدس رضوی اهدا کرده‏اند. در حال حاضر اشیای هنری متنوعی مانند تابلوهای خط و تذهیب، نقاشی، تراش روی شیشه، معرق چوب و صدف، آثار منبت‏کاری بر چوب و عاج، سوزن‏دوزی، قلم‌زنی روی مس، انواع ظروف، ماکت‏ها و آثار حجمی، مدال‏ها و سکه‏ها، هم‏چنین مجموعه ارزشمندی از قرآن‏های خطی که توسط سران کشورهای خارجی، شخصیت‏های برجسته ایرانی و خارجی، هنرمندان و ارادتمندان به رهبر معظم انقلاب حضرت آیت‌الله‌العظمی خامنه‏ای (مدّ) در این گنجینه به نمایش درآمده که بسیاری از آن‏ها دارای ارزش فرهنگی و هنری و برخی نیز دارای ارزش تاریخی هستند ازجمله دو قطعه پارچه کتیبه دار از روپوش خانه کعبه و پرچم عشایر خوزستان[8]. این موزه یکی از موزه‏های مهم ایران محسوب می‏شود که با توجه به اهدای آثار جدید و رویکرد توسعه‏ایِ فضاهای فرهنگیِ آستان قدس، مساحت فضای نمایشی و تعداد اشیای به نمایش درآمده، از زمان افتتاح تاکنون بیش از 3 برابر افزایش داشته است.

تصویر شماره 9. تالار شماره یک موزه هدایای رهبری پس از اجرای کف‌پوش در سال 1391 (آرشیو تصویری موزه‌های آستان قدس)

گنجینه تخصصی فرش و دست بافت‌ها

ازآنجاکه مفروش کردن حرم مطهر یکی از امور ضروری برای استفاده زائران از فضاهای زیارتی بوده، این امر همیشه موردتوجه قرار داشته و نه‌تنها عموم مردم بلکه حکمرانان مسلمان در دوره‏های مختلف تاریخی به آن توجه نموده‏اند. قدیمی‏ترین آثار به‌جامانده از فرش‏های مورداستفاده در حرم مطهر مربوط به دوره صفوی است. این دست بافته‌ها بسیار متنوع هستند و نه‌تنها برای پوشش کف بلکه به عنوان پرده برای نصب در ورودی‏های حرم مطهر مورداستفاده قرارگرفته‌اند. اسناد و مدارک (سند شماره 28473، ص 1 و 2) موجود در آرشیو مرکز اسناد آستان قدس رضوی نشان می‏دهد که به مرور با توسعه فضای زیارتی مسئولین تشکیلات اداری تهیه فرش‏های متناسب با این فضاها و نیاز زائرین را در نظر داشته‏اند. بدین منظور سفارش بافت فرش به بهترین استادکاران و کارگاه‏های بافت در دستور اجرا بوده است که ازجمله آن‏ها می‏توان سفارش بافت فرش به کارگاه عمواغلی، صابر و ارجمند را نام برد.

در سال شمسی 1324 با افتتاح اولین موزه آستان قدس تعدادی از فرش‏های تاریخی حرم مطهر مانند قالی گلابتون دار، قالی پرده‏ای دورو، قالیچه محرابی باغی و قالیچه محرابی قندیلی همراه با دیگر آثار دوره صفوی و قاجار به نمایش درآمد.در سال 1356 با ساخت موزه مرکزی، این مجموعه در تالار در‏های طلا و نقره به معرض نمایش گذاشته شد و به مرور فرش‏های دیگری نیز به آن افزوده شد؛ اما ازآنجاکه در آستان قدس رضوی فرش‏های ارزشمند و نفیسی موجود داشته که خاص حرم مطهر بافته‌شده‌ بودند (مانند فرش‌های شاه‌عباسی مربوط به دوره صفوی و فرش‏های عمواوغلی و پرده‏ای مربوط به دوره قاجار و دوره پهلوی اول) و یا فرش‏هایی که به‌ مرور اهداشده بودند (مانند فرش هفت شهر عشق و فرش‏های معراج، نظام دوست و...)، وجود گنجینه‏ای درخور نمایش مجموعه این آثار لازم و ضروری بود. بدین منظور سومین گنجینه تخصصی در موزه آستان قدس برای نمایش فرش و دست بافت‌ها، در سال 1377 با تغییر کاربری محل تالار مطالعه آقایان[9] در ضلع جنوب شرقی صحن امام خمینی (ره) افتتاح شد و حدود 50 تخته فرش در دوطبقه (هر طبقه 400 مترمربع) و تعدادی از منسوجات نفیس مورداستفاده در حرم مطهر به نمایش درآمد. ورودیِ این گنجینه ابتدا از صحن امام خمینی (ره) و پس از آغاز ساخت رواق امام خمینی (ره) از محل ورودیِ گنجینه قرآن در صحن کوثر بازگشایی شد.

تصویر شماره 10. نمای تالار مطالعه آقایان قبل از تغییر کاربری و راه‏اندازی گنجینه تخصصی فرش (آرشیو مدیریت اسناد)

برای آماده‌سازی این مکان و ساخت سازه‏های نمایش فرش‏ها کارشناسان و مسئولین موزه آستان قدس[10] از موزه‏ ملی فرش ایران بازدید کردند و طرح سازه‏های عمودی و افقی را (تصویر شماره 10) باهدف بهبود روش نمایش فرش‏ها در این موزه اجرا نمودند. این بخش تا سال 1389 در این محل دایر بود و از سال 1390 آثار به ساختمان جدید موزه منتقل شد.

تصویر شماره 11. تالار نمایش فرش‏ها در گنجینه تخصصی فرش و دست بافت‌ها سال 1377 تا 1388 (آرشیو تصویری موزه‌های آستان قدس)

توسعه موزه مرکزی و ایجاد بخش‌های جدید

با انتقال کتاب‏خانه آستان قدس رضوی به محل جدید خود دربست شیخ طوسی در سال 1373 طبقات فوقانی موزه مرکزی آستان قدس به تالارهای نمایش برای اشیای موزه‏ای تغییر کاربری یافت. این اقدامات توسط معاونت بهره‌برداری در سازمان حریم و حرم مطهر انجام گرفت و تا سال 1377 به طول انجامید. این قسمت در بهار سال 1378 به اداره موزه‏ها تحویل و به دستور مدیران عالی قرار شد هم‏زمان با میلاد باسعادت رسول اکرم (ص) و امام جعفر صادق علیه‌السلام در تاریخ 8/4/1378 افتتاح شود. انتخاب موضوعات برای نمایش، طی جلسات متعدد مسئولین با کارشناسان موزه و با توجه به در نظر گرفتن استقبال بازدیدکنندگان از موضوعات مختلف مانند مجموعه اهدایی صدف و حلزون، همچنین اهمیت برخی آثار وقفی موجود در خزانه مانند اشیاء علمی و نجومی اهدایی سید جلال طهرانی[11] انجام گرفت. درنتیجه آثار انتخاب‌شده در بخش‏های هنرهای تجسمی، صدف، حلزون و موجودات دریایی، نجوم و ساعت، سلاح‏های سرد و گرم و ظروف، چیده و در صبح روز هشتم تیرماه با حضور حضرت آیه الله طبسی و حضرت آیه الله رفسنجانی افتتاح شد. در اینجا به معرفی کوتاهی از هر بخش می‎‏پردازیم.

تصویر شماره 12. تولیت وقت و مسئولین آستان قدس در مراسم افتتاح بخش‏های جدید، سال 1378 (آرشیو تصویری موزه)

بخش تاریخ مشهد: در راستای توسعه موزه مرکزی و ایجاد بخش‏های جدید، ابتدا آثار طبقه همکف به لحاظ موضوعی تفکیک شدند و به بخش‏های مرتبط انتقال یافتند. به‌طور مثال انواع ظروف چینی، بلور و با رفتن، به موزه ظروف و دو ویترین از ابزارآلات جنگی به موزه سلاح در طبقه دوم همین ساختمان منتقل گردید، همچنین آثار مربوط به تاریخ حرم مطهر و آستان قدس رضوی در ویترین‏های این طبقه چیدمان شد، سپس تعدادی اشیای دیگر، مرتبط با حرم مطهر مانند کتیبه‏های طلای مشبک مربوط به ضریح مطهر در دوره صفوی از خزانه انتخاب و به مجموعه حرم رضوی افزوده شد. در این زمان به علت اینکه یکی از برنامه‏های معاونت فرهنگی آستان قدس برای توسعه موزه‏ها ایجاد موزه «تاریخ مشهد» بود و تعداد قابل‌توجهی تصاویر قدیمی از حرم مطهر و شهر مشهد نیز تهیه‌شده بود، همچنین آرشیو بزرگی از اطلاعات تاریخ شفاهی نیز جمع‌آوری‌شده بود؛ قرار شد نام گنجینه آثار در طبقه همکف به موزه «تاریخ مشهد» تغییر یابد و به مرور اشیای مرتبط با این بخش تکمیل شود. ازاین‌رو عکس‏های قدیمی در قاب‏های مناسب داخل دو هشتی این موزه به نمایش درآمد که تا قبل از نصب ضریح‏های فولادی و طلا و نقره نیز در معرض نمایش قرار داشت. در سال 1379 این مجموعه جمع‏آوری و به مخزن منتقل شد و ضریح فولادی (مربوط به دوره صفوی) در هشتی سمت راست و ضریح طلا و نقره یا ملمع (مربوط به دوره پهلوی) نیز در سال 1386 در هشتیِ سمت چپ این موزه نصب و به نمایش درآمد.

تصویر شماره 13. نمایش انواع اشیای مربوط به تاریخ حرم مطهر در بخش تاریخ مشهد سال 1378 تا 1391 (آرشیو تصویری موزه)

بخش نجوم: بخش نجوم با تکیه‌بر کلکسیون ابزارآلات نجومی و ساعت‏هایی که توسط مرحوم استاد سید جلال‌الدین طهرانی (1366 -1278) وقف آستان قدس رضوی شده بود، شکل گرفت. اشیای ارزشمند این بخش با همکاریِ دکتر محمد فرهاد رحیمی[12] از میان ابزارآلات موجود در خزانةآستان قدس انتخاب و کارشناسی شد و پس از تهیه اتیکت معرفیِ هر اثر، در ویترین‏ها به صورت موضوعی چیدمان شدند. این مجموعه شامل انواع اسطرلاب‏های تخت، حلقوی، کروی، انواع تلسکوپ‏های شکستی و انعکاسی و تلسکوپ خورشیدی کره‏های آسمانی و جغرافیایی، آرمی لار (ذات الحق)، حلقه‏های نجومی، تئودولیت، سکستانت، مدل حرکت زمین، ماه، خورشید، دوربین دوچشمی، همچنین مجموعه‏ای از ساعت‏ها ازجمله ساعت‏های آفتابی، دیواری (وزنه‏ای و پاندولی)، رومیزی، دنگی و حلقوی و تعدادی اشیا مربوط به نجوم دریایی است. در طی سال‏های 1379 تا 1382 دو برنامه همایش و نشست علمی با حضور کارشناسان داخلی آستان قدس و کارشناسان و پژوهشگران حوزه نجوم با عنوان «اسطرلاب» و «نجوم» برگزار شد که در حاشیه نشست نمایشگاهی از نسخ خطی نجومیِ وقف‌شده توسط سید جلال طهرانی نیز برگزار شد. از سال‏ 1390 به بعد با همکاری کارشناسان فیزیک و نجوم[13]، این آثار به‌طور تخصصی موردبررسی قرار گرفت و شناسنامه آن‏ها که قبلاً به‌طور مختصر نوشته‌شده بود دوباره مورد بازبینی و نوشته شد. در ضمن اشیای خزانه به‏طور کامل موردبررسی قرار گرفت و تعدادی از اشیای بسیار مهم در حوزه نجوم شناسایی و به موزه منتقل شد. در سال 1392-1393 اطلاعات تکمیلی و تخصصی به زبان ساده توسط گروه مشاوران همکار در بخش نجوم تهیه و در محل مناسب برای مطالعه مخاطبان نصب شد، در ضمن آرایش ویترین‏های نمایش متناسب با موضوعات، به منظور ایجاد جذابیت بصری و درک کاربرد آثار تغییر کرد. این بخش دارای آثار تاریخی بسیار مهم و اشیای علمی منحصربه‌فردی است که برخی از قطعات آن به علت نبود فضای مناسب برای نمایش تاکنون به موزه منتقل نشده است.

تصویر شماره  14. دکتر محمد فرهاد رحیمی (نفر سوم از سمت است) همراه با دانشجویانش در بازدید از موزه آستان قدس

تصویر شماره 15. نمای بخش نجوم و ساعت سال 1393 (آرشیو تصویری موزه)

بخش ظروف: با گشایش اولین موزه در آستان قدس رضوی تعدادی ظروف چینی و فلزی که دارای ارزش فرهنگی و تاریخی بودند برای نمایش انتخاب شدند. این مجموعه به علت اهمیت و قدمتشان با وجود تغییر مکان موزه آستان قدس همچنان تا سال 1378 در طبقه همکف موزه در معرض نمایش قرار داشتند. بررسی آثار خزانه آستان قدس و طبقه‏بندی این آثار در سال 1371 توسط استاد رجب‏علی لباف خانیکی موجب شناسایی این آثار ارزشمند شد. طبقه‏بندی این آثار مشخص کرد که به جز آثار وقفی و نذری مجموعه بزرگی از انواع ظروف با جنس‏های متنوع و کاربردهای مختلف که در بخش‏های مهمان‌سرا و تشریفاتی مورداستفاده بوده و در حال حاضر در خزانه آستان قدس رضوی نگه‏داری می‏شوند. از طرفی طی سال‏های اخیر تعداد قابل‌توجهی ظروف سفالی از هزاره‏های قبل از میلاد تا عصر حاضر به موزه و خزانه آستان قدس اهداشده و همچنین در سال 1370 در جریان عملیات حفاری و گمانه‏زنی در محوطه توسعه حریم حرم مطهر (محل زیرگذر فعلی) رئیس اداره موزه‏ها دکتر سید علی اردلان جوان و معاونت فرهنگی وقت دکتر علی‌محمد برادران با درخواست همکاری کارشناسان موزه در گروه حفاری به سرپرستی استاد رجب‏علی لباف خانیکی موافقت کردند. درنتیجه این عملیات آثار فرهنگی مکشوفه شامل پدیده‏های معماری، اشیای سفالی و غیر آن به دست آمد و در پایان فصل حفاری آثار منقول مکشوفه از گمانه‏ها به خزانه آستان قدس منتقل شد. از سال 1376 به بعد با توسعه حرم مطهر و خاک‌برداری‌هایی که در صحن‏های مختلف انجام می‏گرفت اشیای بسیاری به‌طور اتفاقی کشف شدند که پس از انجام مراحل پاک‌سازی و مرمت به خزانه منتقل شدند. این آثار ازآن‌جهت که مربوط به محوطه آثار تاریخی حرم مطهر و هسته مرکزی شهر مشهد بوده‏اند بسیار ارزشمند هستند و در بین این آثار قطعات منحصربه‌فردی وجود دارد. ازاین‌رو انتخاب اشیای این بخش با توجه به سیر تاریخی تولید و استفاده از ظروف در تمدن بشری انجام گرفت. (بر اساس موجودی خزانه) و چیدمان آثار در بخش ظروف عبارت بود از: مجموعه‌ای از ظروف سفالی، سلادن، چینی‌های آبی و سفید، چینی‌های پنج رنگ و بلورهای تراش‌دار و منقوش و بارفتن‏ها. در ضمن از سال 1379 مستندسازی اشیای این بخش آغاز شد و از استادان متخصص در زمینه‏های لازم برای تهیه اطلاعات کارشناسی دعوت شد. بررسی ظروف چینی آبی و سفید موجود در آستان قدس برای اولین بار توسط استاد مدعو خانم دکتر فخری دانشپورپرور انجام گرفت و کتیبه‏های چینی روی ظروف خوانده شد. این بررسی نشان داد که این ظروف نفیس‏ترین ظروف چینی آبی و سفید در مقایسه با مجموعه‏های موجود در بقعه اردبیل و جزیره هرمز هستند. در بین این ظروف یک قاب بزرگ با مُهر گرد و عبارت «وقف آستان قدس» وجود دارد که جزو موقوفات سلطانم (مهین بانو) به آستان قدس رضوی است.

در طی سال‏های بعد باهدف ارائه نمونه‏هایی از آثار مکشوفه، موقوفات و نذورات جدید و آثار ارزشمند موجود در مخزن، مانند ظروف فلزی قلم‌زنی و مرصع و ظروف نقره‏ای، اشیای به نمایش درآمده و شیوه نمایش آن تغییراتی داشته است. بررسی ظروف آستان قدس رضوی و توجه به تنوع آن موجب شد که بنا به پیشنهاد مسئول موزه ظروف در اردیبهشت‌ماه سال 1382 پیشنهاد برگزاری نمایشگاهی از سماورهای زغالی خزانه به مدیران وقت ارائه شد. پس از کسب موافقت این نمایشگاه با انتقال تعداد معدودی از سماورها، قهوه جوش‌ها و ظروف قهوه و چای‏خوری با قدمت 200 سال قبل تا عصر حاضر، در محل تالار نمایشگاه ورودی سالن قدس برگزار شد. استقبال پرشور بازدیدکنندگان و مراجعان کتاب‏خانه از این موضوع نمایشی و رضایت ایشان از چنین نمایشگاهی موجب شد سماورها به عنوان بخشی از آثار شناخته شوند و در موزه مردم‏شناسی فضایی برای نمایش آن اختصاص یافت.

تصویر شماره 16. نمای ویترین‌های بخش ظروف (آرشیو تصویری موزه)

تصویر شماره 17. نمای ویترین‌های بخش ظروف (آرشیو تصویری موزه)

بخش سلاح: مجموعه‏ای بالغ بر 1000 عدد انواع سلاح‏های سرد و گرم را در خزانه آستان قدس رضوی نگه‏داری می‏شود. این آثار به‌مرورزمان به حرم مطهر امام رضا علیه‌السلام وقف یا اهداشده‌اند و قدمت آن‌ها مربوط به دوره صفوی تا عصر حاضر است. ازآنجاکه این مجموعه موردتوجه بسیاری از بازدیدکنندگان موزه‏های آستان قدس رضوی قرار داشت، در سال 1378 بخشی از فضای نمایشی در تالارهای جدید به نمایش منتخبی از این آثار اختصاص یافت. این مجموعه شامل: کمان‏های لاکی روغنی (مربوط به دوره صفوی)، سپر، زره فولادی، لباس طلسمات (رزم) مربوط به دوره زندیه، نیزه منقوش و لاکی به طول بیش از سه متر، کلاه‏خود و ساعد بند و انواع تبرزین و تبر، کارد و خنجر با تزیینات طلاکوب، قمه و شمشیر، تفنگ‏های سر پر، یک لول، دولول و چهار لول، تپانچه‌های یک لول و دولول، انواع باروت دان‏ با مخزنِ چرم، عاج و فلزی است[14]. از آثار نفیسِ این مجموعه شمشیر و خنجر مرصع است که جزو مجموعه جواهرات نگه‏داری می‏شوند. آرایش ویترین‏ها و اشیای بخش سلاح‏های سرد و گرم در سال 1393-1394 به منظور جذابیت بصری برای بازدیدکنندگان با نظر کارشناسان موزه تغییر کرد.

تصویر شماره 18. نمایش سلاح‏های گرم در بخش سلاح، سال 1390، (آرشیو تصویری موزه)

تصویر شماره 19. تغییر آرایش ویترین‏های بخش سلاح‏های سرد و گرم، سال 1394

بخش هنرهای تجسمی:یکی از مجموعه‏های نفیس و منحصربه‌فرد آثار خزانه آستان قدس آثار هنرهای تجسمی است. این مجموعه‏ بالغ ‌بر یک هزار از انواع تابلوهای هنری است که با فنون متنوع خلق‌شده‌اند. این آثار شامل تابلوهای نقاشی ایرانی و خارجی در سبک‏های مختلف از قرن هفدهم میلادی (سده 11 و 12 هجری) تا عصر حاضر، تابلوهای معرق‏کاری، آینه‏کاری‏، قلم‌زنی، جُنده‏کاری، خوشنویسی، خاتم‏کاری‏، نقاشی پشت شیشه و تابلوهای نقاشی با سبک قهوه‏خانه‏ای (خیالی نگاری)، سقاخانه‏ و گل و مرغ و موارد دیگر است که به موزه‏ آستان قدس وقف یا اهداشده‌اند. در سال 1378 با توسعه فضاهای نمایشی، با توجه به اهمیت این آثار تعدادی از تابلوهای نقاشی ایرانی و خارجی انتخاب و به نمایش درآمدند، این آثار عبارت بودند از: چهار اثر از تابلوهای نقاشی استاد کمال‏الملک (سال 1292 قمری)، شش اثر از استاد محمود فرشچیان که در طی سال‏های 1369 تا 1377 توسط ایشان اهداشده بود، واقعه عاشورا (سال 1345) اثر استاد شمس و تابلو معروف ونیز اثر ویلیام جیمز (قرن 18 م.)، تفرجگاه (قرن 17 م.) اثر اف. ام. آمس (F.M.Ams)، پرتره‏ یک مرد (مدرسه فرانسیس، قرن 17 م.) و پرتره یک نجیب‏زاده ایتالیایی (قرن 18 م.)، همچنین تعدادی تابلوهای نقاشی که در سال 55-1354 توسط کارشناسان هنری آستان قدس برای کاخ ملک‌آباد از یک نمایشگاه در ایتالیا خریداری‌شده بود.آثار به نمایش درآمده در این بخش در طی سال‏های بعد به‌طور متناوب تغییر کردند و به مرور برخی آثار دیگر از خزانه و همچنین آثاری که توسط برخی هنرمندان معاصر به موزه آستان قدس اهداشده بودند، جایگزین یا به مجموعه افزوده شدند، اما برخی آثار منحصربه‌فرد مانند آثار استاد کمال‏الملک یا تابلوهای ونیز و تفرجگاه همچنان در معرض نمایش هستند.در سال 1389 با افزایش آثار اهدایی استاد فرشچیانبه موزه آستان قدس این مجموعه به محل جدید خود در ساختمان گنجینه قرآن منتقل شد.

تصویر شماره 20. نمایی از تابلوهای نقاشی در بخش هنرهای تجسمی (آرشیو تصویری موزه)

بخش موجودات دریایی:در سال 1364 موزه استان قدس میزبان یک مجموعه‏دار علاقه‌مند و از شیعیان اهل سوریه به نام محمد سعید فؤاد وهبه بود. وی پس از بازدید برای اهدای کلکسیون صدف و حلزون‏های دریایی خود به مسئولین موزه اعلام آمادگی کرد. پس‌ازآن محمد سعید فؤاد وهبه در طی سفرهای مکرر شخصاً مجموعه 1282 قطعه صدف و حلزون دریایی از کلکسیون شخصیِ خود را که از سواحل آبی سراسر جهان جمع‏آوری و خریداری‌شده بود، به دفتر نمایندگی آستان قدس در تهران تحویل داد. پس از انتقال این مجموعه به مشهد بنا بر تصمیم مسئولان موزه استان قدس، در سال 1372 قرار شد منتخبی از این مجموعه در یک نمایشگاه کوتاه مدت (15 روزه) به نمایش درآید.استقبال بی‌سابقه بازدیدکنندگان به خصوص گروه‏های دانش‏آموزان و دانشجویان موجب شد که نه‌تنها این نمایشگاه تا دی‏ماه همین سال ادامه یابد بلکه در سال 1378 نیز با توسعه موزه مرکزی بخشی برای نمایش تعدادی از موجودات دریایی با تکیه‌بر این مجموعه اختصاص یابد.

تالار آبزیان یا بخش موجودات دریایی در تیرماه 1378 هم‏زمان با میلاد مسعود پیامبر اکرم (ص) و امام جعفر صادق علیه‌السلام با نمایش حدود 450 گونه از صدف‏ها و حلزون‏های دریایی از مجموعه فؤاد وهبه گشوده شد. هم‏زمان با افتتاح این بخش دکتر محمد فرهاد رحیمی یک ماهی مومیایی‌شده به نام «شیطان دریا» به این بخش اهدا کرد که موردتوجه بسیاری از بازدیدکنندگان موزه‏های آستان قدس قرار گرفت. این مجموعه شامل حلزون‌های خاردار (موریسیده)، پلکانی (اپی‏تونیده)، عنکبوتی، چینی مانند (سیپرائیده)، مخروطی و سرپایان و دو کفه‌ای‌های شانه مانند (پکتینیده)، غول‌پیکر (تری‏داکنیده)، قلب مانند (کاردی‏ایده)، غلافی شکل (سولینیده)، آویسترهای خاردار (اسپوندیلیده)، گوش دریا، خار پوستان، سکه دریایی، توتیای دریایی و ستاره دریایی بود و یک ویترین نیز به نمایش اشیای تزیینی که از حلزون‏ها و دو کفه‌ای‌ها در آن استفاده‌شده بود، اختصاص یافت. در طی ده سال گذشته فؤاد سعید وهبه 1544 قطعه صدف و حلزون دیگر نیز به موزه آستان قدس اهدا کرد. نمایش این آثار موجب شد، کارشناسان موجودات دریایی که در مراکز علمی و دانشگاهی مشغول به کار بودند برای مستندسازی و کارشناسی برخی گونه‏ها با این موزه همکاری نمایند[15]، ضمن اینکه برخی از بازدیدکنندگان مجموعه‏هایی از موجودات دریایی مربوط به سواحل دریای خزر، عمان و خلیج‌فارس را به موزه آستان قدس اهدا کردند[16]. در حال حاضر به جز نمونه‏هایی صدف‏ها و حلزون‏های سواحل دریاهای ایران مرجان‏ها و ماهی‏های آکنده سازی[17] شده نیز در این بخش به نمایش درآمده است.

تصویر شماره 21. نمای تالار آبزیان 1395، (آرشیو تصویری موزه)

موزه مردم‌شناسی (حمام مهدی قلی بیک)

تصویر شماره 22. نمای سربینه در حمام مهدی قلی بیگ

این موزه در محل حمام مهدی قلی بیک (میرآخور شاه‌عباس صفوی) گشایش‌یافته است. این حمام که یک بنای تاریخی مربوط به دوره صفوی بود که در سال 1027 هجری قمری وقف آستان قدس رضوی شده بود و تا حدود سال 1367 شمسی نیز مورداستفاده قرار می‌گرفت. از سال 1369 این بنا متروکه شد اما در تاریخ پنجم اردیبهشت 1376 در فهرست بناهای تاریخی کشور ثبت گردید.

تصویر شماره 23. تصویر بخشی از وقف نامه حمام مهدی قلی بیگ، 1327 قمری

از سال 1378 آستان قدس رضوی با توجه به موقوفه بودن و ارزش‌های فرهنگی و تاریخیِ این بنا، مرمت و با زنده سازی آن را در دستور کار خود قرارداد و با همکاری کارشناسان سازمان میراث فرهنگی خراسان آن را احیاء نمود. پس از انجام عملیات مرمت بنا کارشناسان معاونت امور موزه‌ها پیشنهادانی برای تغییر کاربری آن ارائه دادند که سرانجام با تشکیل موزه مردم‌شناسی در این محل موافقت گردید. در آذرماه سال 1385 این بنای تاریخی به مساحت 1875 مترمربع در سه بخش سربینه، گرم خانه و چاله حوض (استخر) با مجموعه‌ای از آثار انتخاب‌شده مرتبط با موضوع مردم‌شناسی افتتاح شد. این بنای تاریخی دارای نقاشی بر سطح داخلی بدنه و زیر گنبد اصلی در سربینه است که قدیمی‏ترین لایه مربوط به دوره صفوی و جدیدترین لایه مربوط به اوایل دوره پهلوی است. نقاشی‏های این قسمت در جدیدترین لایه شامل صحنه‏هایی از داستان‏های اساطیری و شاهنامه فردوسی و داستان‏های عاشقانه نظامی گنجوی، ماه‏های سریانی سال و محلات قدیم شهر مشهد مثل میدان اعدام، کوهسنگی و سردرِ باغ ملی، تصاویری از بالون، هواپیما، اولین ماشین‏ و گرامافون و مردانی با کلاه پهلوی است که نشان‌دهنده زندگی اجتماعیِ مردم است. در زیر این فضا کانال‏هایی تعبیه‌شده بوده که به آن «گربه‏رو» نیز گفته می‏شده و هوای گرم گلخن یا تون حمام را به این قسمت منتقل می‏کرده است. آثار به نمایش درآمده در این موزه شامل لوازم پذیرایی، لوازم آرایش، انواع لباس و پوشاک قدیمی مربوط به اقوام مختلف، نمونه‏هایی از منسوجات مورداستفاده در حمام در محل سربینه و مجموعه‏ای از لوازم مورداستفاده در حمام، ظروف و انواع سماورها و لوازم روشنایی در محل گرم خانه، تعدادی عکس مربوط به قشرهای مختلف اجتماعی و مشاغل آن‏ها، تصاویر بناهای قدیمی مشهد و نقاشی‏های قهوه‏خانه‏ای در محل استخر آب سرد است. در طی سال‏های اخیر کارشناسان موزه آستان قدس برای نگهداری و حفاظت این بنا تلاش بسیار داشته‏اند و ضمن ایجاد تغییراتی در نمایش آثار در جهت اطلاع‏رسانی و جذب مراجعان و مخاطبان ازجمله موزه‏های موفق کشور محسوب می‏شوند.

تصویر شماره 24. غرفه پوشاک در سربینه (موزه مردم‌شناسی)

موزه فرش آستان قدس

اجرای پروژه ساخت موزه بزرگ فرش آستان قدس در کنار موزه مرکزی در سال 1383 آغاز شد. مراحل ساخت تا بهره‏برداری از این بنا تا سال 1389 به طول انجامید و در آبان ماه 1390 هم‌زمان با عید سعید غدیر خم افتتاح شد. این ساختمان که از شمال به موزه مرکزی، از شرق به صحن کوثر و از غرب به رواق امام خمینی (ره) و از جنوب به غرفه‏های صحن جامع رضوی منتهی می‏گردد، در چهار طبقه (با احتساب نیم‌طبقه) احداث گردید. این موزه از طریق هشتیِ زیبایی که هم‌زمان با این موزه ساخته‌شده با موزه مرکزی در ارتباط و دارای ورودی مشترک است. موزه فرش با داشتن سه‌طبقه فضای نمایشی و یک طبقه فضای کارگاهی در زیربنایی به مساحت 6647 مترمربع یکی از بزرگ‌ترین موزه‌های تخصصی فرش جهان به شمار می‏رود. بسیاری از فرش‏های به نمایش درآمده علاوه بر ارزش تاریخی و هنری، دارای ارزش‏های کاربردی بوده و به عنوان کف‏پوش، سجاده، ضریح پوش، پرده و ... مورداستفاده قرار می‌گرفته‌اند. در حال حاضر حدود یک‏صد تخته قالی و قالیچه که برخی از شاهکارهای هنری به شمار می‌روند و قدمتشان از دوره صفوی تا دوره معاصر است در معرض دید علاقه‌مندان قرارگرفته است.

تصویر شماره 25. تالار نمایش فرش‏ها در طبقه اول موزه فرش جدید

مهم‏ترین اقدامات اصولی و حرفه‏ایِ کارشناسان اداره پژوهش و معرفی آثار موزه‏ها و اداره حفاظت و مرمت موزه‏ها که در طی سال 1388 تا 1390، برای راه‏اندازی موزه جدید فرش انجام گرفت عبارت بودند از:

1- مستندسازی و تهیه شناسنامه‏های تخصصی و مرمتی برای کلیه فرش‏های موجود.[18]

2-  ارائه نظرات کارشناسی برای اصلاح طراحی داخلی بنا تا حد امکان به منظور بهره‏وری از فضاهای نمایشی و فنی.

3-  طراحی سازه‏های ویژه برای نمایش آثار این گنجینه[19]

4- طراحی سناریو چیدمان آثار بر اساس مناطق بافت.

5- انتخاب آثار بر اساس پرونده مستند هر اثر و سناریو چیدمان.

6- ارائه نظرات کارشناسی برای نور آرایی و فهرست تجهیزات برای بخش‏های قرنطینه و مرمت و مخزن موزه.

7- تشکیل کارگروه مرمت و آماده‏سازی فرش‏ها برای نمایش در موزه با دعوت از کارشناس حرفه‏ای مرمت موزه فرش تهران.

8- تهیه فهرست ملزومات و تجهیزات مکمل نمایش آثار.

9- تهیه اتیکت آثار و بروشور موزه.

گنجینه آثار اهدایی استاد محمود فرشچیان

استاد فرشچیان از هنرمندان نامدار نقاشی ایرانی است که تعدادی از آثار نفیس خود را به موزه‏های آستان قدس اهدا کرده است. وی در زمستان سال 1369 دو اثر مهم و ارزشمند، تابلوهای «عصر عاشورا و پنجمین روز آفرینش» را همراه با تابلو نقاشی مینیاتور به نام «خمسه آل طیبه» که توسط اجداد ایشان ساخته‌شده بود، به موزه آستان قدس رضوی هدیه کرد. نقاشی عصر عاشورا یکی از آثار مهم استاد است که در سال 1355 خلق‌شده و یادآور واقعه کربلا در روز دهم محرم سال 61 هجری است. تابلو پنجمین روز آفرینش نیز در سال 1352 با تکیه‌بر آیات قرآن[20] که از آفرینش جهان، در شش مرحله یادکرده، خلق‌شده است. این آثار هنری ارزشمند در محل تالارهای نمایش در ساختمان موزه قرآن و نفایس نصب و به نمایش درآمد. پس‌ازآن استاد در طی سفر‏های بعدی آثار دیگری نیز به موزه آستان قدس اهداء نمودند که عبارت‌اند از: سال 1371 تابلو پناه یا یتیم‌نوازی حضرت علی علیه‌السلام، سال 1374 تابلو یارب، سال 1377 ش تابلو نیایش.

 در سال 1378 با توسعه موزه آستان قدس رضوی در طبقات فوقانی موزه مرکزی، گنجینه هنرهای تجسمی به منظور نمایش آثار بی‏نظیر نقاشی ایرانی و خارجی در خزانه تشکیل شد و آثار اهداء شده از طرف استاد نیز به این محل منتقل شد. از افتخارات استاد فرشچیان طراحی پنجمین ضریح مرقد مطهر حضرت علی ابن موسی‌الرضا علیه‌السلام و طراحی ضریح مرقد مطهر حضرت امام حسین علیه‌السلام است. در سال 1379 تابلویی با عنوان «اولین پیام» که در همین سال خلق کرده بود به موزه هدیه کرد و تابلوی «توسل» را که در جریان نصب ضریح مطهر ساخته و با خط خود بر آن دل نوشته‏ای را قلمی کرده بود در سال 1380 اهدا کرد. اثر حزن‌انگیز استاد به نام «هدیه عشق» در سال 1382 اهدا و به نمایش درآمد.

 در سال 1389 در جریان توسعه بخش‏های موزه‌ آستان قدس تالار استاد فرشچیان به مساحت تقریبی 200 مترمربع در طبقه همکف موزه قرآن، باهدف نمایش اختصاصی آثار ایشان گشایش یافت. در همین سال استاد فرشچیان سه اثر دیگر نیز با عناوین «ضامن آهو (2)»، «کوثر» و «رمی جمره» را اهداء کرد که در کنار سایر آثارش به نمایش درآمد. در سال 1390 تابلو «پرچم‌دار حق» و در سال 1391 «ستایش پروردگار» را که برگرفته از آیه «یسبح لله» است و تابلو «معراج» را در سال 1392 و «تابلو شام غریبان» و «آسمان چهارم» را در سال 1394 به آستان قدس رضوی اهدا کرد.[21] در سال 1395 استاد محمود فرشچیان طی وقف نامه‌ای تمام این مجموعه را وقف بر حرم مطهر و موزه آستان قدس رضوی کرد.

تصویر شماره 26. نمای تالار آثار اهدایی استاد محمد فرشچیان

بخش سکه

در موزه آستان قدس رضوی از ابتدا تعداد معدودی سکه‏های تاریخی مربوط به دوره‏های قبل از اسلام و دوره اسلامی در معرض نمایش بوده است که برخی مربوط به میراث آستان مقدس بوده و برخی از طریق اهدا و وقف به مجموعه واردشده بودند. بررسی اسناد مرتبط با عملیات راه‌اندازی موزه ‏در آستان قدس رضوی نشان می‏دهد که تهیه و نمایش سکه‏ها به عنوان یکی از مهم‏ترین اشیای تاریخی در موزه همیشه موردنظر بوده و سند شماره 27376 نیز در سال 1324 به انتقال تعدادی سکه از خزانه به موزه اشاره دارد؛ اما طی عملیات مکرر ساختمانی در حوزه حرم مطهر که به منظور تعمیرات یا توسعه آن صورت می‏گرفته گاه تعدادی سکه‏های تاریخی نیز کشف می‏شده که به مجموعه افزوده می‏شده است.[22] (آرشیو مدیریت اسناد و مطبوعات، سند شماره 7/87945)، در اولین موزه آستان قدس یک اتاق با چند ویترین برای نمایش این آثار در نظر گرفته‌شده بود و در دومین موزه (موزه مرکزی) نیز سکه‏ها در ویترین‏های تخت در تالار درهای طلا و نقره به نمایش درآمده بودند. مجموعه سکه‏های به نمایش درآمده در موزه تا سال 1388 327 عدد، مربوط به دوره‏های مقدونی، سلوکی و اشکانی و ساسانی، دو عدد سکه یادبود ولایت‏عهدی امام رضا علیه‌السلام ضرب شهرهای سمرقند و اصفهان در سال‏های 202 و 203 هجری قمری، تعدادی سکه‏های نقره و طلا از دوره اموی، عباسی، سلجوقی تا دوره صفوی، هم‏چنین سکه‏های نقره یادبود ولادت امام رضا علیه‌السلام بود.

این مجموعه از خردادماه سال 1388 به تالاری واقع در طبقه منهای یک موزه مرکزی که برای همین منظور آماده‌شده بود، انتقال و توسعه یافت. از سال 1389 تا شهریور 1396 با پیگیری مسئول این بخش (محمدحسین یزدی نژاد) برای جذب اشیای موزه‏ای به منظور تکمیل مجموعه سکه‏های دوره‏های تاریخی و اسلامی، به صورت وقف و اهدا یا خریداری، تعداد 63173 قطعه سکه، مربوط به بیش از یک‏صد سلسله و فرمانروا به مجموعه افزوده‌ شده است.. بنا به گفته مسئول این گنجینه بسیاری از مجموعه‏داران علاقه‌مند با خلوص نیت و گاه باهدف تکمیل مجموعه نفایس موزه آستان قدس رضوی اقدام به نذر و اهدای تمام یا بخشی از مجموعه منحصربه‌فرد خود کرده‏اند.

تصویر شماره 27. نمای تالار نمایش سکه‏ها در طبقه منهای یک موزه مرکزی

بخش مدال

 مجموعه مدال‏های آستان قدس رضوی از پر بازدیدکننده‌ترین بخش‏های موزه است. اولین مدال‏های ورزشیِ موزه مجموعه جهان‌پهلوان تختی بود که در دهه 60 توسط خانواده ایشان به آستان قدس اهدا شد. این مجموعه مدال همیشه بیش‌ترین مخاطبان را داشته است. یاد و خاطره این اسطوره انسانیت و جوانمردیِ دوران معاصر موجب شده بسیاری از مراجعان علاقه‌مند بازدید از مدال‏های وی هستند. در طی سال‏های دهه 70 به بعد مدال‏های دیگری شامل مدال‏های علمی و ورزشی و مدال‌های کسب‌شده توسط معلولین و جانبازان کشورمان در مسابقات داخلی و خارجی، المپیک و پارالمپیک، همچنین مدال‏های مسابقات جهانی تمبر نیز به مرور توسط مجموعه‏داران علاقه‌مند اهدا و به مجموعه افزوده شد. این مجموعه تا سال 1391 در طبقه همکف در معرض نمایش بود و از فروردین سال 1392 به طبقه دوم موزه مرکزی انتقال یافت و با طراحی و چیدمان جدید ارائه شدند.

در پاییز سال 1391 تعداد کل انواع مدال، نشان، کاپ و یادبود موجود در خزانه و موزه‏های آستان قدس رضوی بررسی شد، در این مجموعه حدود 80% ورزشی،10% علمی و 10% باقی‏مانده مربوط به مناسبت‏های فرهنگی و تاریخی است که از طرف شخصیت‌های سیاسی و فرهنگی به آستان قدس رضوی اهدا گردیده است. تا پاییز 1391 حدود 200 عدد از این آثار و اشیا، در مجموعه موزه‌های آستان قدس رضوی (در بخش‏های مدال، سکه و گنجینه مقام معظم رهبری مدظله‌العالی) در معرض نمایش قرار داده‌شده بود که حدود 10% از کل مدال‏ها، کاپ‏ها، نشان‏ها و یادبودهای ورزشی مربوط به ورزشکاران معلول و جانباز است که در رقابت‏های بین‌المللی و کشوری مقام کسب نموده‏اند. (کریمی،1390، گزارش بررسی مجموعه موجود در خزانه و موزه‏ها) ازجمله شخصیت‏های شهیری که مدال‏ها، نشان‏ها و یادبودهایشان (توسط خودشان یا خانواد‏ه‏شان) به آستان قدس رضوی اهداشده است، مرحوم جهان‌پهلوان تختی، مرحوم رضا صادقی، مرحوم امرالله احمدی، امید نوروزی، مجید خدایی، امیر توکلیان، سید محمود میران می‏باشند.

تصویر شماره 28. نمایی از نمایش آثار در بخش مدال در سال 1393

کتاب‏خانه تخصصی و آرشیو مدارک و اسناد موزه‏ها

یکی از بخش‏هایی که با توسعه موزه‏ها در سال 1378 رسمیت یافت و مستقل شد، کتاب‏خانه تخصصی موزه‏ها بود. این بخش باهدف ایجاد پایگاه پژوهشی و تأمین منابع تخصصی برای موزه‏داران آستان قدس ابتدا با حدود 400 جلد کتاب شروع به کارکرد. از سال 1376 با تلاش کارشناسان و همکاری مسئولین موزه، هم‏چنین حمایت معاونت فرهنگی وقت[23] در آستان قدس رضوی به مرور منابع موردنیاز این کتابخانه تأمین شد. از سال 1378 با توسعه موزه مرکزی این کتابخانه زیر نظر کارشناس و مسئول بخش‏های جدید موزه اداره می‏شد و ‏تالاری به وسعت 100 مترمربع برای این کتابخانه در نظر گرفته شد. در این بخش منابع مختلفی در موضوعات رشته‏های متنوع هنری و مانند فرش، نقاشی، صنایع‌دستی، عکاسی، گرافیک، خوشنویسی، فلزکاری، سکه‌شناسی، تمبرشناسی، تاریخ هنر، کتب مرجع هنری و ادبی، منابع تاریخی، دائره‏المعارف‏ها، هم‏چنین موزه‏داری و مرمت از طریق خریداری و برخی به صورت اهدایی[24] جمع‏آوری و نگهداری می‏شد. استقبال محققان و دانشجویان حوزه هنر و موزه‏داری از خدمات این کتابخانه موجب شد به مرور منابع آن نیز روزآمد شود. از فعالیت‏های مهمی که در این کتابخانه از سال 1380 انجام می‏گرفت، برگزاری نشست‏های تخصصی درزمینه موزه و موزه‏داری و کلاس‏های آموزشی برای کارشناسان موزه بود. پس از توسعه تشکیلات اداری موزه‏ها این کتابخانه در چارت اداره پژوهش و معرفی آثار قرار گرفت و توسعه بیشتری یافت. در حال حاضر مجموعه منابع آن بیش از 11000 جلد کتاب و 2000 جلد مجله است. این کتابخانه که ابتدا به منظور استفادۀ کارشناسان و راهنمایان و سایر کارکنان موزۀ آستان قدس رضوی تشکیل‌شده بود، به سبب منابع ارزشمند و نفیسی که در اختیار دارد، پاسخگوی بسیاری از استادان و دانشجویان شاخه‏های مختلف هنر نیز است.

تصویر شماره 29. تالار محققان کتاب‏خانه تخصصی هنر و موزه‏داری