نقش و تاثیر دو جنبش آزادی خواه دسترسی آزاد و منبع آزاد در مدیریت مجموعه منابع الکترونیکی کتابخانه ها

جنبشهای آزادی خواه در عصر فناوری و شبکه، ریشه در اندیشه ها و سنتهای فلسفی گذشته و حال حاضر بشر دارند و آبشخور آنها در حقیقت آرمانها، ارزشها و آمال دیرین انسانها در طول قرون متمادی حیات بشری است. اصل عدالت، عدم تبعیض، برابری و مساوات و حق آزادی بشر در علم اندوزی و افزایش آگاهیهای بشری، حقوقی مورد ستایش و تقاضای تمامی انسانها در طول تاریخ بوده و برای استیفای آنها چه جانها که داده نشده و چه خونها که ریخته نشده است. آنچه که در عصر جدید و در دنیای شبکه و فناوری به عنوان جنبشهای آزادی خواه مطرحند بر بنیان فلسفی عدم انحصار دانش متکی هستند. بر این اساس دانش در هر کجا و توسط هر کس که تولید شده باشد متعلق به تمام بشریت است. جامعه علمی و دانشگاهی نیز در طول قرن ها بر همین اساس با اصلاح پژوهش ها و نظریه های قبلی به انتشار دانسته ها و یافته های خود پرداخته است . ( فیضی، 1385 )

پس از این مقدمه کوتاه، پیشینه دو جنبش معروف آزادی خواه در دنیای شبکه و فناوری اطلاعات مرور خواهد شد:

با پیدایش شبکه جهانی اینترنت به تدریج منابع و پایگاههای اطلاعاتی مختلفی پا به عرصه وجود گذاشته و از طریق این شبکه در اختیار همگان قرار گرفتند. با توسعه این منابع الکترونیکی در شبکه جهانی اینترنت، به تدریج جنبشی شکل گرفت که با عنوان جنبش دسترسی آزاد معروف شد. البته قابل ذکر است که پیشینه ایده دسترسی آزاد به متون علمی، به پیش از همگانی شدن اینترنت و رشد نشریه های الکترونیکی با دسترسی آزاد بر می گردد( جمالی مهموئی و دیگران، 1385 ). این جنبش دارای هدفی مقدس و قدیمی است که انسانها در طول تاریخ برای تحقق آن تلاش کرده اند و آن، دسترسی بدون قید و شرط و بدون هیچ نوع محدودیت به مطالب و یافته های علمی برای هر انسانی فارغ از نژاد، رنگ، ملیت و فقر و غنا می باشد. هدف از این جنبش، گسترش علم و توسعه دسترسی به یافته های علمی برای عموم و نه افراد برگزیده و منتخب است و هیچ گاه عدم دسترسی به یافته های علمی را به دلیل بضاعت مالی نامناسب و یا موانع قانونی و حقوقی مجاز نمی شمارد. از این رو جنبش دسترسی آزاد یا اپن اکسس خواستار برداشته شدن هر گونه قید و شرط مالی و قانونی موجود بر سر راه دسترسی به علم و آثار علمی ( به ویژه در زمینه مجلات و مقالات علمی ) است. البته این نکته فراموش نشود که طرفداران این جنبش از همان آغاز دانشمندان، پژوهشگران، مدرسان دانشگاهها و حتی خود موسسات علمی و پژوهشی بودند زیرا منافع این جنبش برای آنها کاملا ملموس و قابل درک می باشد. به طور طبیعی برخی از ناشران تجاری که تنها هدفشان از فعالیت در حوزه انتشارات علمی، کسب سود و افزودن بر سرمایه خویش از طریق فروش آثار و منابع علمی است با این جنبش مخالفت کرده و به تعبیری عوامانه تر چندان دل خوشی از آن ندارند (زره ساز، 1386).

بطور کلی جنبش دسترسی آزاد قابلیتها و منافع زیر را برای اعضای جامعه علمی پدید آورده است :

· ایجاد امکان دسترسی به یافته های علمی برای همگان و در هر زمان و مکان بدون محدودیتهای مالی و یا سایر محدودیتهای موجود و تنها با اتصال به شبکه جهانی اینترنت

· تغییر تدریجی دیدگاه مال اندیشی به علم اندیشی در حوزه انتشارات علمی

· افزایش احتمال دیده شدن و استفاده شدن از منابع و یافته های علمی و در نتیجه افزایش میزان تاثیر افکار و عقاید

· افزایش گستره آگاهی سایر محققان و پژوهشگران از یافته های مربوط به تحقیقات و آثار پژوهشی مشابه

· افزایش سرعت و کیفیت ارتباطات علمی

· حرکت به سمت و سوی تحقق خرد جمعی ( زره ساز؛ زاهدی، 1386 )

· صرفه جوئی در هزینه های مربوط به انتشار آثار علمی

· تسهیل فرآیند تولید، انتشار و اشاعه به موقع اطلاعات و کاهش فاصله زمانی بین تولید تا انتشار یافته های علمی

· دسترس پذیر کردن اطلاعات روزآمد در تمامی حوزه های علمی و پژوهشی

· افزایش دادن غنای مجموعه منابع اطلاعاتی موجود در کتابخانه ها (نوروزی، 1385)

نتیجه و برونداد عملی ایده ها و اهداف جنبش دسترسی آزاد را می بایست در شکل گیری، راه اندازی و فعالیت پایگاهها و منابع اطلاعاتی دارای دسترسی آزاد مشاهده نمود. از سال 1990 و با توسعه شبکه جهانی اینترنت به تدریج منابع علمی به ویژه مقالات منتشر شده در مجله های علمی به قالب الکترونیکی تبدیل شده و برای استفاده عموم در شبکه قرار داده شدند. افزایش سالانه هزینه خرید مجله های علمی سبب شد که پژوهشگران قادر به دسترسی به نتایج پژوهش های علمی خود و همکاران نباشند. در واقع، تقاضا برای اطلاعات علمی روافزون افزایش یافته و بدین ترتیب ضرورت شکل گیری پایگاههای اطلاعاتی و تولید و نشر منابع اطلاعاتی علمی دسترسی آزاد کاملا مشخص گردید (قانع، 1383).

پل گینسپارگ(4) فیزیکدان آزمایشگاه فیزیک لوس آلاموس(5) از پیشگامانی بود که در سال 1991 با تاسیس یک آرشیو پیوسته از نسخههای پیش چاپ مقاله های فیزیک سعی در تحقق اهداف جنبش دسترسی آزاد به صورت عملی داشت و تلاشش در آن جهت بود تا دسترسی فیزیکدانان را به مقاله های یکدیگر تسهیل کند ( schaffer, 2004 ) . به تدریج و با گذشت زمان، توجه به جنبش دسترسی آزاد بیشتر و بیشتر شد و علاوه بر دانشمندان و برخی ناشران و موسسه های حامی پژوهش، دولتها نیز وارد این عرصه شدند. به عنوان نمونه، کمیته علم و فناوری مجلس عوام انگلستان در سال 2002 اقدام به تفحص و تحقیق راجع به وضعیت نشر مجله ها و مطالب علمی و پدیده دسترسی آزاد کرد ( House of Commons, 2004 ). در همان سال یعنی سال 2002 اتفاق و رخداد مهم دیگری نیز رخ داد که نقطه عطفی در حوزه جنبش دسترسی آزاد به منابع علمی به شمار می آید و آن گرد هم آمدن گروههای مهم پیشرو در این جنبش به دعوت موسسه جامعه باز(6) در بوداپست مجارستان بود که با هدف یافتن راهها و نحوه ارتباط و همکاری بین موسسات فعال در این زمینه برپا گردید. از نتایج این اجلاس می توان به ایجاد موسسه دسترسی آزاد بوداپست(7) اشاره کرد. یکی دیگر از اهداف این نشست، تسریع فعالیت بین المللی به منظور دسترس پذیر کردن مقاله های پژوهشی در تمام حوزه های علوم بود. این جنبش پس از بوداپست ( 2002 )، درشهرهای بتسدای آمریکا ( در ژوئن 2003 )، برلین آلمان ( اکتبر 2004 )، سالوادور برزیل ( سپتامبر 2005 ) به منظور تبادل نظر و پیشبرد اهداف دسترسی آزاد گردهمائی های مهمی را برگزار کرده است. در هر گردهمائی بیانیه و قطعنامه هائی صادر شده که رشد جنبش و پیگیری اهداف آن را می توان در آنها مشاهده نمود ( سیامک، 1386 ).

پدر جنبش منبع آزاد را ریچارد استالمن(8) می دانند. وی هکر ساده ای بود که پس از اختلاف مبنایی با مدیران شرکت نرم افزاری که در آن کار می کرد راجع به اعمال محدودیتهای وضع شده در زمینه دسترسی محرمانه به اطلاعات برنامه نویسی نرم افزارها تلاش گسترده ای را آغاز نمود و در سپتامبر 1983 بنیاد نرم افزار را بنا نهاد و کار بر روی پروژه گنو(9) را آغاز کرد. وی در ژانویه سال 1984 کار خود را در شرکت MIT رها کرد تا به صورت تمام وقت خود را وقف کاری کند که ارزش بسیار فراتری برای آن قائل بود. کاری که به خاطر آن تحصیل در مقطع دکترا را نیمه کاره رها کرد. استالمن در سال 1985 مانیفست گنو را منتشر کرد و در سال های بعدَ از آن نیز به توسعه مفهوم نرم افزار آزاد پرداخت که از آن جمله می توان به طرح مفهوم کپی لفت(10) در سال 1989 به عنوان شیوه ای به منظور تضمین بقای آزادی کاربر اشاره کرد ( بیانکازی، 1384 )

استالمن نرم افزار آزاد را به معنی آزادی کاربران در اجرای برنامه برای هر هدفی ( آزادی سطح صفر )، آزادی بررسی نحوه کار برنامه و تطبیق آن با نیازهای خود ( آزادی سطح یک )، آزادی پخش مجدد نسخه های نرم افزار ( آزادی سطح دو ) و آزادی در اصلاح برنامه و عرضه عمومی آن ( آزادی سطح سه ) تعریف کرد که دسترسی به کد منبع، پیش شرط آزادی های سطح یک و سه است. کپی لفت نیز به معنای بقای طبع در برابر کپی رایت(11) که به معنای حق طبع است ترجمه می شودو به بیان ساده از محدود کردن آزادی های دیگران در هنگام پخش مجدد یک برنامه نرم افزاری جلوگیری می کند. نرم افزار آزاد به معنای نرم افزار رایگان یا نرم افزار غیرتجاری نیست اگرچه استالمن رسالت این نهضت را حل شکاف دیجیتالی و طرد کامل مشکل نرم افزار تجاری می داند. دنیایی که ریچارد استالمن بنیانگذار نرم افزار آزاد از آن سخن می گوید دنیای اشتراک، تغییر و توزیع آزاد نرم افزارهاست. در حقیقت فلسفه وی این است که نرم افزار باید آزاد باشد. اگر استفاده بخشی از یک نرم افزار برای کاربری یا هکری سودمند باشد این حق و وظیفه توسعه دهنده است که به آنها اجازه استفاده و بهبود آن را بدون مانع تراشی و اعمال محدودیت در حقوقشان اعطا کند. ( فیضی، 1385 )

پیش نویس نهایی طرح اجرایی برای تصویب در اجلاس جامعه جهانی اطلاعاتی در سپتامبر 2003 نیز در بند دسترسی به اطلاعات و دانش اشاره می کند که مدل های نرم افزاری متنوعی از جمله نرم افزارهای با منبع آزاد وجود دارد که اصل بی طرفی را تقویت، دسترسی را افزایش و کاربران را در برابر طیف متنوعی از برنامه ها قرار می دهند. در حقیقت می توان از طریق روی آوردن به این نرم افزارها به رشد جامعه اطلاعاتی کمک کرد. به این ترتیب نهضت منبع آزاد در ردیف حرکتهای آزادی خواهانه و عدالت طلبانه ای قرار می گیرد که بستری متفاوت را برای مبارزه با بی عدالتی ها برگزیده است.

مزایای بهره گیری از نرم افزارهای منبع باز بطور کلی عبارتند از :

· امکان در اختیار گرفتن کد نرم افزاری منبع به منظور اصلاح و بهینه سازی نرم افزار که این از مهمترین مزایای این نوع منابع است زیرا این امکان فراهم می شود که هر سازمانی با توجه به نیازهای محلی خود اقدام به اصلاح منبع دسترسی باز کرده و از آن نسخه ای کارآمد را برای خویش ایجاد نماید.

· قابلیت اصلاح و بهبود این نوع از منابع : با ایجاد نسخه های جدید و اصلاح شده از یک نرم افزار، زمینه رفع عیوب و کاستیهای این نوع منابع فراهم شده و بدین ترتیب نسخه ها و ویرایشهای کارآمدتری در دسترس قرار می گیرد.

· عدم وجود محدودیت در استفاده از این نوع منابع : طبق مجوز عمومی و قاعده کپی لفت برای نرم افزارهای منبع آزاد، کاربران در نصب و استفاده از برنامه، بررسی و مشاهده نحوه کار برنامه، اصلاح و بهبود و تبلیغ و توزیع آن آزادند (2006Lamb; Johnson, )

· رایگان بودن و صرفه جویی در هزینه ها : این نرم افزارها غالبا رایگان بوده ولی ممکن است جهت پشتیبانی و توسعه آنها هزینه هایی پیش بینی شود. در هر صورت بطور قابل توجهی از هزینه های سازمانها در زمینه تهیه و خرید منابع نرم افزاری که گاه سرسام آور نیز می باشد کاسته می شود.

· ایجاد شبکه ای از برنامه نویسان و توسعه دهندگان یک نرم افزار : که این حالت از طریق شبکه جهانی اینترنت و وب سایت منبع امکانپذیر بوده و سبب ایجاد پایگاه اطلاعاتی از نسخه های مختلف یک منبع آزاد می شود .

· آسیب پذیری کمتر در برابر آسیبهای امنیتی و ویروسها

به دلیل پشتیبانی و روزآمدی طراحی این نوع نرم افزارها اغلب نسبت به ویروسها و خطرات احتمالی مقاوم تر بوده و پیش بینی های بهتری در این رابطه از سوی طراحان در نظر گرفته شده است.

از مضرات و معایب این منابع هم می توان به موارد زیر اشاره کرد :

· وجود هزینه های غیر قابل پیش بینی : این نرم افزارها به نسبت نرم افزارهای تجاری اغلب کمتر توسعه یافته و کامل می باشند و احتیاج به هزینه های مختلف به منظور تکمیل و اصلاح با توجه به نیازهای محلی موسسات، سازمانها و افراد مختلف هستند.

· کمبود پشتیبانیها و ضمانتهای فنی کافی : این نرم افزارها اغلب توسط افراد و سازمانهای علاقمند و داوطلب تهیه شده که در بیشتر موارد فاقد پشتیبانی و ضمانت کافی هستند و این از ضعفهای آشکار این نوع منابع است.

· عدم پاسخگوئی به نیازهای تخصصی : که به دلیل سادگی و شتابزدگی در تهیه این نوع منابع اغلب حاصل می شود.

· نیاز به زمان زیاد برای یادگیری نحوه کار این نوع منابع

نحوه یادگیری کار با این نرم افزارها به دلیل آنکه اغلب فاقد راهنما و برنامه های آموزشی هستند دشوار و سخت است. البته گروهها و وب سایتهای مختلفی در اینترنت برای رفع مشکلات احتمالی در این نوع نرم افزارها وجود دارند که می توان از آنها کمک خواست.

· نیاز به مهارتهای بیشتر برای توسعه و نگهداری آنها

به دلیل آنکه بسیاری از کارهای پشتیبانی از نرم افزار ار کاربر می بایست خود انجام دهد از این رو به مهارت و آموزش بیشتری در این رابطه نیازمند است.

· عدم سازگاری با سایر نرم افزارهای موجود که اغلب بسیار دردسرساز است. برای نمونه چنانچه نرم افزار طراحی شده با نوع خاصی از سیستم عامل ویندوز سازگاری نداشته باشد کاربرانی که سیستمشان دارای آن نوع خاص ویندوز است دچار مشکلات عدیده ای در استفاده از نرم افزار موردنظر می شوند.

· نیاز به نصب بر روی یک سیستم عامل مخصوص مانند لینوکس(12) که این خود یک محدودیت به شمار می آید.

این جنبشها تاثیر به سزایی در غنای مجموعه، کارکردها و خدمات کتابخانه ها گذاشته و فضای جدیدی را در پیش روی کتابخانه ها گشوده است. جنبش دسترسی آزاد با ایجاد منابع و آرشیوهای غنی از مقالات و داده های علمی که به صورت رایگان قابل دسترس می باشند بر غنای مجموعه منابع موجود در کتابخانه ها افزوده و بحران کسری بودجه آنها را برای تهیه انبوه منابع جدید علمی تا حدی برطرف ساخته است. جنبش منبع آزاد نیز زمینه مناسبی را برای پیدایش و گسترش نرم افزارهای کتابخانه ای اعم از نرم افزارهای جامع و نرم افزارهای خدماتی فراهم کرده است و بدین وسیله امید می رود که سبب افزایش کارآیی و کاهش هزینه های کتابخانه ها شود.

بطور کلی جنبش دسترسی آزاد تاثیرات زیر را بر کتابخانه ها به جای گذاشته است :

· حرکت در راستای اهداف متعالی و دیرین کتابخانه ها به منظور قرار دادن اطلاعات در اختیار همگان، بدون سانسور، عادلانه و با حذف موانع موجود

· افزودن بر غنای مجموعه منابع اطلاعاتی موجود در کتابخانه های محلی از طریق قرار گرفتن منابع دارای دسترسی آزاد در شبکه جهانی اینترنت

· ایجاد امکان برای کتابخانه ها و موسسات پژوهشی و تحقیقاتی بزرگ به منظور ایجاد آرشیوها و مخازن الکترونیکی دسترسی آزاد از منابع خود در شبکه جهانی اینترنت

· دشوارتر شدن وظیفه تخصصی کتابداران به منظور شناسایی، ارزشیابی و اشاعه اطلاعات موجود در منابع انبوه دارای دسترسی آزاد موجود در اینترنت و طبقه بندی آنها بر اساس معیارهای تخصصی به منظور ارائه مشاوره و خدمات اطلاعاتی به کاربران

به طور کلی کتابخانه ها در آغاز قرن بیستم و بعد از آن به دلیل رشد متون علمی و تعداد دانشمندانی که متقاضی دسترسی به این متون هستند از بودجه کافی برای تهیه منابع اطلاعاتی منتشر شده برخودار نبوده و نیستند و این امر سبب لغو اشتراک بسیاری از نشریات علمی به دلیل مشکلات مالی شده که در تاریخ کتابداری از این دوران با عنوان دوران بحران نشریه ها نام می برند . ( Manna, 2003 ) جنبش دسترسی آزاد به یافته های علمی، کمک می کند که کتابخانه ها با این بحران دست و پنجه نرم کرده و بتوانند در ارائه خدمات خود از سایر مجموعه های غنی اطلاعاتی موجود به صورت رایگان استفاده کنند.

راجع به جنبش منبع آزاد هم درومان معتقد است که کتابداران هنوز مفهوم، فلسفه و کاربردهای جنبش منبع آزاد را به درستی نشناخته اند. وی معتقد است که تنها زمانیکه این شناخت و درک حاصل شود، کتابداران قادر خواهند بود که تحول قابل توجهی را در بازار نرم افزارهای کتابداری به وجود آورند که به تبع آن قیمتها به شدت کاهش و سهولت استفاده از آنها افزایش یافته و کتابخانه ها کنترل بیشتری بر استفاده، توسعه و اصلاح نرم افزارهای منبع آزاد در مقایسه با نرم افزارهای خصوصی خواهند داشت . ( Droman, 2005 ) بریدینگ هم بر این باور است که مدیران کتابخانه ها کمتر ریسک و مسئولیت تهیه نظامهای خودکار کتابخانه ای منبع آزاد را می پذیرند. تعداد کمی برنامه نویس رایانه ای در کتابخانه ها فعالیت می کنند که قابلیت و توانایی ایجاد و اصلاح این نوع از منابع را داشته باشند زیرا این نوع نیروها اساسا نیروهای گرانقیمتی هستند که بودجه کتابخانه ها کفاف استخدام آنها را نمی دهد ( Breeding, 2002 ). اغلب نرم افزارهای کتابخانه ای به صورت داوطلبانه یا با بودجه های اهدائی تهیه شده اند.

بطورکلی نرم افزارهای منبع آزاد مورد استفاده در کتابخانه ها را می توان به صورت زیر دسته بندی نمود:

· نرم افزارهای مربوط به خدمات تحویل مدرک ( مانند نرم افزار prosperc )

· نرم افزارهای مربوط به سرورها و رایانه های خدمتگزار Z39.50 ( مانند Yaz and Simple Server ، Zeta perl و یا Jzkit )

· نرم افزارهای مدیریت مجموعه ها ( مانند Catalog، Greenstone، ROADS، OSCR )

· نرم افزارهای مارک خوان ( مانند MARC.pm، m[n]m، و یا (XMLMARC

· نرم افزارهای مربوط به کتابشناسیها ( مانند bib2html، bp، gBib و یا pyblio_grapher )

· نرم افزارهای جامع کتابخانه ای : در جدول یک، ده نمونه از این نرم افزارها به صورت مفصل و مقایسه ای معرفی شده اند ( Morgan, 2001 ).

جنبش های آزادی خواه و مدیریت مجموعه منابع الکترونیکی کتابخانه ها

 

در وهله نخست کتابداران یک کتابخانه، منابع آزاد و رایگان را می بایست از طریق راهنماها و دروازه های اطلاعاتی موجود در اینترنت شناسایی و اطلاعاتشان را ثبت و ضبط نموده تا در مراحل بعدی به ارزیابی و استفاده از آنها بپردازند.

در این مرحله و پس از شناسایی منابع آزاد و رایگان می بایست این منابع در رایانه کتابخانه راه اندازی شده و با توجه به معیارهای تخصصی تعریف شده ارزیابی و مزایا و معایب آنها سنجیده و بررسی گردد. چنانچه منابع پس از بررسیهای تخصصی کتابداران، امتیاز لازم را به دست آورند مرحله بعدی آغاز می شود.

برخی از منابع آزاد موجود در اینترنت به ویژه نرم افزارهای منبع آزاد، علیرغم رایگان بودن به دلیل نیاز به خدمات پشتیبانی فنی و مدیریتی نیازمند صرف هزینه هایی هستند. همچنین در زمینه اشاعه و ارائه خدمات منابع دسترسی آزاد، تهیه یک دروازه اطلاعاتی و یا تکمیل فهرست رایانه ای و ایجاد پایگاهی مجزا برای این منابع ممکن است هزینه های زیادی را مستلزم باشد . از این رو این هزینه ها در همان مراحل نخست و در مرحله ارزیابی منابع می بایست پیش بینی شود.

در این مرحله با توجه به نیازها و ویژگیهای کاربران، منابع و ساختار کتابخانه مورد نظر تغییراتی در منبع دسترسی آزاد ایجاد شده که این تغییر با توجه به در اختیار بودن کد نرم افزاری آن منبع کاملا امکانپذیر می باشد. ثبت اطلاعات کتابشناختی مفصل و تخصیص کلیدواژه های مناسب به منابع دسترسی آزاد در فهرست و یا دروازه کتابخانه در اینترنت نیز گامی است که در این مرحله برداشته می شود تا این منابع با توجه به نیازهای کاربران کتابخانه قابل استفاده و بازیابی باشند.

پس از آماده ساختن منابع برای ارائه خدمات در کتابخانه می بایست این منابعو راههای دسترسی به آنها به کتابداران و کاربران معرفی شده و قابلیتها، ویژگیها و مزایای آنها کاملا تشریح شود. این کار می تواند از طریق بروشور، نشریه کتابخانه ، ارائه یک ویژه نامه، وب سایت و هر نوع رسانه موثر دیگر انجام شود.

در این مرحله، بهره برداری از منبع در کتابخانه به صورت عملی آغاز می شود. کتابداران فنی از نرم افزارهای منبع آزاد و کاربران کتابخانه از منابع و پایگاههای آزاد علمی استفاده و بهره برداری می کنند.

در هنگام استفاده و بهره برداری واقعی از یک منبع معایب و نواقص آن به خوبی روشن و آشکار می گردد. دست اندرکاران و تصمیم گیرندگان می بایست در این مرحله کاملا هشیار باشند و این معایب و نواقص را از طریق پژوهشهای مختلفی که انجام می دهند استخراج نمایند. این مرحله به نوعی مرحله ارزیابی مجدد نرم افزار در عمل می باشد.

پس از شناسایی معایب و نواقص این منابع و چالشهای موجود بر سر راه استفاده بهینه از آنها، می بایست درصدد رفع موارد تعیین شده برآمد تا منبع کارآیی و اثربخشی خود را بیش از پیش نشان دهد.

ضروری ست که این منابع با توجه به هزینه های پنهان و آشکاری که ممکن است به کتابخانه ها متحمل کنند از لحاظ کارآمدی و به صرفه بودن بررسی شوند . در این بررسی و به منظور سنجش کارآیی یک منبع، دیدگاه و نظر کاربران و سایر سهم داران در فرآیند مجموعه گستری منابع الکترونیکی کتابخانه راجع به آن منبع باید سنجش و ارزیابی گردد. ( لی، 1383 ) .چنانچه پس از مدتی منبع موردنظر دیگر کارآمد تشخیص داده نشد می بایست به سراغ مرحله اول و شناسایی منابع دیگر و به روزتر رفت تا جایگزین و یا مکملی برای مجموعه منابع آزاد قبلی ما بشوند.

با توجه به مباحث مطرح شده در این مقاله راجع به جنبشهای آزادی خواه مطرح در دنیای شبکه و فناوری اطلاعات، فضای جدید برای رشته و کتابخانه ها به ویژه در زمینه مدیریت مجموعه منابع الکترونیکی آنها تصور می شود. مورگان معتقد است که این جنبش ها به جامعه کتابداری و موسسات ملی و بین المللی رشته این امکان را می دهند که با ایجاد پایگاهها و طراحی منابع آزاد در سطوح ملی و بین المللی و تبلیغ و ترویج این منابع به ویژه در سطح کتابخانه های کوچک و تخصصی – که معمولا بودجه کافی برای تهیه نرم افزارها و یا ایجاد پایگاههای گرانقیمت را در اختیار ندارند – وظیفه هدایت ملی و بین المللی خود را در این زمینه به نحو بهتری انجام دهند. ( Morgan, 2001 )

بسیاری از کتابخانه ها از عهده اشتراک و خرید نرم افزارها و پایگاههای اطلاعاتی به دلیل گرانی، توسعه و رشد بی سابقه آنها بر نمی آیند اما این جنبشها با پدید آوردن منابع آزاد و رایگان علمی و کتابخانه ای و ایجاد زمینه ای مناسب و آسان برای ایجاد و توسعه اینگونه منابع، چشم انداز آرمانی جدیدی را در پیش روی غناسازی مجموعه کتابخانه ها قرار داده و فضای بسیار منعطفی را در حوزه مدیریت مجموعه منابع الکترونیکی در کتابخانه ها پدید آورده اند. البته باید قبول کرد که کتابخانه ها و رشته کتابداری و اطلاع رسانی در این حوزه هنوز در حال گذراندن گامهای نخستین و اولیه خود است و برگزاری کارگاههای آموزشی، انجام فعالیتهای تبلیغاتی و آگاهی رسانی و ارائه مقالات علمی و پژوهشی در این زمینه به همراه ارائه نمونه های عملی می تواند به افزایش دانش تخصصی مدیران مجموعه های کتابخانه ای و کتابداران بیفزاید و زمینه رشد و توسعه مجموعه منابع الکترونیکی کتابخانه ها و بهینه سازی نحوه مدیریت آنها را فراهم سازد.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

1- Open Access Movement

2- Open Source Movement

3- کارشناس ارشد سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، mzerehsaz@gmail.com

4- Paul Ginsparg

5- Los Alamos

6- Open Society Institute

7- Budapest Open Access Initiative

8- Richard Sttallman

9- GNU Project

10- Copy Left

11- Copy Right

12- Linux