بررسی میزان اعتبار استفاده از منابع شفاهی در تحقیقات تاریخی با تکیه بر مصاحبه های انجام گرفته در خصوص انجمن پیروان قرآن

تحقیق تاریخی به منظور درک صحیح وقایع گذشته و ارزیابی آن ها با آن چه پیش رو داریم انجام می گیرد. پوشیده نیست که در این میان محقق برای پاسخگویی به پرسش های متعدد و گوناگونی که بر سر راه خود دارد با کاستی ها و موانع قابل توجهی روبرو می شود که بسته به موضوع تحقیق متغیر و متفاوتند. زیرا با وجود این که از شیوه ها و روش های گوناگونی برای درک تاریخ بهره می گیرد اما همواره پرسش های بی پاسخ بسیاری باقی می ماند که ذهن مورخ را درگیر خود می کند. البته امروزه در پژوهش‌های جدید دو گونه منابع در کنار منابع کتابخانه‌ای اهمیت و جایگاه خاصی یافته‌اند؛ این دو عبارت از اسناد و منابع شفاهی هستند که هر یک کارایی ویژه‌ای دارد. اطلاعاتی که در این دو گونه منبع وجود دارد به سختی درمیان منابع کتابخانه‌ای یافت می‌شود.

 در این میان تاریخ شفاهی به عنوان یکی از جنبه های انتقال اطلاعات لازم برای بازسازی هر چه کامل تر گذشته و یکی از راه های علمی و مدون در این خصوص، جایگاه خاصی به خود اختصاص داده است. در واقع نقش روایات شفاهی را باید ارتقاء و اعتلای فهم مورخان از رخ‌دادهای گذشته و شناخت ماهیت و چیستی آن دانست. امروزه به اثبات رسیده که مورخان در تاریخ‌نگاری نمی‌توانند تمام وقایع را تنها از منابع مکتوب استخراج و استفهام کنند، به همین جهت است که پرس و جو و درخواست شرح حقیقت واقعه از افراد شرکت کننده در رخ‌دادها، ضرورت می یابد.

تا کنون تعاریف بسیاری در مورد تاریخ شفاهی ارائه شده است. در این جا برای آشنایی هر چه بیشتر، به برخی از آن ها اشاره می گردد:

•      تاریخ شفاهی مجموعه گفتگوها با افراد مطلع است که منجر به تولید اطلاعاتی می شود که بر اساس خاطره فرد مصاحبه شونده و در قالب کلمات شفاهی بیان و ضبط می گردد( نورایی، 1385،ص148).
•        تاریخ شفاهی مجموعه منظمی از اظهارت افراد زنده درباره تجربیات خودشان است(شهرام‌نیاو یراقی اصفهانی،1386).
•      تاریخ شفاهی یک علم پیشرفته است که از راه مصاحبه های صوتی و تصویری برای کسب اطلاعات از افراد صاحب نظر تلاش می نماید( حسن آبادی، 1385،ص24).
•      تاریخ شفاهی عبارت است از ثبت و نگهداری حافظه و یادداشت های شخصی افراد از حوادث تاریخی که از طریق مصاحبه جمع آوری می شود(, 2003, p19،Donald).
•      تاریخ شـفاهی روشـی برای جمـع آوری و نگهـداری خاطـرات گفته شـده و نظرات شـخصی از حوادث تاریخی اسـت که از طریق مصاحـبه های ضبط شـده با شـرکت کنندگان در وقـایع گذشـته شـکل می گیرد.(حسن آبادی، 1385، ص 21).
•     تاریخ شفاهی در اصل، گزارشی است از تجربه دست اول و یادآوری حوادث گذشته و برقراری ارتباط توسط مصاحبه‌گر برای مقاصد تاریخی( لومیس، 1385، ص79).
•      تاریخ شفاهی یکی از شیوه های پژوهش در تاریخ است که به شرح و شناسایی وقایع ، رویدادها و حوادث تاریخی بر اساس دیدگاه ها و شنیده های شاهدان و ناظران و مهتر از همه بر اساس عملکرد و اقدامات فعالان یک ماجرا از طریق ضبط و ثبت با وسائل می پردازد(آقایی،1386) .

در یک نگاه کلی می توان تمامی این تعاریف را برای تاریخ شفاهی پذیرفت. البته به نظر می رسد این گوناگونی تعاریف در عین یکسانی ماهیت آن، با توجه به جنبه های مختلف تاریخ شفاهی بیان شده باشد. اما نکته ای که بایستی همواره مد نظر قرار داد مستند کردن اطلاعات بر گرفته شده از تاریخ شفاهی است. امری که سبب افزونی ارزش مطالب آن می گردد.

سنت شفاهی یا شکل ابتدایی و غیر علمی تاریخ شفاهی دارای قدمت طولانی می باشد. زمانی که اساطیر و داستان های تاریخی سینه به سینه و نسل به نسل ثبت و ضبط می گردید. در واقع انسانها تاریخ خود را بدین شکل و از طریق اشعار و افسانه های منقول به نسل های بعد انتقال دادند. در مغرب زمین مورخان دست کم از عهد یونان باستان از حاضران در رخدادها به منظور ثبت وقایع، پرس و جو می کردند تا خاطرات‌شان را به عنوان بخشی از اسناد تاریخی انتقال دهند. گرچه این گزارش‌ها تنها به عنوان نوعی از اسناد محسوب می‌شوند اما برخی مورخان آن‌ها را به عنوان روایات شفاهی اولیه پذیرفته‌ اند، زیرا آن‌ها هدف تاریخی مشخصی درگردآوری اطلاعات داشتند که تنها درخاطرات ماندگارِ حاضران در صحنه موجود بود( لومیس،1385،ص79). هرودوت و توسیدید نمونه های شناخته شده ای از اولین مورخانی به شمار می آیند که بدین شکل منابع شفاهی را اساس کار خود قرار دادند. بعدها در قرون وسطی نیز وقایع نگاران کلیسا این روش را ادامه دادند( منصوری، 1384،ص14).

در مشرق زمین نیز در چین در حدود سه هزار سال پیش دست نوشته هایی از سلسله «زو» (Zhou) به دست آمده که حکایت از جمع آوری گفته های مردمی برای استفاده مورخان درباری دارد(, 2003, p10،Donald). با آغاز شکوفایی تمدن اسلامی، استفاده از نقل قول ها و منابع شفاهی مورد توجه وقایع نگاران قرار گرفت. به گونه ای که از روایت راویان به عنوان سند تاریخی برای شرح و بیان جنگها، غزوات صدر اسلام، زندگی پیامبر و ائمه (ع)، حکومت خلفا و ... بهره گرفته می شد. این جریان تا سده های میانی در قلمرو اسلامی به ویژه ایران ادامه پیدا کرد در حقیقت آن چه را که می توان وقایع نگاری شفاهی نامید در این زمان در ایران خیلی بیشتر از غرب رواج داشته است که البته نمی توان آن را تاریخ شفاهی آگاهانه نامید(حسن آبادی،1385،ص25). اما به تدریج این روش تاریخی به فراموشی سپرده شد.

پس از پایان قرن نوزدهم و از هنگامی که ضبط صدای واقعی، ممکن و عملی شد و دستگاه ضبط صوت که صدا را بر صفحه‌های مومی ضبط می‌کرد، در معرض فروش گسترده‌ای قرار گرفت و به ویژه پس از این که تاریخ از محدوده سیاست، دولت و جنگ خارج گردید و به سمت تاریخ نگاری اجتماعی سوق داده شد، تاریخ شفاهی به شکل علمی آن مورد توجه جدی مورخان در غرب قرار گرفت. البته به صورت رسمی زمان شروع تاریخ شفاهی نوین را سال 1948 م. می دانند که در این سال «آلن نوینز»(Allen nevins)، اولین آرشیو مدرن تاریخ شفاهی را در دانشگاه کلمبیا به وجود آورد(, 2003, p22،Donald). واقعیت آن است که بعد از دهه 60 میلادی بود که این شیوه در تاریخ اجتماعی و فرهنگی نیز رخنه کرد و موفق شد تحولی اساسی در زاییده‌های تاریخی بر جا نهد .این دهه طلایی تاریخ شفاهی، همزمان است با تاسیس انجمن جهانی تاریخ شفاهی ( OHA)  که عملا زمینه را برای شکوفایی جنبشی موسوم به جنبش تاریخ شفاهی هموار کرد(خلیلی،1387،ص194). از آن پس استفاده از تاریخ شفاهی در دستور کار مورخان قرار گرفت به نحوی که از سال 1970 استفاده از منابع شفاهی از ملزومات علم تاریخ به حساب می آمد(منصوری، 1384،ص14).

در ایران نیز پس از انقلاب اسلامی و همزمان با شروع جنگ، با توجه به رخدادهای تاریخی فراوان و در عین حال سرنوشت‌سازی که به وقوع پیوسته بود، توجه به همه گونه منابع برای محققان و مورخان در جهت بالا بردن فهم و شناخت این رخدادها اعتبار یافت و در این میان تاریخ شفاهی نیز مورد توجه قرار گرفت.

 اما در عین حال با وجود اهمیتی که تاریخ شفاهی در تحقیقات تاریخی به ویژه در عرصه تاریخ معاصر دارد، بنا به دلایل مختلفی هنوز نقش و جایگاه آن در ایران  هنوز ناشناخته ومبهم می باشد. به نحوی که با نگاهی به پژوهش های تاریخی صورت گرفته در عرصه تاریخ معاصر در سال های اخیر می توان دریافت که هنوز میزان استفاده از منابع شفاهی در استنادات تاریخی با وجود گستردگی حوزه کاری، بسیار اندک است. به نظر می رسد وجود برخی نقاط ضعف نظیر نبودن استانداردهای لازم و همچنین گوناگونی روش تحقیق در استفاده از تاریخ شفاهی به همراه نامشخص بودن میزان صحت و اعتبار بهره گیری از این منبع در تحقیقات تاریخی، از دلایل این امر باشد.

برای مطالعه در خصوص این وضعیت و تعیین نقاط ضعف و قوت بهره گیری از تاریخ شفاهی در تحقیقات تاریخی، به صورت موردی یکی از مجموعه مصاحبه هایی که در بخش تاریخ شفاهی مدیریت اسناد و مطبوعات سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی صورت گرفته را با عنوان «انجمن پیروان قرآن» انتخاب و مورد بررسی قرارمی دهیم.

انجمن پیروان قرآن ، مرکزی فرهنگی ـ مذهبی بود که در نخسـتین سال های بعد از شـهریور 1320 و خروج رضاشاه از ایران و اشـغال این کـشور به دست متفقین، توسـط «علی اصغر عابدزاده»، بنیان گذاشته شد. عابدزاده از بازاریان مذهبی مشهد بود که با شناختی که از نیاز های جامعه داشت، با هدف گسترش اندیشه های مذهبی در میان اقشار مختلف مردم به ویژه جوانان وارد عرصه فعالیت های مذهبی شد. اقدامات وی در زمینه تأسیس انجمن پیروان قرآن و ساخت مراکز آموزشی وابسته به آن در این دوره زمانی، تأثیر فراوانی بر روند جریانات مذهبی شهر مشهد از خود بر جای گذاشت. عابدزاده فعالیت هایش را ابتدا از سال های 1321-1322 و با تشکیل دسته های سینه زنی شروع کرد ولی پس از مدتی برای ارتقای فعالیت هایش انجمن پیروان قرآن را تأسیس کرد. در پی آن به قصد ساختن چهارده مؤسسه به نام چهارده معصوم، مشغول به فعالیت شده و توانست بیش از ده مرکز فرهنگی - آموزشی به شیوه جدید و با تکیه بر روش آموزشی سنتی حوزه بنا کند. حضور انجمن در وقایع نهضت ملی نفت و حوادث بعدی آن به همراه نقش فعالانه ای که در انتخابات مجلس هفدهم در قالب شرکت در «جمعیت های موتلف اسلامی» ایفا کرد، از فعالیت های سیاسی این گروه محسوب می شود. اما پس از جریان کودتای 28 مرداد، انجمن تمامی فعالیت های سیاسی خود را تعطیل کرد و تنها به انجام امور فرهنگی، مذهبی و اجتماعی پرداخت. ذکر این نکته لازم است که به علت گستردگی حوزه زمانی مورد نظر، در این تحقیق مسائل مربوط به انجمن پیروان قرآن تنها در فاصله زمانی بین سال های
 1320-1342 مد نظر می باشد.

هدف و روش انجام تحقیق:

در این نوشتار هدف عمده، بررسی نقاط قوت و ضعف منابع شفاهی به عنوان یکی از منابع مورد استفاده در تحقیقات تاریخی و در واقع تعیین میزان اعتبار و استناد به این منبع در مقایسه با سایر منابع به لحاظ صحت و حجم اطلاعات و نیز ارائه راهکار هایی مناسب برای بهره گیری هر چه صحیح تر از تاریخ شفاهی در این حوزه می باشد. نتایج این بررسی می تواند برای پژوهشگران عرصه تاریخ معاصر که به ویژه در حوزه دانشگاهی فعالیت می کنند مورد استفاده قرار گیرد.

این تحقیق برآن است تا به سؤال های زیر پاسخ دهد:

منابع شفاهی در تحقیقات تاریخی تا چه میزان از اعتبار برخوردار است؟

نقاط ضعف و قوت استفاده از منابع شفاهی در پژوهش های تاریخی چیست؟

در مقایسه با سایر منابع تا چه میزان می توان به منابع شفاهی استناد کرد؟ و آیا تاریخ شفاهی می تواند به تنهایی جایگزینی برای سایر منابع در تحقیقات تاریخی باشد؟

روش انجام کار نیز در واقع مقایسه مطالب منعکس شده در تاریخ شفاهی نسبت به سایر منابع می باشد. در این راه برای بررسی و رسیدن به پاسخ سؤال های مطرح شده، تمامی مصاحبه های انجام گرفته توسط بخش تاریخ شفاهی مدیریت اسناد و مطبوعات کتابخانه آستان قدس رضوی در خصوص انجمن پیروان قرآن، به تعداد 18 مورد و با مجموع 1270 دقیقه مورد استفاده قرار گرفت که پس از مطالعه، از مطالب آن فیش برداری شد. در مرحله به دیگر منابع موجود شامل اسناد، کتاب ها و عکس ها مراجعه شده و اطلاعات ارا ئه شده توسط آنها نیز دسته بندی و استخراج گردید. پس از اتمام این مرحله از کار، فیش های تهیه شده از مصاحبه ها و سایر منابع به صورت مقایسه ای مورد بررسی قرار گرفت. بدین منظور برای رسیدن به نتیجه، تمامی مطالب در سه موضوع کلی تقسیم گردید تا علاوه بر ارائه اطلاعات موجود به صورت آماری، امکان مقایسه مطالب نیز فراهم گردد تا به وسیله آن ضمن آگاهی از نوع اطلاعات موجود در مصاحبه ها در قیاس با دیگر منابع، از صحت و یا عدم اعتبار مطالب آن ها نیز آگاهی حاصل شود. 

پس از بررسی تمام منابع در مورد موضوع مورد نظر، تمامی مطالب در قالب سه دسته کلی: 1- اقدامات فرهنگی، مذهبی و اجتماعی 2- فعالیت های سیاسی و 3- نظریات در مورد علی اصغر عابد زاده تقسیم شد وسپس هریک از منابع با توجه به این تقسیم بندی به صورت مجزا مورد بررسی مطالعه مجدد قرار گرفته و در نهایت به شکل آماری از مجموع 100% با یکدیگر مورد مقایسه قرار گرفتند تا میزان وجود اطلاعات در مورد موضوعات تفکیک شده(اقدامات فرهنگی، مذهبی و اجتماعی و فعالیتهای سیاسی انجمن و همچنین نظریات در مورد علی اصغر عابد زاده) در هریک از منابع  در مقایسه با منابع شفاهی روشن گردد. در اینجا  به منظور نشان دادن هر چه بهتر مقایسه صورت گرفته، هریک از موضوعات مورد مطالعه در جداول زیر ارائه می گردد:

اقدامات فرهنگی، مذهبی و اجتماعی انجمن پیروان قرآن

فعالیتهای سیاسی انجمن پیروان قرآن

نظریات در مورد علی اصغر عابد زاده

با نگاهی به جداول بالا در می یابیم که بیشترین حجم اطلاعات در منابع شفاهی مربوط به اقدامات فرهنگی(تاسیس مدارس و نحوه اداره کردن آن)، مذهبی(برگزاری جلسات قرائت قرآن وبرگزاری جشن های نیمه شعبان) و اجتماعی (بازسازی منازل آسیب دیده مردم بر اثر سیل و کمک به فقرا ) می باشد. علاوه بر این که انجام این قبیل اقدامات از اهداف اصلی انجمن به شمار می آمد، با توجه شرایط وقت جامعه نیز این نوع رفتار ها با این وسعت تاحدی تازگی داشت( به ویژه برگزاری چشن هایی برای میلاد ائمه)، از این رو در خاطر شمار زیادی از افرادی که آن زمان را درک کرده اند، باقی مانده است. از سوی دیگر برخی از افرادی هم که از آنها مصاحبه به عمل آمده، خود به صورت مستقیم از اداره کنندگان این فعالیت ها به شمار می آمدند. به همین جهت فزونی میزان اطلاعات در این زمینه توجیه پذیر است(سعیدی نجات،1380؛حسن زاده چمنی،1378 وعابدیان،1380 ). از طرف دیگر بنا به دلایلی نظیر نبود تشکیلات منسجم برای ثبت این قبیل فعالیت ها در خود انجمن و توجه بیشترنشریات به مسائل سیاسی ، سایر منابع به صورت محسوسی در این قسمت فاقد اطلاعات لازم و کافی می باشند؛ به نحوی که با حذف مطالب به دست آمده از تحقیقات شفاهی در این بخش، به طور یقین سخن چندانی برای ارائه باقی نمی ماند.

در مورد شخصیت و شرح حال علی اصغر عابد زاده نیز با توجه به چهره مطرح وی در جامعه آن روز مشهد و همچنین با در نظر گرفتن این موضوع که اکثریت مصاحبه شونده ها به نحوی با وی در ارتباط بوده اند، منابع شفاهی نسبت به سایر منابع، اطلاعات نو و جدیدتری ارائه می کندسعیدی نجات،1380 ؛ اشکذری،1378 ؛ عابدزاده،1380 ). این در حالی است که در این قسمت تنها اسناد آن هم در مواردی خاص دارای  بار اطلاعاتی‌هستند.

در خصوص اقدامات سیاسی نیز از آن جایی که مدت زمان حضور انجمن در عرصه فعالیت های سیاسی بسیار کم بوده و از طرفی در این برهه زمانی خاص، گروه های زیادی بودند که در جریانات سیاسی حضور داشتند که در برخی موارد سبب کمرنگ شدن اقدامات سیاسی انجمن می گشت، به همین جهت شاهد سکوت و یا کمبود اطلاعات در این مورد از جانب مصاحبه شونده‌ها هستیم(واعظ عبایی،1377 ؛ رجب زاده،1379 ). امری که با کمک گرفتن از اسناد و به ویژه نشریات امکان اصلاح دارد.

در یک جمع بندی کلی، بار اطلاعاتی منابع شفاهی نسبت به سایر منابع متفاوت است. برای نمونه در نشریات (دراین جا منظور تنها نشریاتی هستند که در فاصله زمانی 42- 1320 هـ .ش منتشر شده‌اند) همان گونه که اشاره شد به دلیل ضعف کمّی و کیفی و همچنین عدم توجه به مسائل اجتماعی و مذهبی، بیشترین حجم مطالب در مورد مسائل سیاسی بوده است. آگاهی‌هایی هم که از عکس‌ها به دست می‌آید با توجه به ماهیت این نوع منابع، بسیار خاص و محدود است. کتاب‌هایی هم که در این خصوص بررسی شد(اعم از کتاب هایی که در آن زمان نگاشته شده اند و یا پژوهش های بعدی) به دلیل تازه‌گی موضوع از حجم کمّی و کیفی چندانی بهره‌مند نبودند. به همین جهت میزان اطلاعات کسب شده از آن نسبت به سایر منابع کمتر بود.

اما بیشترین و دقیق‌ترین اطلاعات در مقایسه با سایر منابع غیرشفاهی در این زمینه با وجود تعداد اندک آن، از طریق اسناد حاصل گردید. در واقع ذکر این نکته در اینجا لازم است که منبع اول و اصلی در هر تحقیق و پژوهش تاریخی، به ویژه در عرصه تاریخ معاصر اسناد هستند. در حقیقت این اسناد هستند که می‌توانند مطالب منابع و مأخذی چون نشریات، خاطرات، سفرنامه‌ها و... را تأیید و یا نقض کنند و یا زوایای مبهم و خالی وقایع را پر کنند. از سویی دیگرباید به خاطر داشت اسناد خود منبع مهمی برای شناسایی افراد برای انجام مصاحبه نیز به شمار می آیند(نوبخت،1385).

در یک تحلیل و جمع بندی نهایی می توان برخی از نکات مثبتی که تاریخ شفاهی در مقایسه با سایر منابع از آن برخوردار است را در ابعاد ذیل بیان کرد:

·     نو و جدید بودن مطالب: با نگاهی به اطلاعات شفاهی که در خصوص موضوع مورد نظر جمع‌آوری شده به این نتیجه می‌رسیم که حدود 60 درصد مطالب نسبت به سایر منابع یا به طور کلی نو و جدید هستند و یا این که به شکل بسیار مفصل‌تری و همراه با جزئیات کامل ذکر گردیده اند. برای نمونه می‌توان به نحوه ارتباط انجمن و شخص عابدزاده با علمای مشهد، چگونگی اداره مدارس و همچنین حضور انجمن در مشارکت های اجتماعی اشاره کرد که با وجود بیان جزئیات آن در چندین مصاحبه، اما در سایر منابع غیر شفاهی خبری از آن دیده نمی شود.( رجب زاده،1379 ؛ اثنی عشری کرمانی،1381 ؛ ظریف بها نژاد،1378 )

·     ارائه تصویر کم و بیش زنده از وقایع تاریخی: درآن جایی که شخص راوی خود در جریان وقایع و حوادثی که شرح آن را بیان می‌کند، بوده باشد توجه و ارائه برخی نکات توسط مصاحبه شونده که ممکن است از دید سایر منابع دور مانده باشد سبب ارائه تصویری روشن از جریانات تاریخی می‌گردد. ارائه شرح کامل و همراه با جزئیاتی که برخی از راویان در مورد برگزاری مراسم تلاوت قرآن در مسجد گوهر شاد توسط انجمن و نیز جشن های نیمه شعبان که در مهدیه انجمن پیروان قرآن برپا می شد، تصویری روشن و گویا از شرایط آن زمان در اختیار محقق قرار می دهد.( عابد زاده ،1380 ؛ عابدیان،1380 ؛ رجب زاده ،1379 ؛ اثنی عشری کرمانی،1381 )

اما در این میان تاریخ شفاهی نیز مانند هر شیوه پژوهشی دیگر با مشکلات و نقایص متنوعی روبه‌رو می باشد:

دخالت دیدگاه‌های شخصی در بیان مطالب: به طور کلی در مصاحبه‌ها،وقایع از دیدگاه فردی خاص بیان می‌شود. بنابراین خاطره بیان شده از جانب او به صورت گزینشی است. برای نمونه در مصاحبه‌هایی که از نزدیکان و یا اداره کنندگان انجمن پیروان قرآن تهیه شده  نقاط ضعف، ایرادات و نقایص کار «انجمن پیروان قرآن» اشاره نشده است.( عابد زاده،1380 ؛ عابدیان،1380 )

تأثیر گذشت زمان و فراموشی حاصل از آن در بیان برخی جزئیات نظیر زمان و تاریخ دقیق وقوع حوادث: به طور مثال در خصوص موضوع مورد نظر اشاره صریحی به زمان پایه‌گذاری و تأسیس انجمن در هیچ یک از مصاحبه‌ها نشده است و یا در مورد برپایی جشن‌های نیمه شعبان، تعداد این شب‌ها 7و8 شب ذکر گردیده است.این در حالی است که در اسناد و به شکل محدودتری در نشریات این موارد به صورت دقیق تر بیان شده است.

وجود برخی نقایص در امر مصاحبه: عدم تسلط مصاحبه کننده به موضوع، ارائه پاسخ‌های نامفهوم به پرسش‌ها از سوی مصاحبه شونده و در نتیجه اطاله کلام، عدم برقراری ارتباط مناسب با برخی از مصاحبه شونده ها به خاطر سن زیاد، ضعف شنوایی و سایر مشکلات مشابه که سبب می شود نتیجه دلخواه به دست نیاید.

پراکندگی منابع شفاهی: این موضوع زمانی خود را بیشتر نمایان می کند که دسترسی به افراد دارای اطلاعات در زمینه مورد نظر به دلایلی از جمله بعد مسافت امکان پذیر نباشد.

البته به نظر می رسد که مهم ترین و اساسی‌ترین ضعف تاریخ شفاهی نبود استانداردهای عمومی برای تبدیل آن به سند تاریخی است به گونه‌ای که سلایق و نظریات شخصی محقق در این امر، روش تحقیق تاریخ شفاهی را دچار تنوع کرده است. اگر چه این موضوع در خصوص سایر منابع نیز قابل تعمیم می باشد اما این امر به دلیل نوپا بودن تاریخ شفاهی، دراین شیوه از تحقیق نمود بیشتری پیدا کرده است.

در پایان همچنین باید اشاره کرد تردید در مورد قابل پیگیری بودن مواد شفاهی یکی دیگر از مشکلات تاریخ شفاهی می باشد. امری که به نظر می رسد از دلایل اساسی عدم تایید برای به کارگیری توسط دانشجویان و سایر پژوهشگران عرصه تاریخ معاصر باشد.(نورایی،1385،ص153) 

دریک نتیجه گیری کلی باید به این موضوع اشاره کرد که استفاده از تاریخ شفاهی در تحقیقات تاریخی علی رغم برخورداری از پاره‌ای کمی و کاستی‌ها بسیار ارزشمند و ضروری است. آنچه در این خصوص باید مورد توجه جدی پژوهشگران قرار گیرد، نقد و بررسی دقیق و موشکافانه این منبع می‌باشد.

در استفاده از منابع تاریخ شفاهی علاوه بر لزوم آگاهی کامل نسبت به دوره تاریخی، باید شواهد ذکر شده را به دقت مورد بررسی قرار داد و مطالب عنوان شده در مصاحبه را مستندسازی نمود. در مرحله بعد برای ارزیابی سخن راوی، روایات را با اسناد تطبیق داد. در واقع سند به سبب اصالت وجودی و هم به جهت این که هر برگی از آن به زمانی مشخص بستگی دارد و شکل وقایع به خوبی در آن حفظ شده است، از اهمیت بسیاری در تدوین تاریخ شفاهی برخوردار است. در صورت نبود سند نیز  می بایست با استفاده از سایر منابع، روایت صحیح تشخیص داده شود. در حقیقت در این قسمت پژوهشگر باید دست به قیاس و تطابق بزند. درک صحیح از تفاوت‌ها و تشابه‌ها در تطابق منابع سبب دقیق شدن تحلیل می‌گردد. به علاوه روایتی معتبر تلقی می‌شود که شباهت‌ها و نزدیکی بیشتری با دیگر روایات و منابع داشته باشد.

اما همان‌گونه که گفته شد بخشی از اطلاعات به دست آمده از منابع تاریخ شفاهی جدید و نو می‌باشد. سئوالی که در این جا مطرح می‌شود این است که آیا می‌توان از اطلاعاتی که جز در شکل شفاهی در سایر منابع ذکری از آن به میان نیامده استفاده کرد؟ پاسخ به این سئوال زمانی مثبت خواهد بود که برای استفاده از این اطلاعات تنها به یک مصاحبه اکتفا نگردد بلکه با جمع‌آوری اطلاعات سایر مصاحبه‌شونده‌ها در خصوص موضوع مورد نظر، هر چه بیشتر به حقیقت تزدیک‌تر شد. البته مواردی نیز وجود دارد که در آن محقق پی به نکاتی می‌برد که تا پیش از این در جایی ثبت نشده است،  به واقع یکی از جنبه های مفید تاریخ شفاهی همین به دست آوردن آگاهی های ثبت نشده است. اطلاعاتی که می توانند شکاف های اطلاعاتی موجود دیگرمنابع را به خوبی پوشش دهد.

مسئله بعدی تعیین حدود و شرایط منبع است یعنی کسب شناختی دقیق از موقعیت تاریخی، فرهنگی و اجتماعی که حادثه یا شرح حادثه به آن مشروط است. این شناخت، امکان برخورد نقادانه با اطلاعات راوی را فراهم می‌سازد. به کمک این روش، صحت و سقم اطلاعات قابل ارزیابی است.

از آنجایی که مهم ترین هدف تاریخ شفاهی، انجام مصاحبه های آگاهانه و هدفمند درجهت روشن سازی نقاط تاریک تاریخ معاصر و تبیین و تفهیم آن می باشد؛ لازم است که محقق از ابتدای امر، برپایه فرضیات خود به جمع‌آوری شواهد بپردازد. همچنین در هنگام کسب اطلاعات از راوی، محقق نباید نقش بی‌طرفانه و منفعلانه داشته باشد، بلکه باید با سئوالات درست و هدایت شده و التزام به مسیری روشن و آگاهانه، از گشت و گذار بی‌هدف در خاطرات جلوگیری کند. در واقع مصاحبه موفق به شرایط مصاحبه کننده بستگی دارد یعنی این که تا چه اندازه در کار خودش مهارت و آگاهی داشته باشد.

در خصوص قابل پیگیری بودن مواد تاریخ شفاهی نیز، امروز با گسترش مراکز، مؤسسات و آرشیو هایی که نسبت به تهیه،
 جمع آوری و نیز نگهداری این مواد به صورت قابل ارائه به مراجعان، اقدام می کنند، نگرانی در مورد قابل پیگری بودن این مواد، برطرف شده است. 

در پایان باید به این نکته اشاره کرد که تاریخ شفاهی جایگزینی برای اسناد کتبی نیست، بلکه مکملی برای آن‌ها محسوب می‌گردد و خصوصاً در زمانی که اطلاعاتی در زمینه مورد نظر در دسترس نباشد، تاریخ شفاهی می‌تواند از طریق ضبط و مستند سازی اطلاعات تاحدودی این خلاء را پرکند. با این نگرش، تاریخ شفاهی را می توان یکی از روزنه های منتج به روند گذار از تاریخ نگاری سنتی به سوی تاریخ نگاری نوینی دانست که قرار است تاریخ را از دست اندازی گروهی و فردی در امان نگه دارد.

بنابراین تاریخ شفاهی را می‌توان منبعی از منابع بی‌شمار تحقیقات تاریخی به شمار آورد که مورخان به کمک آن توانسته اند از محدودة تاریخ سیاسی، حقوقی و دیپلماسی به تاریخ‌نگاری اجتماعی وارد شده و قشری از جامعه را که تاکنون در تجربة تاریخی نادیده گرفته می‌شدند، به سخن درآورند. منابعی که با ارائه اطلاعات زنده و پویا تحقیق را از چارچوب خشک نظری خارج نموده، به روح زمان واقعه نزدیک می‌کند.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

- لازم به ذکر است این مقاله بر اساس تجربیات شخصی نگارنده و در هنگام نوشتن پایان نامه به دست آمده است.