نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
کارشناس نمایه سازی و طبقه بندی اسناد
چکیده
کلیدواژه‌ها
مقدمه: آشنایی با اسطرلاب
اسطرلاب واژه ای یونانی است. ابوریحان بیرونی آن راترازوی آفتاب تعریف کرده، این واژه از دو قسمت اسطر به معنی ترازو و لاب به معنی آفتاب تشکیل شده است . اسطرلاب را آینه و میزان ستاره معنی کرده اند ، یعنی دستگاهی که بوسیله آن می توان مواضع ستارگان را در هر زمان از روزهای سال تعیین و حرکت آن را رصد کرد.(1)
اسطرلاب کاربردهای متعددی داشته که بعضی از آنها عبارتست از:(2)
1- استخراج تقویم ( روزها و فصل های سال ).
2- تعیین اوقات طلوع و غروب خورشید در هر یک از نقاط مورد نظر.
3- تعیین ارتفاع خورشید و ستارگان و تشخیص اوقات شرعی.
4- رصد ستارگان و تشخیص طلوع و غروب آنها.
5- جهت یابی و تشخیص قبله در عرض جغرافیایی هر منطقه.
6- تشخیص و تعیین فاصله شهرها و نقاط جغرافیایی نسبت به هم.
7- تشخیص بلندی کوهها و تپه ها و عمق چاهها و ...
اسطرلابها با توجه به شکل و چگونگی آنها انواع مختلفی دارد که سه نوع عمده آن شامل مسطح ، کروی و خطی است.(3)
اسطرلاب مسطح رایج ترین نوع آن است که در طی قرون میانه تا حد ممکن توسط اسطرلاب سازان مسلمان کامل شد، هرچند اختراع اسطرلاب توسط یونانیان در حدود قرن دوم میلادی صورت گرفت؛ اما درطی قرون بعد این ابزار نجومی توسط دانشمندان و هنرمندان ایرانی و عرب کامل شد واستفاده ازآن چنان اهمیت یافت که دراین زمینه کتب متعددی نیز نوشته شده است.(4) نمونه های موجود نشان میدهد درحالیکه اسطرلاب های اروپایی از حدود قرن سیزدهم هجری وجود دارد نمونه های اسلامی از قرن دهم تاریخ زده شده اند.(5) دردوره صفویه استفاده از اسطرلاب به دلیل بهره گیری از آن در پیش بینی وقایع و سوانح رواج فراوان داشت ازاین روبرخی منجمان و هنرمندان زیباترین اسطرلابها و ابزار نجومی را پدید آوردند ، چنان که بیشتر اسطرلابهایی که امروزه در موزه های ایران و جهان نگهداری می شود مربوط به این دوره است و نام مشهور ترین اسطرلاب سازان بر آثار این دوره نقش بسته است.
دقت و ظرافت درساخت و تزئین این ابزار نشان دهنده آن است که صنعت فلزکاری در دروه صفوی ( 907 تا 1167 هجری ) به همان رونق و ترقی که از گذشته خود به ارث برده باقی مانده است.(6) در آثار این دوره که بر پایه سنت های قدیم و مهارت فلزکاران استقرار یافته ، چیره دستی و نبوغ هنرمندان این عصر به چشم می خورد . طراحان و فلزکاران عصر صفوی با ابداع شیوه های جدید موازین تازه ای را در سبک های خود ایجاد کردند و در موارد بسیاری شکل و ترکیب اشیاء دوره گذشته را که ظاهری زمخت و خشن داشت به کنار نهادند و زیبایی و ظرافت را جایگزین کردند در میان سایر اشیاء فلزی ابزار و آلات نجومی نیز از این سبک و سیاق پیروی کردند و با روشهای هنرمندانه و بسیار زیبا ساخته شدند.در تزئین آثار هنری و صنایع این دوره نقوش تزئینی گیاهی و اسلیمی بیشتر فضای سطح اشیاء را پوشانده و اغلب کتیبه نام سازنده و سفارش دهنده را با این تزئینات درهم آمیخته اند تا بر ارزش هنری و اهمیت آن بیفزاید.
اسطرلابها از مهم ترین ابزار نجومی هستند و با وجود اینکه کاربرد علمی داشته اند اما فلزکاران عصر صفوی از خلق تزئینات زیبا بر روی آن دریغ نداشته اندکه بهترین شاهد آن را درطراحی صفحه مشبک عنکبوتیه می توان دید. در این صفحه هر شاخه اسلیمی منتهی به نقطه ای می شودکه مشخص کننده ستاره ای پرنور و خاص است. این ستاره ها در آسمان پرنورتر ظاهر می شوند. بررسی تاریخ علم نجوم نشان میدهد با اختراع تلسکوپ استفاده از اسطراب در غرب کمترشد ولی درشرق استفاده از آن تا قرن سیزدهم هجری (نوزدهم میلادی) ادامه یافت.(7)
اسطرلاب سازان عصر صفوی
بعضی از اسطرلاب سازان عمده دوره صفوی عبارتند از :
1-استاد عبدالائمه ارشد : وی اسطرلابی زیبا برای شاه عباس اول در سال 986هجری ساخت .
2- استاد عبدالائمه کهتر : تقریباً بیش از سی اسطرلاب از دست ساخته های وی طی نیمه دوم قرن یازدهم و اوایل قرن دوازدهم بجا مانده است.(8)
3- استاد عبدالعلی بن محمد رفیع که از سال 1096 هجری تا سال 1024 تعدادی از آثار او باقی مانده است . وی در سال 1124 هجری یک اسطرلاب طراز اول برای شاه سلطان حسین ساخت که برادرش محمد باقر آن را تزئین کرد . این اثر در حال حاضر در موزه بریتانیا نگهداری می شود.(9)
در همین دوره در هندوستان اسطرلاب سازان هند و ایرانی تعداد زیادی از ابزار نجومی را ساختد که برخی از آنها هنوز در موزه ها موجود است . تاریخ اسطرلاب سازی از قرن پانزدهم تا قرن نوزدهم میلادی درلاهور به طورمشخص قابل پیگیری است ولی درطول دوره شاه جهان لاهور ناگهان به خاطراین هنر مشهور شد.(10) تزئین این اسطرلابها معمولاً کمتر از اسطرلابهای دوره صفویه در ایران است و اکثر آنها را افراد خانواده الله داد ( الهداد ) لاهوری ساخته اند. اولین عضو این خانواده استاد شیخ الهداد است که همیشه به عنوان اسطرلابی همایونی لاهوری(11) نام برده شده و ضیاالدین وجمال الدین آخرین اسطرلاب سازهای مشهور در این فامیل هستند که در طی دوران شاه جهان و اورنگ زیپ به شهرت رسیدند.(12) آثار به جا مانده از این خانواده که در طی قرون دهم تا یازدهم هجری قمری فعالیت می کردند نشان می دهد آنها تلاش داشتند اسطرلابها تا حد ممکن مفید واقع شود.
در شجره این خانواده نام الله داد (الهداد)، ملا عیسی، محمد مقیم و پسرانش، جمال الدین و حمید، همچنین استاد قائم محمد و پسرش ضیاء الدین محمد دیده می شود که بعضی آثارشان در موزه های لاهور و بریتانیا و یک اسطرلاب کروی در آستان قدس رضوی نگهداری می شود.
در اسطرلابهای هند و ایرانی (دوره مغولان هند) صفحه مشبک دارای نقوش پیچیده ای است البته نه پیچیدگیهای گیاهی بلکه به علت تعداد ستارگانی که مشخص شده اند و کرسی تقریباً همیشه در بالا قرار دارد و به صورت شبکه حجاری شده است.
آنها صفحه های کاملی می ساختند برای عرضهای جغرافیایی مختلف و خطوطی برای ساعتهای بابلی و ایتالیایی و همچنین ساعتهای معمولی غیر متعارف طرح می کردند.(13) مهمترین سازنده اسطرلابهای کروی در این دوره ، خانواده لاهوری بودند که حداقل 23 کره مزین به اشکال و صور فلکی و به همان تعداد نیز کره های بدون تصویر ساختند.
سه اسطرلاب مربوط به دوره صفوی در گنجینه نجوم
گنجینه نجوم آستان قدس رضوی در تاریخ هشتم تیرماه سال 1378 مصادف با میلاد مسعود پیامبر اکرم (ص) و امام جعفر صادق علیه السلام افتتاح شد و مجموعه آثار منحصر به فرد ارزشمندی از ابزار آلات نجومی مربوط به دوره صفویه تا عصر حاضر در آن به نمایش درآمده است. بیشتر این آثار جزء مجموعه اشیاء و کلکسیون شخصی دکتر سیدجلال الدین تهرانی بوده که آن را وقف بر آستان قدس رضوی نموده است.
از سه اسطرلابی که مربوط به دوره صفوی در این گنجینه به نمایش درآمده است یک اسطرلاب کروی جزء مجموعه وقفی دکتر تهرانی می باشد . با توجه به اینکه اسطرلاب یک ابزار علمی و فنی است و شرح جزئیات آن در تخصص اهل فن می باشد در اینجا ویژگیهای کلی و ظاهری این اسطرلابها معرفی میشود:
1- اسطرلاب مسطح برنجی :
ساخت این اسطرلاب توسط استاد عبدالائمه به سفارش ( صاحب بن محمد صالح ) در سال 1311 هجری آغاز شد و تاریخ پایان ساخت اثر در کتیبه ای که پشت آن نقش شده بدین مضمون آمده است : ( غرض نقشیست کزما باز ماند فی سنه 1133 ) این اسطرلاب از نوع مسطح ، شمالی و نصفی است و دارای سه صفحه که داخل امّ قرار می گیرند می باشد . صفحه عنکبوتی بر روی آن با یک عضاده و اسبک نصب می شود.
صفحه عنکبوتی صفحه ای مشبک است که دایره منطقه البروج و ستارگان شناخته شده و معروف بر روی آن نقش شده است . این صفحه به شکل نقوش اسلیمی طراحی شده و نوک هر شاخه آن بر روی یک ستاره پر نور قرار می گیرد.
قطر صفحه امّ : 7/20 س . م . و صفحات داخلی آن 5/18 س . م . است.
داخل صفحه امّ سه دایره برای طول و عرض جغرافیایی شهرهای مختلف که نامشان نوشته شده و یک دایره برای انحراف قبله در نظر گرفته شده است.
نام شهرها بر زمینه ای که با نقوش بسیار ظریف اسلیمی تزئین شده نوشته شده است.
در این اسطرلاب قسمتهای عروه ، کرسی ، حجره و لبه های خارجی صفحه تماماً با نقوش اسلیمی تزئین شده و در لابه لای این نقوش نام سفارش دهنده ، تاریخ و نام سازنده آن نقش شده است. بر روی عضاده این اسطرلاب نام ماههای قمری و حروف ابجد بر زمینه نقوش اسلیمی نوشته شده و صفحات آن برای عرضهای جغرافیایی 32ْ تا 38 ْ ساخته شده که عبارتند از: صفحه اول : یک طرف برای عرض 32ْ و طرف دوم برای عرض ْ34 ترسیم شده است.
صفحه دوم : یک طرف برای عرض ْ 36 و وجه دیگر آن برای صفحه آفاقیه ترسیم شده است.
صفحه سوم : یک طرف آن برای عرض ْ 37 و یک طرف برای عرض ْ 38 ترسیم شده است.(14)
تصویر 1:اسطرلاب استاد عبدالائمه
تصویر 2: پشت صفحه ام و کتیبه سازنده بر روی آن
تصویر 3:داخل صفحه ام و کتیبه سازنده بر روی آن
2- اسطرلاب مسطح برنجی :
سازنده : استاد عبدالعلی ( بن محمد رفیع ) ، خطاط : استاد محمد باقر
این اسطرلاب دارای صفحه ام است که سطح داخل و خارج و لبه و کرسی آن با نقوش بسیار زیبای اسلیمی و خطایی تزیین شده و بر روی آن طول و عرض جغرافیایی شهرهایی که نامشان نقش شده با حروف ابجد نوشته شده است و قطر صفحه ام 5/18 س . م . و قطر صفحات داخلی آن 8/16 س . م . است .
بر روی کرسی آن آیه ( وسیع کرسیه السموات و الارض و لایوده و حفظهما ) در میان نقوش اسلیمی و خطایی به خط زیبا و با طرز نرمندانه ای نقش شده و پشت کرسی نقوش اسلیمی به صورت برجسته قلمزنی شده است . در پشت صفحه ام جدول مثلثاتی و در نیم دایره پایین تا نژانت محاسبه شده است. از صفحات داخلی این اسطرلاب چهار صفحه برای عرضهای جغرافیایی 22 تا 41 درجه و یک صفحه آفاقیه برای عرض دیگر شهرها ترسیم شده است .
عضاده در این اسطرلاب با نام ماههای قمری و حروف ابجد و نقوش اسلیمی تزیین شده است.
تصویر4:صفحه عنکبوتیه
تصویر5: نمای کامل از اسطرلاب عبدالعلی
تصویر6: عضاده – اسبک – قطب – فلس
تصویر7: نمای نزدیک کتیبه سازنده در پشت صفحه ام
3- اسطرلاب کروی یا کره نجومی
این اثرتوسط استاد ضیاء الدین محمد بن قائم محمد بن ملا عیسی ابن ملا الهداد اسطرلابی همایونی لاهوری در سال 1058 هجری ساخته شده است.
این کره بر روی حلقه پایه برنجی به ارتفاع 9/13 س . م .متصل به حلقه ای افقی به قطر 19 س . م . قرار گرفته است . روی حلقه چهار جهت اصلی مشخص شده است که محور شمال و جنوب دارای شیار برای چرخیدن کره می باشد . دور تا دور حلقه با دقت یک درجه ، درجه بندی شده و در هر پنج درجه نوشته هایی با حروف ابجد که نسبت به چهار جهت اصلی متقارن مشاهده می شود.
بر روی این کره نقش صور فلکی به طرز بسیار زیبا و استادانه ای طراحی و نقر شده و نام صور فلکی و ستارگان و اعداد خاصی نیز در اطراف آن قلمزده شده است که نیاز به مطالعه و بررسیهای علمی و تخصصی دارد. این اسطراب با ارزش از وقفیات دکتر سید جلال الدین تهرانی می باشد.
تصویر8 : اسطرلاب کروی یا کره نجومی
...........................................................................................................................................
یادداشتها
1 - دهخدا ، علی اکبر . لغتنامه . جلد دوم – ذیل واژه اسطرلاب . صفحه 1938
2 - نبئی ، ابوالفضل ، اسطرلاب نمایانگر سیر کره خاک در عالم افلاک . مشکوه . ش یازدهم تابستان 1365 . بنیاد پژوهشهای اسلمی . صفحه 143 .
3 - دهخدا . ص 1938- بولتن موزه لاهور.ص166
3- LAHORE MUSEUM BULLETIN . V : 7 . NOS 182 . JANUARY – DECEMBR . 1994 . ASTROLABS AND ASTROLABE MAKERS OF LAHORE .P :166
4 - اولین کسی که در اسلام با اسطرلاب کار کرد ابو اسحاق ابراهیم بن حبیب فزاری بوده ( ر.ک. نبئی.سیر کره خاک در عالم افلاک. ص142)
5 - بولتن موزه لاهور.ص165
6 - دیماند . م. س. تاریخ صنایع ایران . انتشارات علمی و فرهنگی ... ص 295
7 - تاریخ ایران ( دوره صفویان ) پژوهش در دانشگا ه کمبریج ، ترجمه یعقوب آژند – تهران ، جامی 1380 ، فصل پنجم : علوم ایران در روزگار صفویان. ص 297
8 - همان. ص 298
9 - بولتن موزه لاهور. ص 179.
10 - تاریخ ایران ( دوره صفویان ) پژوهش در دانشگا ه کمبریج ، ترجمه یعقوب آژند – تهران ، جامی 1380 ، فصل پنجم : علوم ایران در روزگار صفویان. ص299
11 - دکتر SAIFUR RAHMAN DAR دربولتن موزه لاهور صفحه180 می نویسد : لقب ( اسطرلابی همایونی لاهوری ) توسط گانتر در سال 1932 م تحت عنوان منجم سلطنتی ترجمه شده است . 1- اسطرلاب که بنا بر کتیبه آن در تاریخ 975 هجری توسط الهداد ساخته شده عنوان همایونی ندارد . که این نشان می دهد استفاده از این لقب هنوز توسط اعضای این خانواده معمول نبوده است . این لقب را آنها فقط زمانی که اسطرلاب سازانی که سلطنتی شده اند استفاده کردند و اولین کسی که در این خانواده از آن استفاده کرد قائم محمد در سال 1634 م بوده است.
-12 بولتن موزه لاهور ص 179.
13- SCIENCE / TOOLS & MAGIC.FRANCIS MADDISON & EMILES SAVAGE - SMIETH ( KHALILI COLLECTION. VOL . 12 ) THE NOUR FOUNDATION. 1997 P: 219
14 - ( بنئی ، ابوالفضل ، آشنایی با نفیس ترین اسطرلاب جهان . ص 166- 164 ، مشکوه ش 12 و 13 سال 1365 )
)