جنبش دسترسی آزاد در حوزه علوم پزشکی : فرصتها و چالشها

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

نویسنده

چکیده

جنبش دسترسی آزاد از جمله جنبشهای آزادی خواهانه ای است که امروزه دارای طرفداران بسیاری میان علم پژوهان و علم دوستان در دنیای فناوری اطلاعات و شبکه جهانی اینترنت می باشد. این جنبش به دنبال برداشتن موانع موجود بر سر راه دسترسی آزاد به مجلات، مقالات و یافته های علمی است و در این راستا به تبلیغ و اشاعه اصول موردنظر خود می پردازد. این جنبش در حوزه علوم پزشکی هم وارد شده و تاثیرهای اجتناب ناپذیری را در شیوه های ارتباطات علمی و منابع این حوزه در اینترنت گذاشته است. امروزه شاهد فعالیت پایگاههای بزرگی در حوزه علوم پزشکی هستیم که در شبکه جهانی اینترنت تحت تاثیر مستقیم این جنبش شکل گرفته و توسعه یافته اند.
در این مقاله پس از ارائه تاریخچه مختصری از شکل گیری و توسعه جنبش دسترسی آزاد ( اپن اکسس ) و نحوه ورود آن به حوزه علوم پزشکی، فرصتها و چالشهای پدیدار گشته برای جامعه علمی این حوزه از علوم بررسی و موشکافی می گردد. همچنین برخی از پایگاهها و مجلات اینترنتی معروف حوزه علوم پزشکی که تحت تاثیر این جنبش شکل گرفته و به فعالیت می پردازند نیز معرفی شده و در نهایت دورنمایی از جنبش دسترسی آزاد و تاثیرهای آن بر حوزه علوم پزشکی ترسیم خواهد شد.

کلیدواژه‌ها


مقدمه: پیشینه جنبش دسترسی آزاد

با پیدایش شبکه جهانی اینترنت به تدریج منابع و پایگاههای اطلاعاتی مختلفی پا به عرصه وجود گذاشته و از طریق این شبکه در اختیار همگان قرار گرفتند. با توسعه این منابع الکترونیکی در شبکه جهانی اینترنت، به تدریج جنبشی شکل گرفت که با عنوان جنبش دسترسی آزاد معروف شد. البته قابل ذکر است که پیشینه ایده دسترسی آزاد به متون علمی، به پیش از همگانی شدن اینترنت و رشد نشریه های الکترونیکی با دسترسی آزاد بر می گردد. ( جمالی مهموئی و دیگران، 1385 ). این جنبش دارای هدفی مقدس و قدیمی است که انسانها در طول تاریخ برای تحقق آن تلاش کرده اند و آن، دسترسی بدون قید و شرط و بدون هیچ نوع محدودیت به مطالب و یافته های علمی برای هر انسانی فارغ از نژاد، رنگ، ملیت و فقر و غنا می باشد. هدف از این جنبش، گسترش علم و توسعه دسترسی به یافته های علمی برای عموم و نه افراد برگزیده و منتخب است و هیچ گاه عدم دسترسی به یافته های علمی را به دلیل بضاعت مالی نامناسب و یا موانع قانونی و حقوقی مجاز نمی شمارد. از این رو جنبش دسترسی آزاد یا اپن اکسس خواستار برداشته شدن هر گونه قید و شرط مالی و قانونی موجود بر سر راه دسترسی به علم و آثار علمی ( به ویژه در زمینه مجلات و مقالات علمی ) است. البته این نکته فراموش نشود که طرفداران این جنبش از همان آغاز دانشمندان، پژوهشگران، مدرسان دانشگاهها و حتی خود موسسات علمی و پژوهشی بودند زیرا منافع این جنبش برای آنها کاملا ملموس و قابل درک می باشد. به طور طبیعی برخی از ناشران تجاری که تنها هدفشان از فعالیت در حوزه انتشارات علمی، کسب سود و افزودن بر سرمایه خویش از طریق فروش آثار و منابع علمی است با این جنبش مخالفت کرده و به تعبیری عوامانه تر چندان دل خوشی از آن ندارند ( زره ساز، 1386 ).

بطور کلی جنبش دسترسی آزاد قابلیتها و منافع زیر را برای اعضای جامعه علمی پدید آورده است :

• ایجاد امکان دسترسی به یافته های علمی برای همگان و در هر زمان و مکان بدون محدودیتهای مالی و یا سایر محدودیتهای موجود و تنها با اتصال به شبکه جهانی اینترنت

• تغییر تدریجی دیدگاه مال اندیشی به علم اندیشی در حوزه انتشارات علمی

• افزایش احتمال دیده شدن و استفاده شدن از منابع و یافته های علمی و در نتیجه افزایش میزان تاثیر افکار و عقاید

• افزایش گستره آگاهی سایر محققان و پژوهشگران از یافته های مربوط به تحقیقات و آثار پژوهشی مشابه

• افزایش سرعت و کیفیت ارتباطات علمی

• حرکت به سمت و سوی تحقق خرد جمعی ( زره ساز؛ زاهدی، 1388 )

• صرفه جوئی در هزینه های مربوط به انتشار آثار علمی

• تسهیل فرآیند تولید، انتشار و اشاعه به موقع اطلاعات و کاهش فاصله زمانی بین تولید تا انتشار یافته های علمی

• دسترس پذیر کردن اطلاعات روزآمد در تمامی حوزه های علمی و پژوهشی

• افزایش دادن غنای مجموعه منابع اطلاعاتی موجود در کتابخانه ها ( نوروزی، 1385 )

نتیجه و برونداد عملی ایده ها و اهداف جنبش دسترسی آزاد را می بایست در شکل گیری، راه اندازی و فعالیت پایگاهها و منابع اطلاعاتی دارای دسترسی آزاد مشاهده نمود. از سال 1990 و با توسعه شبکه جهانی اینترنت به تدریج منابع علمی به ویژه مقالات منتشر شده در مجله های علمی به قالب الکترونیکی تبدیل شده و برای استفاده عموم در شبکه قرار داده شدند. افزایش سالانه هزینه خرید مجله های علمی سبب شد که پژوهشگران قادر به دسترسی به نتایج پژوهش های علمی خود و همکاران نباشند. در واقع، تقاضا برای اطلاعات علمی روافزون افزایش یافته و بدین ترتیب ضرورت شکل گیری پایگاههای اطلاعاتی و تولید و نشر منابع اطلاعاتی علمی دسترسی آزاد کاملا مشخص گردید ( قانع، 1383 ).

پل گینسپارگ فیزیکدان آزمایشگاه فیزیک لوس آلاموس از پیشگامانی بود که در سال 1991 با تاسیس یک آرشیو پیوسته از نسخه های پیش چاپ مقاله های فیزیک سعی در تحقق اهداف جنبش دسترسی آزاد به صورت عملی داشت و تلاشش در آن جهت بود تا دسترسی فیزیکدانان را به مقاله های یکدیگر تسهیل کند ( schaffer, 2004 ) . به تدریج و با گذشت زمان، توجه به جنبش دسترسی آزاد بیشتر و بیشتر شد و علاوه بر دانشمندان و برخی ناشران و موسسه های حامی پژوهش، دولتها نیز وارد این عرصه شدند. به عنوان نمونه، کمیته علم و فناوری مجلس عوام انگلستان در سال 2002 اقدام به تفحص و تحقیق راجع به وضعیت نشر مجله ها و مطالب علمی و پدیده دسترسی آزاد کرد ( House of Commons, 2004 ) در همان سال 2002 اتفاق و رخداد مهم دیگری نیز رخ داد که نقطه عطفی در حوزه جنبش دسترسی آزاد به منابع علمی به شمار می آید و آن گرد هم آمدن گروههای مهم پیشرو در این جنبش به دعوت موسسه جامعه باز در بوداپست مجارستان بود که با هدف یافتن راهها و نحوه ارتباط و همکاری بین موسسات فعال در این زمینه برپا گردید. از نتایج این اجلاس می توان به ایجاد موسسه دسترسی آزاد بوداپست اشاره کرد. یکی دیگر از اهداف این نشست، تسریع فعالیت بین المللی به منظور دسترس پذیر کردن مقاله های پژوهشی در تمام حوزه های علوم بود. این جنبش پس از بوداپست ( 2002 )، در شهرهای بتسدای آمریکا ( در ژوئن 2003 )، برلین آلمان ( اکتبر 2004 )، سالوادور برزیل ( سپتامبر 2005 ) به منظور تبادل نظر و پیشبرد اهداف دسترسی آزاد گردهمائی های مهمی را برگزار کرده است. در هر گردهمائی بیانیه و قطعنامه هائی صادر شده که رشد جنبش و پیگیری اهداف آن را می توان در آنها مشاهده نمود ( سیامک، 1386 ).

جنبش دسترسی آزاد در حوزه علوم پزشکی

حوزه علوم پزشکی از حوزه های علمی پرطرفدار و مورد توجه محققان و اندیشمندان است که داری تاریخچه و سابقه طولانی در حوزه نشر منابع اطلاعاتی و مقالات علمی است. با پیدایش شبکه جهانی اینترنت و شکل گیری جنبش دسترسی آزاد، این حوزه از علوم نیز تحت تاثیر این روند قرار گرفته و امروزه شاهد منابع اطلاعاتی بسیاری غنی الکترونیکی با دسترسی آزاد می باشیم. با وجود آنکه برخی از محققان معتقدند که در برخی از حوزه های موضوعی مانند علوم پزشکی تعداد منابع دسترسی آزاد ( از جمله آرشیوها و مجلات ) به نسبت سایر حوزه های علوم کمتر است. ( نوروزی، 1385 ) با این حال در بسیاری از کشورها، دولتها و موسسات دولتی با توجه به ماهیت اطلاعات پزشکی و بهداشتی که برای سلامت و حیات انسانها ضروریند از طریق هزینه بخشی از مالیات پرداخت شده توسط مردم و سایر درآمدهای عمومی اقدام به انتشار یافته های مرتبط در این حوزه به صورت رایگان و در سطح گسترده می کنند. به عنوان مثال، موسسه ملی بهداشت آمریکا که یک نهاد عمومی وابسته به دولت است تامین کننده مالی بخش بزرگی از پژوهشهای پزشکی این کشور است ( Falk, 2004 ) .

سابقه تاسیس و راه اندازی پایگاههای اطلاعاتی بزرگ پزشکی و تاثیر جنبش دسترسی آزاد بر این پایگاهها و پیدایش پایگاههای جدید می تواند جالب توجه بنظر آید . در سال 1966 یکی از معروفترین و بزرگترین پایگاههای اطلاعاتی پزشکی یعنی مدلاین توسط کتابخانه ملی پزشکی پا به عرصه وجود گذاشت . این پایگاه سرانجام در سال 1997 تحت تاثیر جنبش دسترسی آزاد، دسترسی به مقالات خویش را برای عموم رایگان و آزاد اعلام نمود. در همین سال یعنی در 26 ژوئن 1997 مرکز اطلاعات بیوتکنولوژی اقدام به تاسیس پایگاه اطلاعاتی پاب مد از دیگر پایگاههای اطلاعاتی معروف حوزه پزشکی نمود که دسترسی به تمام مقالات آن رایگان می باشد. در سال 2000 پایگاه پاب مد سنترال به منظور تکمیل پایگاه پاب مد ایجاد و راه انداری گردید . همچنین در سال 1999 بیومد سنترال طرح خودش را برای راه اندازی پایگاهی از مقالات دسترسی آزاد ارائه نمود و در سال 2000 موفق شد که نخستین مقاله دارای دسترسی آزاد خود را به صورت عملی از طریق پایگاهش منتشر نماید. همچنین در سال 2002 طرحهای درآمدزائی خود به منظور تحت پوشش قرار دادن هزینه های مربوط به انتشار مقالات به صورت رایگان را اجرا نمود. جمعی از دست اندرکاران کتابخانه عمومی علوم نیز دراکتبر سال 2000 نامه سرگشاده ای را نگاشتند که در آن تمام دانشمندان و پژوهشگران حوزه علوم پزشکی ترغیب شده بودند تا در راستای اهداف مقدس جنبش دسترسی آزاد، مقالات خود را از طریق آرشیوهای تخصصی رایگان مانند PubMed Centeral و یا پایگاه US National Library منتشر نمایند. این نامه را قریب به سی و چهار هزار دانشمند از 180 کشور جهان امضاء نمودند. همچنین می توان به بیانیه انجمن کتابداری پزشکی در 17 اکتبر سال 2002 اشاره کرد که این بیانیه نیز راجع به جنبش دسترسی آزاد و ترغیب به روی آوردن به آن منتشر گردید ( suber, 2007 ).

در این مدت پایگاههای تخصصی و مجلات الکترونیکی بسیار زیادی در حوزه علوم پزشکی به صورت دسترسی آزاد و تحت تاثیر جنبش دسترسی آزاد شکل گرفته و فعالیت می کنند که در زیر به برخی از مهمترین آنها اشاره شده و معرفی مختصری از ویژگیها و قابلیتهایشان ارائه می شود :


• پایگاه اطلاعاتی Medline Plus

آدرس : http://medlineplus.gov

 

 

 

  
این پایگاه یکی از بزرگترین پایگاههای دارای دسترسی آزاد حوزه علوم پزشکی است. تلاش دست اندرکاران پایگاه بر این است که به پرسشهای پزشکی و بهداشتی کاربران خود از طریق انتشار جدیدترین یافته های علمی پاسخ بدهند. داده های علمی این پایگاه توسط اطلاعات مستند کتابخانه ملی پزشکی و سازمان ملی بهداشت و دیگر موسسات دولتی و سازمانی حوزه علوم پزشکی پشتیبانی می شود. این پایگاه امکان دسترسی کاربران را به مجموعه ای غنی از مجلات حوزه پزشکی فراهم می سازد و علاوه بر آن اطلاعات دایره المعارفی گسترده ای را به صورت مصور به همراه برنامه های آموزشی تعاملی برای آموزش بیماران ارائه می نماید. در این پایگاه منابع اطلاعاتی راجع به بیش از 740 بیماری وجود دارد. همچنین سیاهه ای از مشخصات بیمارستانها و پزشکان، فرهنگ لغت پیوسته پزشکی، اطلاعات پزشکی و بهداشتی در کشور اسپانیا، اطلاعات تخصصی راجع به داروهای مجاز و غیرمجاز، اطلاعات پزشکی و بهداشتی در رسانه ها و برقراری پیوند به هزاران دوره آموزشی پزشکی از دیگر امکانات و گزینه های موجود در سایت این پایگاه معروف پزشکی دارای دسترسی آزاد است .


• پایگاه اطلاعاتیcenteral Pubmed

آدرس : http://www.pubmedcenteral.nih.gov

 



این پایگاه معروف دارای دسترسی آزاد در حوزه علوم پزشکی به منظور تکمیل پایگاه اطلاعاتی پاب مد در سال 2000 توسط مرکز ملی اطلاعات بیوتکنولوژی موجود در کتابخانه ملی پزشکی ایجاد و راه اندازی شد. پایگاه پاب مد به عنوان یک ابزار جستجو و به منظور دسترس پذیر کردن مقالات مجلات ناشران شرکت کننده در طرح خود توسعه یافت. ناشران شرکت کننده درا ین طرح به صورت الکترونیکی، مقالات مجلات خود را پیش از انتشار و یا در زمان انتشار در اختیار کتابخانه ملی پزشکی قرار می دهند. چنانچه ناشری دارای سایتی باشد، مقالات مجلات خود را به منظور دسترسی پیشنهاد می کند و پاب مد تنها پیوندی را به اصل مقاله و به سایت خود ناشر برقرار می کند. نکته مهم آن است که دریافت اصل مقالات از ناشر مستلزم پرداخت هزینه است. از این رو کتابخانه ملی پزشکی آمریکا به منظور همگام شدن با جنبش دسترسی آزاد تصمیم گرفت تا پایگاه مکملی را با عنوان پاب مد سنترال ( Pubmed Centeral ) طراحی کند تا ناشرانی که تمایل دارند، به صورت اختیاری مقالات تمام متن خود را بر روی آن عرضه کنند. هدف دست اندرکاران این پایگاه این بود که در راستای جنبش دسترسی آزاد یک کتابخانه رقومی معتبری از داده های پزشکی و زیست پزشکی برای کاربران خود در تمام سطح جهان فراهم کنند. دست اندرکاران این پایگاه معتقدند که در عصر دنیای رقومی این شیوه یعنی دسترس پذیر کردن مقالات بهترین شیوه برای تضمین تداوم فعالیت و پویائی یک آرشیو رقومی می تواند باشد. علاوه بر دسترسی کامل به متن کامل مقالات مجلات، این پایگاه امکان استفاده از پایگاههای دیگر کتابخانه ملی پزشکی آمریکا مانند پاب مد (Pubmed ) و ژن بانک ( GenBank ) ( مخزن داده های مربوط به توالیهای ژنتیکی ) را نیز فراهم کرده است.


• پایگاه اطلاعاتیcenteral biomed

آدرس : http://biomedcenteral.com

 



دست اندرکاران این پایگاه - همانگونه که پیش از این نیز اشاره شد - در سال 1999 طرح خود را برای ایجاد یک آرشیو رقومی رایگان از مقالات علمی و پژوهشی حوزه زیست پزشکی ارائه دادند و عملا در سال 2000 موفق شدند که نخستین مقاله تمام متن خود را از طریق پایگاه خویش منتشر نمایند. این پایگاه یکی از کاملترین، معتبرترین و روزآمدترین پایگاههای دسترسی آزاد حوزه پزشکی و زیست پزشکی است . در این پایگاه بیش بیش از 180 مجله به صورت تمام متن نمایه شده که شامل مجلات معروفی چون Journal of Biology می باشد. از ویژگیهای بارز این پایگاه، نظام مدیریت نشریات آن است که ابزاری مناسب برای ایجاد مجلات الکترونیکی علمی دسترسی آزاد در اختیار انجمنها و گروههای پژوهشی مختلف به صورت رایگان قرار می دهد. از ویژگیهای بارز دیگر این پایگاه تعریف استانداردهای سخت گیرانه برای داوری مقالات علمی و پژوهشی منتشر شده در آن است . از این رو مقالات ارائه شده در این پایگاه به دلیل طی کردن مراحل دشوار داوری از اعتبار و جایگاه علمی خاصی برخوردارند بدانگونه که بسیاری از نشریات موجود در این پایگاه از نشریات پر استناد و دارای ضریب تاثیر گذاری بالائی در پایگاه ISI و در حوزه تخصصی خود می باشند. معمولا در هر مقاله این پایگاه سابقه داوری آن ( اعم از نسخه های چاپی ارسال شده، گزارهای داوران و اصلاحات نویسندگان ) لینک شده است.


• پایگاه اطلاعاتیPLOS ( Public Library of Science )

آدرس : http://www.plos.org

 



این پایگاه نیز از پایگاههای معروف دسترسی آزاد حوزه علوم پزشکی است که توسط کتابخانه عمومی علوم راه اندازی و توسعه داده شده است. کتابخانه ملی علوم یک سازمان غیر انتفاعی است که دارای اعضائی از دانشمندان و پزشکان موجود در اقصا نقاط جهان است. از اهداف این مرکز می توان به تلاش برای گشودن درب کتابخانه های جهان و دسترس پذیر کردن کامل متون علمی تخصصی برای دانشمندان و محققان حوزه علوم پزشکی و تلاش برای ایجاد راههای تعاملی جدید میان کتابداران و پزشکان به منظور توسعه روشهای ابداعی و خلاقانه نو در استفاده از منابع علمی تخصصی اشاره کرد. این مرکز غیر انتفاعی در سال 2003 موفق شد تا ساختار و محملی را جهت ایجاد مجلات تخصصی با کیفیت به صورت پیوسته فراهم سازد و بدین ترتیب امکان و فضای وسیع تری را جهت ارائه مقالات پژوهشی جدید از پزشکان و دانشمندان بااستعداد به صورت کاملا رایگان و بدون هیچ گونه محدودیت برای دسترسی به وجود آورد.


• مجله الکترونیکی Open Medicine

آدرس : http://www.openmedicine.ca

 



پس از معرفی مهمترین پایگاههای اطلاعاتی دسترسی آزاد در حوزه علوم پزشکی جا دارد که یکی از معروفترین و مهم ترین مجلات تخصصی پیوسته دارای دسترسی آزاد در این حوزه نیز معرفی شود. مجله Open Medicine از نخستین نشریات پیشگام کاملا داوری شده معتبر در سطح بین المللی است که به صورت کاملا رایگان و تمام متن از طریق شبکه جهانی اینترنت قابل دسترس است. این نشریه پس از خارج شدن سردبیر آن از تیم تهیه کننده نشریه Canadian Medical Association و با هدف حذف عوامل سودخواه و منفعت طلب از حوزه انتشارات علوم پزشکی و دارویی تاسیس شد. این نشریه مدعی است که به دنبال ایجاد ساختاری جدید برای برقراری محاوره و گفتمان میان متخصصان پزشکی و حتی بیماران است و ارتباط مستمر و پویای علمی میان دو گروه پزشک و بیمار را کلید مهمی در تقویت روند درمان بیماریها می داند. این مجله الکترونیکی معروف همچنین دارای یک وبلاگ با عنوان OM Blog است که در راستای برقراری تعامل بیشتر با خوانندگان خویش و ارائه آخرین اطلاعات تخصصی و اخبار نشریه بنا نهاده شده است.

 

فرصتها

پیش از پرداختن به فرصتهایی که جنبش دسترسی آزاد در حوزه علوم پزشکی پدید آورده است لازم به ذکر است که اطلاعات پزشکی به طور کلی در دو قالب مطرح می شوند :

1. اطلاعات پزشکی موجود در پرونده های پزشکی، بیماران و..

2. اطلاعات پزشکی علمی در کتابخانه ها ( منابع اطلاعاتی )

در این مقاله بیشتر مورد دوم مدنظر است زیرا در رابطه با مورد اول، حتی با وجود پیشرفتهای بسیار در زمینه ی دسترسی به اطلاعات گوناگون، این اطلاعات همچنان جزء اطلاعات غیر قابل انتقال به غیر و در واقع جزء اسرار میان بیمار و پزشک است. هیچ محققی حق ندارد و نمی تواند بدون قید و بند به این اطلاعات دسترسی داشته باشد. بنابراین سیاست ایجاد دسترسی آزاد راجع به این اطلاعات مطرح و مدنظر نیست .

حال به برخی از فرصتهایی که جنبش دسترسی آزاد در حوزه علوم پزشکی پدید آورده است اشاره ای می کنیم:

• ایجاد زمینه انتشار گسترده مطالب علمی پزشکی

توسعه شبکه جهانی اینترنت و پیدایش و گسترش مجلات الکترونیکی و پایگاههای اطلاعاتی و آرشیوهای رقومی دارای دسترسی آزاد در حوزه علوم پزشکی سبب شده است تا دانشمندان این حوزه و پزشکان زمینه گسترده تر و وسیعتری را برای انتشار آثار علمی خود داشته باشند. بدین ترتیب روز به روز شاهد افزایش انتشارات علمی به ویژه مقالات پژوهشی منتشر شده پزشکی هستیم و این فرصتی است تا دانشمندان و پزشکان جوان محمل های مناسبی را برای انتشار آزادانه یافته های خویش بیابند.

• افزایش سرمایه گذاریهای دولتی و خصوصی به منظور ایجاد پایگاههای اطلاعاتی و مجلات علمی متعدد دارای دسترسی آزاد در حوزه پزشکی

از آنجا که اطلاعات پزشکی و بهداشتی با سلامت عموم انسانها و جوامع بشری در ارتباط است دولتها و نهادهای عمومی و خصوصی بدان توجه خاصی داشته و در این راستا سرمایه گذاریها و کمکهایی را از محل مالیاتهای پرداختی مردم و یا درآمدهای خود انجام می دهند. حتی در این زمینه قوانین دولتی نیز به تصویب رسیده است . به طور مثال موسسه ملی بهداشت آمریکا که یک نهاد عمومی وابسته به دولت است تامین کننده مالی بخش بزرگی از پژوهشهای پزشکی این کشور است. به طور کلی دولت آمریکا تامین کننده مالی حدود 56 درصد از فعالیتهای پژوهشی این کشور است ( Falk, 2004 )

• ایجاد زمینه دسترسی و استفاده از یافته های جدید پزشکی در سر تا سر جهان با حذف محدودیتهای دسترسی

انتشار رایگان و غیرمحدود مقالات پزشکی از طریق شبکه جهانی اینترنت که معمولا حاوی جدیدترین یافته های علمی می باشند سبب شده که تمام متخصصان این حوزه از علوم در هر کجا از دنیا اعم از کشورهای غنی و فقیر، پیشرفته و غیرپیشرفته به یافته های جدید علمی دست یافته و در تحقیقات خود از آن استفاده نمایند و گام سریعتر و باکیفیت تری را در پیشبرد علم پزشکی و علوم وابسته به آن بردارند.

• ایجاد زمینه به منظور تعامل بیشتر میان دانشمندان و متخصصان حوزه پزشکی در سرتا سر جهان

پایگاههای اطلاعاتی و مجلات الکترونیکی دسترسی آزاد با انتشار متن کامل مقالات و تحقیقات علمی و ایجاد زمینه ارائه نظرات و تعامل خوانندگان با نویسندگان مقالات، کمک بزرگی را در جهت انجام تحقیقات موثرتر و با کیفیت تر بعدی فراهم می کنند. بدین ترتیب محققان از کارهای مشابه سایر محققان حوزه تخصصی خود آگاه شده و می توانند فارغ از مکان جغرافیایی و در محیط مجازی با آنها شبکه پژوهشی نیرومندی را تشکیل داده و راجع به حل مشکلات پزشکی به راه حل های جمعی دست یابند.

• افزایش کیفیت تحقیقات علمی پزشکی و افزایش سرعت در یافتن درمان بیماریهای صعب العلاج

با توجه به اینکه علوم پزشکی با جان و سلامتی انسانها سر و کار دارد از این رو تحقیقات و پژوهشهای آن به ویژه آنهایی که راجع به بیماریهای صعب العلاج هستند از اهمیت بالایی برخوردار می باشند و فوریت و سرعت به ثمر نشستن آنها کاملا احساس می شود. دسترسی آزاد به یافته های پژوهشی در این زمینه امکان تعامل میان محققان و انجام تحقیقات تکمیلی را فراهم ساخته و جلوی دوباره کاریها را می گیرد و زمینه را برای یافتن راههای درمان موثرتر و مطمئن تر فراهم می کند.

 

چالشهای پیش رو

به برخی از چالشهای پیش رو جنبش دسترسی آزاد در حوزه علوم پزشکی نیز اشاره می کنیم :

• کمبود بودجه های پژوهشی و عدم حمایت دولتهای کشورهای توسعه نیافته از سرمایه گذاری در این حوزه

متاسفانه به دلیل ضعف ساختار اقتصادی کشورهای در حال توسعه ، دولتها و نهادهای وابسته به آن بودجه های کافی را جهت سرمایه گذاری و ایجاد پایگاههای اطلاعاتی دارای دسترسی آزاد در اختیار قرار نمی دهند و این یکی از چالشهای مهم بر سر راه توسعه اینگونه منابع در کشورهای در حال توسعه است. خوشبختانه در ایران دانشگاه علوم پزشکی تهران به عنوان یکی از پیشگامان و حامیان نشر دسترسی آزاد از سال 2004 امکان دسترسی آزاد به تمام مجله های علمی منتشر شده توسط این دانشگاه را فراهم نموده است ( برای اطلاع بیشتر نگاه کنید به : http://diglib.tums.ac.ir ) ( نوروزی، 1385 )

• رقابت ناشران و دست اندرکاران سودجو و منفعت طلب با ناشران منابع دسترسی آزاد پزشکی

ایجاد پایگاههای اطلاعاتی و ارائه منابع اطلاعاتی علمی از طریق شبکه جهانی اینترنت یکی از حوزه های فوق العاده درآمدزا برای ناشران و کارگزاران تجاری می باشد که طبیعتا تمایل ندارند که به راحتی مزیتهای آن را از دست بدهند از این رو تلاش بر آن دارند تا مانع رشد کمی و کیفی منابع دسترسی آزاد شده و حق مولف مقاله ها و یافته های علمی باکیفیت را برای خود خریداری می نمایند. بدون شک توان رقابتی موسسات حامی پایگاههای اطلاعاتی دسترسی آزاد در مقایسه با این ناشران تجاری محدودتر و کمتر است که این خود از چالشهای موجود در این زمینه به شمار می آید.

• افزایش داده ها و مطالب علمی پزشکی و دشواری انتخاب از میان آنه

در کنار تمام مزیتها و محاسن مربوط به افزایش کمی مقالات و منابع علمی تمام متن پزشکی در شبکه جهانی اینترنت، با این حال تصمیم گیری برای انتخاب داده ها و اطلاعات صحیح، قابل اعتماد، با کیفیت و تایید شده دشوار شده و بعضا نیاز به صرف وقت زیادی در این زمینه وجود دارد.

• محدودیت راههای درآمدزائی برای پایگاههای اطلاعاتی دسترسی آزاد پزشکی

پایگاههای دسترسی آزاد به دلیل عدم دریافت هزینه از خوانندگان و کاربران خود متکی به بودجه های دولتی، عمومی، کمکهای بخش خصوص و درآمدزائی خویش هستند. برای درآمدزائی راههای زیادی وجود ندارد. برای نمونه ارائه تبلیغات از طریق وب سایت پایگاه یکی از راههای درآمد زائی است که توصیه می شود به دلیل ساختار علمی و پژوهشی پایگاه از نمایش زیاد تبلیغات تا حدالمکان خوداری شود. راههای دیگری هم برای درآمدزائی وجود دارد برای مثال پایگاه اطلاعاتی بیومد سنترال (Biomed Centeral ) در ابتکاری با مراکز پژوهشی مختلف قرارداد بسته و از آنها پول اشتراک می گیرد. در عوض کارشناسان آن مرکز قادر می شوند که مقالات پژوهشی خود را به صورت رایگان از طریق این پایگاه منتشر نمایند ( willinsky, 2003 ). بطور کلی، توسعه راههای درآمدزائی پایگاههای اطلاعاتی دسترسی آزاد از نقاط چالشی موجود به شمار می آید.

• عدم رعایت استانداردهای مربوط به نشر مجلات و داوری مقالات علمی

به دلیل عدم نظارت کیفی بر روند تهیه برخی از نشریات دسترسی آزاد و شتاب در انتشار آنها، متاسفانه شاهد رعایت نشدن استانداردهای مربوط به نشر مجلات و مقالات علمی هستیم ( Ncayiyana, 2005 ). فرآیند داوری مقالات این نوع پایگاهها خوشبختانه در حال حاضر وضعیت بهتری نسبت به گذشته یافته است بطوریکه که در پایگاههای اطلاعاتی معروف پزشکی مانند Biomed Centeral و یا PLOS شاهد انجام داوریهای سختگیرانه و کاملا علمی و حرفه ای هستیم بدانگونه که برای نمونه تنها 22 درصد از مقالات ارسال شده برای نشریه PLOS Biology از مجموعه نشریات پایگاه PLOS امکان پذیرش در داوری و انتشار می یابند که این نشان دهنده روند کیفی مناسب در داوری این نوع منابع می باشد ( Guterman, 2004 ). همچنین پایگاه PLOS با پرداخت حق الزحمه های خوب به دست اندرکاران نشریات و نویسندگان مقالات سبب شده که آنها نیز بیش از پیش ترغیب شده و نظارت بیشتری را جهت کنترل استانداردهای تهیه مقالات علمی انجام دهند ( Hardy & Oppenheim, 2005 ) .

• نادیده گرفتن معیارهای علمی و تشویقی در ارزشیابی منابع دسترسی آزاد حوزه پزشکی

متاسفانه به دلیل ذهنیت غلط راجع به عدم داوری مجلات و منابع اطلاعاتی دسترسی آزاد پزشکی غالبا جایگاه نازلی برای آنها در فرآیند ارزشیابیهای علمی و پژوهشی در نظر گرفته می شود و سیاستهای تشویقی مشخصی برای آنها تعیین نمی شود. خوشبختانه در کشورمان ایران، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی ایران گام مثبتی را در این زمینه برداشته و در "راهنمای استفاده از فرم ارزشیابی سالانه نشریات علمی پژوهشی علوم پزشکی کشور" اظهار می‌دارد که " امکان دسترسی رایگان به متن کامل مقاله از طریق وب 10 امتیاز را دارا می‌باشد." همچنین بیان شده است که "داشتن صفحه‌خانگی در اینترنت مجموعاً 20 امتیاز دارد که 5 امتیاز فقط با وجود داشتن صفحه‌خانگی به نشریه تعلق می‌گیرد و 15 امتیاز در صورت دسترسی از طریق گوگل به آن تعلق دارد". بر اساس راهنمای پیش‌گفته، اگر نشریه‌ای تمامی شاخص‌های مربوط به نسخه الکترونیکی را رعایت نماید می‌تواند تا سقف 180 امتیاز برای دریافت رتبه علمی- پژوهشی کسب نماید ( نوروزی، 1385 ). با این حال، همانگونه که ملاحظه می کنید این امتیازها به نشریه های چاپی پزشکی تعلق گرفته و پیش بینی خاصی برای نشریه ها و پایگاههای صرفا الکترونیکی دارای دسترسی آزاد حوزه علوم پزشکی نشده است.

چشم انداز

با توجه به رشد جنبش دسترسی آزاد در سالهای اخیر و تبیین اهداف علم دوستانه آن در جوامع علمی بنظر می آید که استقبال از ایجاد و گسترش منابع دارای دسترسی آزاد در حوزه های علمی مختلف از جمله علوم پزشکی روز به روز افزایش یافته و در آینده شاهد توسعه کمی و مهم تر از آن کیفی این منابع باشیم. میزان شناخت و درک اهداف و مزایای جنبش دسترسی آزاد در دولتها، نهادهای عمومی و تخصصی پزشکی و میان قشر متخصص و دانشمند این حوزه از علوم روز به روز افزایش یافته و شاهد افزایش روزافزون آگاهیها و دانش تخصصی متخصصان علاقمند و پژوهشگر این حوزه و سرمایه گذاری بیشتر در رابطه با ایجاد و گسترش این نوع از منابع تخصصی خواهیم بود. همچنین در آینده بیش از گذشته استانداردهای مختلفی در رابطه با این منابع ایجاد و توسعه خواهد یافت. توسعه منابع پزشکی دارای دسترسی آزاد همچنین سبب تحریک و تشویق پژوهشگران و پزشکان با استعداد و جوان نسبت به انتشار آثار خود در محملی به نام شبکه اینترنت می شود که عموم مخاطبانش از سر تا سر جهان می باشند. در نتیجه، میزان تاثیرگذاری یافته های جدید با سرعت بسیار بیشتری در روند تحقیقات کلی این حوزه از علوم افزایش یافته و امکان یافتن سریعتر راه حل درمان بسیاری از بیماریهای صعب العلاج با تعامل محققان و پژوهشگران بیشتری از سر تا سر جهان امکان پذیر خواهد شد . بدین ترتیب فاصله کشورهای غنی و کشورهای فقیر در زمینه دسترسی به راههای درمان بیماریها و نارسائیهای بهداشتی کاهش یافته و شاهد افزایش سطح بهداشت و سلامت و طول عمر در سر تا سر جهان خواهیم بود ....

منابع و مآخذ
- جمالی مهموئی، حمیدرضا ؛ وکیلی مفرد، حسین ؛ اسدی، سعید ( 1385 ) . (( مجله های علمی دسترسی آزاد و الگوهای مالی نشر آنها )) . کتابداری و اطلاع رسانی، جلد نهم، شماره دوم، ص 11-34
- زره ساز، محمد ( 1386 ) .(( جنبش دسترسی آزاد یا اپن اکسس : آرمانی قدیمی در قالب محملی نوین )). دانشورز، شماره 49 ، ص 18
- زره ساز، محمد؛ زاهدی، مهدی ( 1388 ) .(( تاثیر و نقش دسترسی آزاد به مجلات و مقالات علمی در مباحث جامعه شناسی علم )). شمسه، شماره اول.
- سیامک، مرضیه ( 1386 ) . (( مجلات دسترسی آزاد : مسائل، مباحث و نگرانیهای مطرح درباره آنها )) . کتابداری و اطلاع رسانی، جلد دهم، شماره دوم، ص 277- 308
- قانع، محمدرضا (1383). (( آرشیو مدارک الکترونیکی: شیوه‌ای نوین در ارتباطات علمی )) . اطلاع‌شناسی، سال دوم، شماره دوم (زمستان): ص. 76- 100 .
- نوروزی، علیرضا (۱۳۸۵). (( مجله‌های دسترسی آزاد و نقش آنها در گسترش دانش و پیشرفت علمی ایران )) . رهیافت، شماره ۳۸، ص ۱۵-۲۱ .
- Falk, H ( 2004 ) . “Open access agains momentum” . The Electronic Library, 22 (6), pp. 527-530.
- Guterman, L (2004). “ The Promise and Peril of Open access” . The Chronicle of Higher Education, 50(21), A10.
- Hardy, Rachel ; Oppenheim, Charles ( 2005 ) . “ Open Access Citation Information” . Final Report – Extended Version, JISC Scholarly Communication Group. available at : www.jisc.ac.uk/uploaded_documents/iv)%20OA%20Citation%20Information%20FINAL%20Extended%20Report.DOC
- House of Commons ( 2004 ) .” Scientific Publications: Free for all ? ” . British Government, House of Commons, Science and Technology Committee, Tenth Report of Session 2003 – 4, Available at: http://www.publications.parliment.uk/pa/cm200304/cmselect/cmsctech/399/399.pdf
- Ncayiyana, Dan J ( 2005 ) . “ Open Access : Barriers and Opportunities for Lower – Income Countries “ . International Seminar in Open Access for Developing Countries, Salvador, Bahia .
- Schaffer, A ( 2004 ) ." Open Access, Should scientific articles be available online and free to the public ? " . Slate, available : http://slate.msn.com/id/2111023
- Suber, Perter ( 2007 ) . “ Timeline of Open Access Movement “ . available at: http://www.earlham.edu/~peters/fos/timeline.htm
- Willinsky, J (2003) . “ Scholarly Associations and the Economic Viability of Open Access Publishing ” . Journal of Digital Information, 4(2), 9 April http://jodi.tamu.edu/Articles/v04/i02/Willinsky