مقدمه
فهرست در لغت به معنی نوشته ای که درآن اسامی کتابها باشد است .1اماآنچه که امروزه به نام فهرست نویسی در کتابخانه ها مشهود است درواقع ثبت مشخصات کتاب شناختی کتابها برای تهیه فهرست ازآنها می باشد.2 با نگاهی به فهرستهای گذشته می توان فهرست راهمان اسامی کتابها برشمرد که برای سهولت آن را به صورت موضوعی یا اطلاعات کتاب شناختی تهیه می کردند.
ازفهرستهای گذشته مانند فهرست کتابخانه مامون عباسی فقط نامی درمتون آمده، اما اینکه این فهرست ها به چه شکل تهیه شده ویا شامل چه کتابهایی بوده، مطلبی به دست نیامده است .3بنابراین یافتن فهرستهایی ازاین دست که امروزه به نام سیاهه از آن یاد می شود4.می تواند درجهت شناخت تاریخ فهرست نویسی در گذشته به ما کمک کند . ازجمله سیاهه هایی که باقی مانده فهرست کتابهای کتابخانه آستان قدس است.که با توجه به مفهوم بازیابی اطلاعاتی آن ماواژه فهرست را برآن تلقی کردیم. این فهرست ها از دوره صفویه باقی مانده و به چند دسته تقسیم می شود که از هر دوره مهم ترین آن را معرفی می شود .
این نمونه ها شامل موارد ذیل می باشد :
فهرست کتابها در دوره صفویه (تهیه شده درسال 1010ه0 ق.)
فهرست کتابها در دوره افشاریه (تهیه شده در سال1149-1150ه0ق0)
فهرست کتابها دردوره قاجاریه (تهیه شده در سالهای 1282-1296-1301ه.ق.)
فهرست کتابها در دوره صفویه (تهیه شده درسال 1010ه0 ق.) 5
نخستین فهرست که قدیمی ترین فهرست موجودی است که تا کنون به دست ما رسیده با این عنوان شروع می شود:
« تفسیر تحویل صاحب جمعان بیوتات روضه منوره از ابتدای سال ئیت ئیل ترکی تا اودئیل» یعنی سالهای 1007تا1010ه.ق است. فهرست در1010ه.ق.تهیه شده وفهرست موجودی کتابخانه درسالهای فوق گاهی به تفکیک آمده است . تعدادکتب 869جلد،مصاحف200جلد،مصاحف جلددار191جلد است که به تفکیک فهرست توصیفی و نسخه شناسی آنها آمده است .کتابداری که نامش آمده میرغیاث الدین محمداست که ظاهراً این فهرست را تهیه کرده، البته این یک فهرست ابواب جمعداری است چراکه مربوط به تحویل صاحب جمعان بیوتات است .این فهرست طبق شماره گذاری که در بالای هرصفحه شده چنین دسته بندی می شود:
1- صورت قرآنهای جلددار
2- صورت قرآنهای بدون جلد
3-تفاسیر
4-کتب جلددار
5- کتب بدون جلد
6-سی پاره ها
7- مصاحفی که در تنگوزئیل(1008-1009) وارد کتابخانه شده.65جلد
8- مصاحفی که در سیچقان ئیل(1009-1010) وارد کتابخانه شده.19جلد
9- مصاحفی که در اودئیل(1010-1011) وارد کتابخانه شده.37جلد
10- مصاحفی که به خط ائمه است. 16جلد
11- مصاحف دیگری که در همین سال توسط افراد وقف شده.
12-سایر کتبی که درهمین سال در روزنامچه اسامی شان ذکر نشده.
علاوه بر کتابها سایر اموال کتابخانه درفهرست نیز آمده است :
- رحلهای موجود درحرم
- رحلهای موجود درکتابخانه
- سی پاره دان وغیره
در تحت هر مجموعه نام قرآنها و مصاحف باذکر مشخصات نسخه شناسی آن آمده ،این مشخصات شامل موارد ذیل است : نوع قطع،خط،تعدادسطور،جدول وسرسوره،نوع جلد،بطانه ولفافه،نام واقف، نوع تذهیب وسایر تزئینات آمده است،نام کاتب،اگر قرآن ترجمه شده باشد تحت عنوان "مترجم"ذکر شده،اگر قرآن ناقص باشد ذکر شده وتزئینات قابلق.6
درمورد کتابها نام آن به همراه همان مشخصات آمده. برای کتابهای بدون جلد تعدادجزوها آمده وناقص بودن آن ذکرشده است.در حین تهیه فهرست غیر از مشخصات نسخه شناسی، سایر وضعیتی که کتاب و قرآن داشته در حاشیه آن نوشته می شد: مثلا اگر کتاب امانت بود قید شده«...الوفیات را میرزا محمدباقرولدسیدعلی صدر برای مطالعه برده.»و یا اگر تازه وقف شده آن راتحت عنوان جدیدی قید کرده که در محل خود نوشته خواهدشد :« قرآن وقفی قطب الدین ...جدیداست ودر محل خودنوشته خواهدشد».گاهی شروط ضمن وقف کتاب نیز به ویژه اگر مربوط به مکان خواندن بود در فهرست نوشته می شد.این نشان می دهد که کتابدار با توجه به این فهرست کتاب را به امانت ویا از مکان مربوط تحویل می گرفت: « قرآن وقفی مسماه زهراباجی مشروط برآنکه درشرفیه مخصوص سلطان حیدرمیرزادرحرم تلاوت نمایند».
فهرست کتابها در دوره افشاریه (تهیه شده در سال1149-1150ه0ق0)7
این سندفهرست موجودی کتابخانه است که دارای 28صفحه است.کتابهای آن مشتمل بر قرآن که شامل خطوط ائمه( ع)46نسخه ،قرآن تمام، جزوه قرآنی 1125نسخه ،اوراق قرآن 155مجلد،قابلق وغیره:تعدادکل112،که شامل قابلق 44عدد،رحل33،لفافه12،صندوقچه23عدد.
کتاب1853جلدو تعدادی صندوق و فرش است .
درحالت کلی به سه دسته فهرست قرآنها وجزوات قرآنی، فهرست کتب وقفی شاه عباس که تحت عنوان" بندگان سکندر نشان" آمده ،فهرست قبوض امانت تقسیم شده، اما تقسیم جزئی تری از هرکدام وجود دارد که شامل موارد ذیل است :
1- فهرست خطوط ائمه (ع)
2- فهرست قرآنهاشامل تمام .جزو.اوراق و صحیفه کامله
3- فهرست قبوض امانت قرآن
4- کتب وقفی بندگان سکندر نشان که درچند صفحه آن را به تفصیل آورده که در ذیل آن نوشته کتب قدیم کتابخانه.
5- کتب وقفی بندگان سکندر نشان که در نزد جماعت مفصله ذیل است.
6- تفصیل کتب وقفی شاه عباس است که به میرزا زین العابدین فرزند میرزا سید علی طبیب تحویل داده شده18جلد.
7- کتب وقفی 24جلد. در انتهای فهرست مشخصات چند قبض امانت آمده.
به مانند فهرست قبلی مشخصات نسخه شناسی کاملی برای مصاحف و کتابها آورده، شامل :قطع ، تعدادسطور، نوع کاغذ، رنگ و جنس جلد، جدول ، تزئینات داخلی: «سوره مومن و ..به طلا نوشته شد».واقف،تزئینات سرلوح،قابلق ،صندوقچه ، جعبه ، جنس ورنگ آن ، جزوات قرآنی اگر ناقص بوده ذکر می شود.
درمورد صورت قبوض امانت قرآن نیز مشخصات ذیل را آورده است:نام امانت گیرنده،نوع قطع وجلد ،نوع خط،تعدادسطور،تزئینات سرلوح،نام خطاط، تعدادمجلداتی که فرد به امانت برده، نام واقف.
فهرست کتابها دردوره قاجاریه :
در دوره قاجار فهرستهای بسیاری از موجودی کتابخانه تهیه شده، برخی از اینها به دستور متولیان وبه صورت کتابچه مستقل ویا همراه با سایر موجودی کل حرم (مثل فهرست دفتر عضدالملکی) تهیه شده و یا در کتب افرادی که از کتابخانه بازدید شده اند به طور خلاصه (سفرنامه خانیکوف)ویا مفصل(مطلع الشمس )ذکر شده است.در این جا چند نمونه از این فهرست ها معرفی خواهد شد.
1- فهرست تهیه شده در سال1282ه.ق.
در سال 1282ه.ق. به دستور میرزا محمد حسین خان عضدالملک8 کتابچه ای از رقبات وقفی آستان قدس تهیه شده در این کتابچه فهرست کتابهای موجود نیز تهیه شده است9.
نوع فهرستی که این کتابچه تهیه کرده به شکل موضوعی است یعنی ابتدا موضوع کتابها را آورده بعد کتابها را باذکر مشخصات نسخه شناسی در ذیل موضوعات فهرست کرده است این موضوع بندی یا سرفصل بندی به شرح ذیل می باشد:
1- کتابهای کلام الله و خطوط ائمه
2- سایر کلام الله ها
3- کتب موقوفه سرکار به قرار تفصیل ذیل :
- در علم تفسیر قرآن
- ادعیه و زیارات
- علم قرائت
- علم اخبارو احادیث
- علم رجال
- فی المعارف والاخلاق
- فی العلم الفقه الخاصه
- در علم فقه عامه
- اصول فقه
- کتب درحکمت و کلام
- در علم ریاضی و هیات
- فی علم الطب
- فی علم معانی بیان
- فی التاریخ والاسفار
- فی علم اللغه
- فی علم المنطق
- فی علم الصرف والنحو
سپس صورت فرامین و ارقام و وقفنامجات و اجاره خطها را آورده که در کتابخانه نگهداری می شده است .شامل :
- فرامین سلاطین
- ارقام والیان خراسان
- وقفنامجات املاک موقوفه
- اجاره نامجات
البته برخلاف سایر فهرستهای دوره های قبلی در این سند اشاره ای به سایر اموال کتابخانه نشده ،چون این کتابچه در مورد تمام اموال و موجودی آستان قدس است .در مورد اموالی غیر از کتاب مثل فرش در قسمتهای دیگر کتابچه مزبور یادشده است که این اموال مربوط به کتابخانه است .10
2- فهرست سال 1296ه.ق.مندرج در کتاب مطلع الشمس
این فهرست در زمان تولیت میرزا سعیدخان موتمن الملک11 به سال 1296ه.ق. تنظیم شده که توسط نویسنده مطلع الشمس انتشار یافته است. خود نویسنده در مقدمه فهرست، چگونگی یافتن فهرست را شرح داده: «درحین تالیف جلد ثانی کتاب مطلع الشمس فهرست جمیع نسخه ای که فعلاً در کتابخانه مبارکه حضرت امام ابوالحسن علی بن موسی الرضا علیه الصلوةوالسلام از علوم کثیره موجود و مخزون است به دست آمده، اگر چه صورت آن فهرست چندان مصحح نبود ولی به قدر می شود منقح ساخته ثبت و الحاق آن پرداخته شد».12
این فهرست براین اساس منظم شده :
1 - صورت قرآنها ی به خط ائمه
2- جزوه های قرآنی به خط کوفی
3 -فهرستی از قرآنهاکه خود متن بدین شکل تقسیم کرده :
نمره اول از کلام الله،نمره ثانی از کلام الله،نمره ثالث از کلام الله،
کلام الله انطباعی(مشخصات :نوع قطع و واقف)
اجزا کلام الله موقوفه که از قدیم در کتابخانه ضبط است .
4-کتب تفاسیر خاصه(نام تفسیر .نام واقف.نوع جلدو کاغذ.تعدادسطور
5-کتب تفاسیر عامه
6-کتب ادعیه و زیارات قلمی
7-کتب اخبار خاصه
8-کتبهای مرسولی وقفی حاجی میرزا حسین یزدی به توسط جناب شریعتمدار میرزا حسن آشتیانی مجتهد
9-کتب فقه خاصه
10-کتب فقه عامه
11-کتب حکمت کلام
12-کتب معانی بیان
13-کتب در علم منطق
14-کتب فی اللغه
15-کتب طب
16-کتب رجال
17-کتب درعلم قرائت
18-کتب معارف واخلاق
19-کتب نحو وصرف
20-کتب ریاضی وهندسه وحساب
21-کتب درتاریخ و دیوان اشعار
اسناد نیزدر کتابخانه نگهداری می شده است که بدین شرح طبقه بندی شده :
- فرامین :شامل فرمانهای شاهان قاجار درمورد امور آستانه
- احکام حکام در خصوص مسائل آستان قدس تحت عنوان تعلیقه وحکم
- احکام شرع مطاع لازم التباع و قبالجات وغیره
- وقفنامجات
- اجاره نامجات
- اسباب متفرقه کتابخانه شامل رحل و فرش و صندوق و........
درهردو فهرست علاوه برنام کتابهابه مانند دوره های گذشته مشخصات نسخه شناسی قرآنها و کتابها آمده است . البته اگر قرآن تعمیر شده آمده :« در قرآن وقفی فتحعلیشاه آمده که از سوی موتمن الملک متولی باشی تعمیر شده است .»
3- فهرست مندرج در کتاب زادالمسافردرسال 1301ه. ق.13
این فهرست ظاهراً توسط خود نویسنده تهیه شده ،ابتدا موضوع وسپس در ذیل آن نام کتابها و تعداد مجلدات را ذکر کرده است.در انتها یک آمار از موجودی قرآنها وکتابهای کتابخانه به شرح ذیل آورده است :
1- کلام الله خط کوفی منسوب به خط ائمه 39جلد
2- کلام الله خط کوفی به خط سایرین 32جلد
3- کلام الله ممتازبه خط خوش نویس 400جلد
4- کلام الله به خط ثلث و ریحان 652جلد
5- کلام الله وسط100جلد
6- جزوه به خط خوش نویس و غیره 1400جلد
7- کلام الله چاپی 200جلد
تعدادکتب کتابخانه در موضوعات دیگر:
1- تفسیر250جلد
2- ادعیه 200جلد
3- اخبار 300
4- فقه400
5- حکمت وکلام 300
6- معانی وبیان40
7- منطق 70
8- طب 80
9- رجال 24
10- قرائت 23
11- اخلاق و معارف 20
12- لغت 50
13- ریاضی وهندسه وحساب 62
14- نحو وصرف 90
15- تاریخ واشعار 150
این تنها فهرستی است که مشخصات نسخه شناسی را ذکر نکرده و فقط به نام کتابها و موضوع آن بسنده نموده است .علت آن این است که نویسنده جزو کارکنان کتابخانه نبوده وفقط برای اطلاع رسانی و معرفی فهرست کتابها را آورده است.و ظاهرا آن را از روی فهرستهای کتابخانه یادداشت برداری کرده است .
بررسی فهرستها
برای فهرستهای این سه دوره نظم یکسانی نمی توان متصور شد . درحالت کلی این فهرست ها براساس موضوع تنظیم یافته؛ یعنی به قرآنها،جزوات قرآنی، تفاسیر و کتب تقسیم شده است.البته در فهرست دفترعضد الملک و مطلع الشمس که در دوره قاجار تهیه شده موضوعات کتاب کاملا تقسیم بندی شده است و این نشان از افزایش موجودی کتابخانه در این دوره و نظم اطلاعاتی تهیه کنند گان فهرستهای فوق است وهمین است که آن را شبیه فهرستهای امروزی نموده است .هم چنین در فهرستهای دوره قاجار تنوع مواد و منابع کتابخانه نیز دیده می شود. در این دوره اسناد، مرقعات و کتابهای چاپی به منابع کتابخانه افزوده ودرفهرستهانیز اطلاعات آنها درج شده است. در فهرست مطلع الشمس باوجودی که متن فهرست توسط فردی غیر از کارکنان کتابخانه نوشته شده در عنوان از لغت "فهرست" برای شناسایی استفاده کرده، در مقایسه با سایر فهرستهای دیگر که در عنوان کلمه فهرست را نیاورده و فهرست ها یا مربوط به اسناد صاحب جمعی بوده یا عرض کتابخانه ؛می توان گفت دردوره مذکور نسبت به کلمه فهرست آشنایی داشته اند .نکته مشترک در این فهرست ها قطع کتاب است این قطع در همه کتابها و فهرست ها تکرار شده،به احتمال زیاد کتابهای کتابخانه براساس قطع ترتیب می یافته است .
از دیگر نکات مشترک در فهرست ها که در سایر فهرست ها نیست نام واقف است، ماهیت وقفی بودن کتابخانه واینکه تمام موجودی آن از طریق وقف تامین می شده و کتابها وقفی بوده باعث شده تا نام واقف برای نسخه ها درج شود .
آنچه که از فحوای فهرستهای مذکور بر می آید این است که فهرستهای فوق تمام اموال و موجودی کتابخانه را دربرمی گیرد .می توان گفت این فهرست ها به نوعی جهت بیان مالکیت نسخه ها و وضعیت موجود آن بوده است . به ویژه اینکه این فهرست ها در زمانهای به خصوصی از شرایط سیاسی و اجتما عی تهیه شده است. فهرست اول پس از ثبات سیاسی صفویه در خراسان تنظیم شده تاپیش از سال 1007ه.ق. خراسان در دست اوزبکان بود و در این سال است که شاه عباس صفوی امور این منطقه را به دست می گیرد.14 و این فهرست از اموال کتابخانه در حدود همان سالها (1007-1010ه.ق.) تهیه شده است. فهرست زمان افشاریه نیز در سالهای اولیه حکومت نادر شاه تهیه شده که ظاهراً می خواسته اند یک آمار کلی از اموال کتابخانه داشته باشند. در این سند فهرست قبوض کتابهای به امانت داده شده نیز ذکر شده است.
فهرست های دوره قاجار نیز جز مورد آخر که بنا به میل نویسنده تهیه شده، در مقطع زمانی خاصی تدوین شده است .فهرستی که در زمان عضدالملک تهیه شده (سال 1282ه.ق.) از تمامی اموال و موجودی آستان قدس است .آن چنانکه در مقدمه این فهرست آمده بنا به دستور شاه و اطلاع یافتن از تمامی موجودی حرم در زمان عضدالملک تهیه شده است. البته پیش از آن نیزدر سال 1273ه.ق. طوماری از رقبات وقفی آستان قدس تحت عنوان "طومار عضدالملکی "توسط عضدالملک تهیه شده بود ؛چند سال پیش از آن فتنه چهار ساله "سالار" باعث شده بود که تعدادی از اموال آستان قدس به غارت رود واین طومار برای اطلاع از وقفیات موجود تهیه شد.15 اما دفتر عضدالملکی تمام اموال منقول از قبیل جواهرات، فرش، قنادیل طلا و نقره و... را ثبت کرده است .
کتب و مصاحف در فهرستهای فوق دارای تمام مشخصات نسخه شناسی است. امری که امروزه در فهرست های نسخه های خطی کتابخانه ها به چشم می خورد. بنابراین می توان آنها را به نوعی فهرست نامید چرا که کتابدار برای بازدید و بازبینی نسخه ها به این فهرست ها احتیاج داشته است . در مشخصات مصاحف و تاحدودی کتاب های که برای امانت داده می شد نیز مشخصات نسخه شناسی قید شده است این نشان می دهد که این فهرست ها به نوعی ابزار بازیابی هم بوده اند.
فهرست های فوق نشان می دهد که کتابخانه آستان قدس از همان آغاز شکل گیری از نظمی نوین درساماندهی کتابها برخوردار بوده و افرادی آشنا به امور نسخه شناسی بوده اند که این فهرست ها را تهیه می کرده اند.
یادداشتها:
1– لغت نامه دهخدا ،ذیل واژه فهرست.
2–رحمت الله فتاحی،فهرست نویسی اصول وروشها،ویراستار:اسدالله آزاد،مشهد:دانشگاه فردوسی مشهد،1373،ص11.
3– علینقی منزوی ،"تاریخ فهرست نگاری در ایران "،یادنامه دکتر غلامحسین صدیقی ،گردآوری:پرویزورجاوند،تهران،انتشارات علمی وفرهنگی ،1372،ص476.
4– آرلین جی تیلور،سازماندهی اطلاعات ، ترجمه:محمد حسین دیانی ،مشهد، کتابخانه رایانه ای ،1381،ص 44.
6– قابلق ولفافه را برای حفاظت از نسخه هایی که دارای جلد ممتاز بوده اند درست می کرده اند . رک :گردآورنده :ایرج افشار،صحافی سنتی،مجموعه پانزده گفتار کتابشناسی.....،تهران ،دانشگاه تهران،1357،ص89.
8- میرزا محمد حسین معروف به صدر دیوانخانه و ملقب به عضدالملک پسر میرزا فضل الله الحسینی ،از سال 1267تا 1270.ه.ق. وزیر مختار ایران در روسیه بود ودر سال 1270ملقب به عضدالملک شد وبه وزارت وظایف و اوقاف تعیین گردید . اودوبار متولی آستان قدس شد یکی در سال 1272تا 1278ودیگری در سال 1282-83.وی در مجموع خدمت ارزنده ای به آستان قدس کرد که از جمله آن می توان تهیه طومار عضدالملکی را نام برد.رک: مهدی بامداد،شرح حال رجال ایران در قرن .....،تهران ،زوار،1371،چاپ چهارم،جلدسوم،ص 381؛طومار عضدالملک ،بازخوانی و تصحیح:مرکز خراسان شناسی ،ص2.
9– رمضانعلی شاکری ، گنج هزارساله، مشهد،کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، 1367،ص104
10– این نسخه خطی به شماره 7278در اداره مخطوطا ت کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی موجود است .
11- میرزا سعید خان موتمن الملک از رجال دوره قاجار که مدتها وزارت امورخارجه را درزمان ناصرالدین شاه برعهده داشت . وی درسال 1290متولی آستان قدس بود و تاسال 1297در این سمت باقی ماند. رک :بامداد،ج2،ص 69.
12– محمد حسن خان اعتمادالسلطنه ، مطلع الشمس ، به کوشش:تیمور برهان لیمودهی ، تهران ،فرهنگسرا، 1362،ج 1و2،ص757.
13– ادیب المعی ،زادالمسافر ،نسخه خطی ، 622، کتابخانه آستان قدس رضوی.
14-اسکندر بیگ ترکمان .تاریخ عالم آرای عباسی .تنظیم :ایرج افشار.تهران .امیرکبیر.1382.ج 1و2چاپ سوم. ص 413.
15 - طومار عضدالملک ،بازخوانی و تصحیح:مرکز خراسان شناسی ،ص2.
)