بررسی فهرست های نسخه های چاپ سنگی چاپ شده در ایران

سده سیزدهم هجری قمری به عنوان دوره تحول در ایران یاد شده است. در این دوره است که برای نخستین بار اطلاعات و دانش از انحصار کتابخانه ها خارج شد و از طریق چاپ و انتشار کتاب ها و ایجاد مدارس به شیوه نوین، تحولی منحصر به فرد بوجود آمد. بدین ترتیب اطلاعات و دانشی که تا پیش از این به صورت کتاب های دستنویس و تک نسخه نگارش، طراحی و تولید می شدند به صورت متکثری منتشر گردیدند. همانطور که عرصه نسخه های خطی جولانگاه مناسبی برای تصویرگران و خوشنویسان بود کتب چاپ سنگی نیز این ویژگیها را حفظ کرده و امکان هنرنمایی را برای هنرمندان درعرصه تصویر سازی، خوشنویسی و آرایش کتاب فراهم آورد. چاپ سنگی به مدت 70 سال حاکم بلامنازع چاپ در ایران بوده و تا پایان دوره قاجاریه ادامه داشته است (دبیری، 1384).  نظر به این که کتاب های چاپ سنگی حاصل دورة انتقال از نسخ خطی به نسخة چاپی محسوب می‌شود و از ذخایر گرانبهای این مرز و بوم و حاوی معارف بزرگان ما در موضوعات مختلف می باشند، این کتاب ها دارای ارزشهای فراوان تاریخی، علمی، اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و دینی هستند. علاوه بر متون اصلی، نسخه دارای حواشی، شرح ها، تقویم ها، وقف ها، امضاها، و مهرها حاوی اطلاعات تکمیلی جالبی است که برای محققان ارزش فراوانی دارد. این کتاب ها همواره به جهت ویژگی و شرایط خاص (نظیر نوع چاپ، خط، تاریخ کتابت، قدمت و نفاست علمی و هنری و. . . ) از اهمیت و ارزش والایی برخوردار می باشند.

از دوران قاجاریه متفکران و نویسندگان و دانشمندان کوشیده اند حاصل بسیاری از مطالعات و تحقیقات خود و گذشتگان را به صورت مکتوب(چاپ سنگی و. . . )، در دسترس همگان قرار دهند و برای آیندگان به یادگار بگذارند که کتابخانه های بزرگ و کوچک کشور دارای نسخه های بسیار زیادی از این منابع هستند.

بر کسی پوشیده نیست که ترقی و تعالی یک جامعه آنگاه مقدر می گردد که همه از پیشینه تاریخ تمدنش آگاه باشند و این آگاهی را می توان از آثار مکتوب گذشته که به نسل های روزگاران بعد رسیده به دست آورد.

وجود منابع مکتوب، مورخان را به کشف رازها و افکار نسل های گذشته امیدوار می کند. نسخه های چاپ سنگی موجود در کتابخانه ها می تواند نشان دهنده وضعیت علمی، فرهنگی، سیاسی و و سایر جنبه های پیدا و پنهان دوران قاجار باشد که بسیاری از این منابع به صورت پراکنده و اغلب در دسترس محققان  قرار ندارند.

نسخه چاپ سنگی یعنى کتابى که محتواى آن را دانشمندى با قلم خویش به دقت و حوصله در طول روزها و ماه‏ها تحریر نموده، تا برای طبع آماده گردد. نسخه‏هاى چاپ سنگی میراث دینى و فرهنگى ایرانیان محسوب مى‏شوند. بسیاری از پیشینه های علمى و هنرى ایرانیان در دوره قاجار در لا به لاى نسخه‏هاى چاپ سنگی براى آیندگان به ودیعه گذارده شده است. توجه و شناسایى نسخه‏هاى چاپ سنگی براى نسل حاضر، گذشته علمى و فرهنگى ایرانیان را بازگو مى‏کند. نسخه‏هاى چاپ سنگی برجاى مانده در علوم مختلف مانند حدیث، تفسیر، فقه، اصول، فلسفه، کلام، نجوم، ریاضیات، موسیقى، پزشکى، خطاطى، کشاورزى، فیزیک، شیمى و. . . ، نشانگر تلاش گسترده دانشمندان ایرانی در علوم مختلف و اختراع و ابداع‏هاى بى‏شمار آنها در این عرصه است.

نسخه چاپ سنگی یکی از میدانگاهها‌ی با نزهت و خوش‌منظر و تجلی‌گاه بارز ذوق و هنر اصیل ایرانی است. بر صفحات درونی و جلد آنها زیباترین نقشها و رنگها ترسیم شده و فکر را تجسم بخشیده‌ است. در جلدهای ضربی و روغنی و. . . سرپنجه‌های هنرمندان بی‌نام‌ ونشان نازک‌ترین قلمها و روشن‌ترین طرحها را بر پوست تیماج، میشن و... جاودان ساخته است و خویش و بیگانه را از اعجاز و شگفتی کار به آفرین‌گویی و حیرت واداشته است.

گام اساسی اول در معرفی این نسخه ها، فهرست‌نویسی آنهاست تا کیفیت، کمیت و اهمیت این آثار هر چه بیشتر و زودتر روشن شود و محققان و علاقه‌مندان بتوانند سریع و به آسانی دریابند که در هر کتابخانه و مخزنی چه کتابهایی هست و هر کتابی را که می‌خواهند در کجا می توانند بیابند. البته در این سالها چندین کتابخانه فهرست شده و فهرست هایی مانند فهرست کتب چاپ سنگی دانشگاه تهران در دسترس محققان قرار گرفته است. ولی هنوز بسیاری از مجموعه‌های چاپ سنگی ایران فهرست ‌نشده مانده اند.

ضرورت فهرستنویسی نسخه های چاپ سنگی

یکی از دغدغه های همیشگی بشر، سازماندهی داشته هایش بوده است. این امر با هدف دستیابی آسان تر به این داشته ها در صورت لزوم، صورت گرفته است. در علم کتابداری و اطلاع رسانی نیز یکی از دغدغه های بنیادی و همیشگی، دستیابی سریع و سهل به داشته ها، یعنی اطلاعات بوده است. بر این اساس، سازماندهی اطلاعات به عنوان تدبیری برای حصول به این مقصود، اندیشیده شده است. سازماندهی اطلاعات، سالها به عنوان محوری ترین فعالیت کتابداری و اطلاع رسانی و نمود فعالیتهای فنی و جدی کتابخانه به شمار می رفته است. از لحاظ قدمت نیز، برخی عمر آن را معادل عمر نگارش بشر می دانند. زیرا از هنگامی که نوشته مضبوط و مکتوب پدید آمد، می بایست اطلاعات محل نگهداری، شیوه نگهداری و دستیابی به آنها در صورت لزوم، ارائه می شد. با پیشرفت اجتماعات و به تبع آن پیچیده شدن فرایندها و فعالیتهای زندگی بشر، نیاز به اطلاعات و صد البته اطلاعات منظم و سازماندهی شده، رو به افزایش نهاد. اختراع چاپ سنگی قرن هجدهم، تحولی بنیادی در زندگی بشر پدید آورد و ابزاری در اختیار بشر قرار گرفت که قادر بود در مقایسه با دنیای قبل از آن شرایط بسیار بهتری فراهم نماید.  بسیاری از منابع در ایران و جهان به این روش چاپ گردیده اند که دارای ارزش بالایی از لحاظ علمی، فرهنگی و تاریخی می باشند.  این منابع با توجه به ویژگی های خاص خود نسبت به منابع چاپی دارای شرایط خاصی در فهرستنویسی می باشند زیرا مقوله فهرستویسی اطلاعات از دیرباز در عالم کتابداری و اطلاع رسانی وجود داشته و کتابداران برای رفع مشکلات موجود در این زمینه، سالها فعالیت فکری و عملی داشته و تاحدود زیادی بر این مشکلات فائق آمده اند.

رویکرد کتابداران نسبت به منابع چاپ سنگی باید همان رویکرد کلان این حوزه نسبت به همه محملهای دانش باشد. همانگونه که سنگ نبشته ها، الواح گلین، کتابهای کاغذی و لوحهای فشرده همه در مفهوم عام کتاب، یعنی مجموعه ای از اطلاعات مضبوط و مکتوب می گنجند، منابع چاپ سنگی نیز در این دایره قرار می گیرند.

در واقع، منابع چاپ سنگی از انواع منابع اطلاعاتی نسبتا جدید می باشند اما این منابع دارای ویژگیهایی هستند که در انواع منابع شناخته شده جدید وجود ندارند. این ویژگیها باعث می شوند که قواعد مرسوم فهرست نویسی منابع دیگر، بدون اعمال تغییرات لازم برای این منابع کارآیی نداشته باشند.

اهمیت فهرست نویسی منابع چاپ سنگی به حدی بوده است که اکثر کتابخانه های بزرگ کشور که دارای نسخه های سنگی می باشند را به واکنش وا داشته است. منابع چاپ سنگی، هم اکنون جایگاه خود را در کنار سایر منابع کتابخانه ای دارا می باشند و ضروری است کتابداران کتابخانه های دارای نسخه های چاپ سنگی با مبحث" فهرست نویسی منابع چاپ سنگی" آشنا شده و این منابع را جزئی از منابع اطلاعاتی کتابخانه و در کنار سایر منابع به حساب بیاورند تا امکان پاسخگویی بهتر و در نهایت رضایت بیشتر مخاطبین فراهم گردد.

بر اساس شواهد موجود، نسخه های بسیار زیادی در کتابخانه‌های بزرگ، دانشگاهی، عمومی و خصوصی ایران نگهداری می‌شود. از این تعداد فهرست بعضی از کتابخانه ها فهرست شده و بخش بزرگی از این منابع فهرست نشده است و اطلاعات تفصیلی و یا حتی اجمالی از آنها در دست نیست.

در گذشته برای فهرست‏نگاری مجموعه‌های نسخه های چاپ سنگی، اقدامات ارزنده‌ای انجام گرفته است. فهرستهای کتابهای چاپ سنگی که در سالهای اخیر منتشر شده نشان از توجه به این شکل از آثار دارد. بررسی شیوه های فهرستنویسی و آگاهی از نقاط ضعف این فهرست ها می تواند زمینه رفع این نقایص در فهرست های آینده را فراهم آورد.

اولین فهرست نسخه های چاپ سنگی همراه با نسخه های خطی در سال 1305 خورشیدی به همت شیخ محمد خالصی، مرتضی قلیخان نائینی، حاج عمادالمحققین واعظ تهرانی مشهور به عماد فهرستی، میرزا علی‌اکبر شهیدی ثقه‌الاسلام و عبدالعلی اوکتایی منتشر شد. که دارای سبک ویژه‌ای در معرفی بخش‌های کتابشناسی و نسخه‌شناسی است. (عظیمی، 1385).

بنابراین به منظور آشنایی با شیوه فهرستنویسی و آشنایی با فهرست هایی که تاکنون بین سالهای 1370 الی 1386 به چاپ رسیده به معرفی آنها می‌پردازیم.

1 ـ فهرست کتب چاپ سنگی موجود در کتابخانه سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی زیر نظر مدیریت پژوهش فرهنگی سازمان انقلاب اسلامی در سال  1370  چاپ گردیده است. این فهرست  تعداد 619 عنوان کتاب چاپ سنگی موجود در سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی را در بر دارد که 399 عنوان زبان فارسی و 220 عنوان زبان عربی است. شیوه تنظیم براساس الفبایی نام نویسنده است پس از آن عنوان کتاب، تکرار نام نویسنده، نام ، شارح، مصحح، مترجم و. . . سپس محل نشر، ناشر یا چاپخانه، سال نشر، تعداد صفحه ها و قطع کتاب آورده شده است. در انتهای کتاب فهرستهایی تهیه شده است که عبارتند از: 1ـ فهرست عناوین کتب فارسی، 2 ـ فهرست عناوین کتب عربی، 3 ـ فهرست اعلام.

با توجه به تلاشهایی که در زمینه فهرست مذکور انجام شده، اما موارد زیر در آن رعایت نگشته‌ است: 1 ـ اطلاعات کتابشناسی و نسخه‌شناسی نسخه ها کامل نمی باشد، مانند نام کاتبان، چاپخانه داران، آغاز، انجام، آرایش و تذهیب های نسخه و. . . 2 ـ عدم توجه به فهرست تحلیلی و نداشتن موضوع 3. قواعد فهرستنویسی در آن رعایت نگردیده است. 4. کاربرگه فهرستنویسی بر مبنای هیچ یک از فرمت های استاندارد مانند مارک(3) و. . . تهیه نشده است. 5. محتوی نسخه ها در چند سطر معرفی نشده است.

2 ـ فهرست کتب درسی چاپ سنگی موجود در کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران که توسط صدیقه سلطانی فر در سال 1376 تهیه گردیده است. این فهرست 991 جلد کتاب درسی چاپ سنگی موجود در کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران را دربردارد. شیوه تنظیم براساس شماره مسلسل انجام گرفته است. عنصر ورود برای معرفی هر کتاب براساس الفبای عنوان کتاب می‌باشد و پس از آن نام مؤلف، تاریخ تالیف، آغاز و انجام نسخه، در ناحیه یادداشتها که در این ناحیه توضیحاتی در مورد کتاب ذکر شده و بعد از این نسخه‌شناسی کتاب ذکر شده که شامل نوع خط، کاتب، تاریخ کتابت، اندازه سطر، محل نشر، نام چاپخانه، صفحه شمار، مصور بودن یا نبودن، مهرها، یادداشتهای تملک، یادداشتهای افزوده‌ ، کاغذ، ویژگی های جلد معرفی شده و در فهرست تحلیلی موضوع آمده است.

در پایان فهرستهایی براساس:1 ـ موضوع. 2 ـ عنوان. 3 ـ اشخاص (نمایه نام کسان، مؤلف، کابت، مصحح و. . . )، 4 ـ نام چاپخانه و ناشر  ارائه شده است.

در فهرست معرفی شده در فوق اطلاعات کتابشناسی و نسخه شناسی نسبتاً کاملی در باره نسخه های درسی آورده شده است. اما به نظر می رسد که: 1. قواعد فهرستنویسی کاملا رعایت نشده و در بسیاری از موارد سلیقه ای می باشد. 2. کاربرگه فهرستنویسی بر مبنای هیچ یک از فرمت های استاندارد مانند مارک و. . . تهیه نشده است و 3. محتوی نسخه ها در چند سطر معرفی نشده است.

3 ـ فهرست کتب چاپ سنگی (فارسی) کتابخانه مرکزی تبریز که توسط منصوره وثیق در سال 1379 تهیه و تنظیم شده است. این فهرست، کتابهای فارسی کتابخانه مرکزی تبریز را معرفی نموده است که 1030 عنوان را دربر دارد. فهرست براساس شماره مسلسل تنظیم گردیده و عنصر ورود برای معرفی هر نسخه براساس الفبای نویسنده و عنوان کتاب انتخاب شده است. پس از نام نویسنده، عنوان کتاب ، سپس تکرار نام نویسنده، نام کاتب، محل نشر، نام چاپخانه و سال چاپ، تعداد صفحه ها، اندازه جلد و در بخش آخر یادداشت‌های مربوط به کتاب می‌باشد که در واقع توضیحاتی در مورد کتاب است. برای کتابها موضوع نوشته نشده و فقط به شماره موضوعی بسنده کرده‌اند. در پایان فهرستهایی تهیه شده که عبارتند از: 1 ـ فهرست اعلام، 2 ـ فهرست کتب، 3 ـ فهرست جغرافیایی، 4 ـ فهرست کاتبان، 5 ـ فهرست چاپخانه‌ها (دارالطباعه‌ها، کارخانه‌ها و چاپخانه‌ها)، 6 ـ فهرست اهدا کنندگان کتاب

با توجه به تلاشهایی که در زمینه فهرست مذکور انجام شده، اما موارد زیر در آن رعایت نشده‌ است. 1 ـ نداشتن فهرست تحلیلی و تعیین موضوع و اکتفا به شماره رده بندی.  2. قواعد فهرستنویسی آن رعایت نگردیده است. 3. اطلاعات نسخه شناسی مانند آغاز، انجام و آرایش و تذهیب های نسخه و غیره نیامده است. 4. کاربرگه فهرستنویسی بر مبنای هیچ یک از فرمت های استاندارد مانند مارک و. . . تهیه نشده است. 5. محتوی نسخه ها در چند سطر معرفی نشده است.

4 ـ فهرست کتابهای چاپ سنگی ایران توسط اکرم مسعودی  در سال 1379 تهیه و تنظیم شده است. فهرست حاضر شامل کتاب‌های چاپ سنگی ایران موجود در کتابخانه دانشکده ادبیات دانشگاه تهران می شود و مجموعاً 337 عنوان را در بردارد. شیوه تنظیم براساس شماره ردیف کتابخانه می‌باشد و عنصر ورود برای معرفی هر کتاب براساس نام نویسنده، پس از آن عنوان کتاب، نام شارح، حاشیه نویس مصحح، مترجم و. . . زبان اثر، سال تالیف، در بخش بعد به معرفی نسخه‌شناسی هر اثر پرداخته شده (نام کاتب، تاریخ کتابت، نوع خط، محل نشر، نام چاپخانه، و ناشر، سال چاپ، قیمت، تیتراژ، تعداد صفحه، تعداد سطر و اندازه آن، آرایش و تزئین های کتاب ، انجام کتاب، جلد و آرایش‌های آن سپس موضوع کتاب تعیین و نوشته شده، آغاز و انجام، مهرهای موجود در کتاب و یادداشتهای مالکیت و یادداشت‌های افزوده نوشته شده، حواشی کتاب معرفی شده است.

در پایان فهرست، نمایه هایی تهیه شده است که عبارتند از: 1 ـ فهرست نام اشخاص (شامل نویسندگان، شارحان، مترجمان و... کاتبان، ناشران(مطبعه، دارالطباعه،چاپخانه‌)، 2 ـ فهرست عنوان کتابها 3 ـ فهرست موضوعی، نام اشخاص بر اساس فهرست مستند مشاهیر مستند گردیده، همچنین موضوع ها براساس سر عنوانهای موضوعی فارسی تعیین شده است.

با توجه به تلاشهایی که در زمینه فهرست مذکور انجام شده، اما موارد زیر در آن رعایت نشده‌ است.

1. قواعد فهرستنویسی دربسیاری از موارد سلیقه ای است. 2. اطلاعات نسخه شناسی و کتابشناسی به طور کامل نیامده است. 3. کاربرگه فهرستنویسی بر مبنای هیچ یک از فرمت های استاندارد مانند مارک و. . . تهیه نشده است و 4. محتوی نسخه ها در چند سطر معرفی نشده است.

5. فهرست کتابهای چاپ سنگی کتابخانه آستانه حضرت عبدالعظیم حسنی که توسط ابوالفضل حافظیان بابلی و علی صدرایی خویی در سال  ‎۱۳۸۲ تهیه وتنظیم شده است. شیوه تنظیم براساس الفبایی عنوان بوده و شیوه فهرستنویسی آن مشابه نسخه های خطی است. در انته دو نمایه با عناوین ا 1 ـ فهرست عناوین کتب فارسی، 2 ـ فهرست عناوین کتب عربی و 3 ـ فهرست اعلام آمده است. موارد زیر در این فهرست رعایت نشده‌ است:

1 ـ اطلاعات کتابشناسی و نسخه‌شناسی کامل نمی باشد. 1 ـ موضوعات براساس سر عنوانهای موضوعی فارسی تعیین نشده است. 2. قواعد فهرستنویسی رعایت نشده است. 4. درهم ریختگی اطلاعات کتابشناسی و نسخه شناسی مشهود است. 4. کاربرگه فهرستنویسی بر مبنای هیچ یک از فرمت های استاندارد مانند مارک و. . . تهیه نشده است. 5. محتوی نسخه ها در چند سطر معرفی نشده است.

6. فهرست کتابهای چاپ سنگی و سربی (فارسی و عربی) کتابخانه‌های عمومی اصفهان که توسط محمد علی هدایت در سال ‎۱۳۸۵ تهیه وتنظیم شده است. فهرست حاضر تعداد 1057عنوان کتاب چاپ سنگی و سربی موجود در کتابخانه‌های عمومی اصفهان را دربردارد که 392 عنوان زبان فارسی و 665 عنوان زبان عربی است. شیوه تنظیم براساس الفبایی نام نویسنده است. پس از نام نویسنده، عنوان کتاب، تکرار نام نویسنده، نام مصحح، مترجم، شارح، کاتب و. . . سپس محل نشر، ناشر یا چاپخانه، سال نشر، تعداد صفحه ها، نوع آرایش و تذهیب نسخه، جلد و قطع کتاب آورده شده در انتهای کتاب نمایه هایی تهیه شده است که عبارتند از:1 ـ فهرست عناوین کتب فارسی، 2 ـ فهرست عناوین کتب عربی، 3 ـ فهرست اعلام

1 ـ اطلاعات کتابشناسی و نسخه‌شناسی مانند آغاز، انجام و. . . نیامده است. 2. قواعد فهرستنویسی آن رعایت نگردیده است. 3ـ عدم تهیه فهرست موضوعی. 4. کاربرگه فهرستنویسی بر مبنای هیچ یک از فرمت های استاندارد مانند مارک و. . . تهیه نشده است.

7. فهرست کتابهای چاپ سنگی و سربی فارسی ـ عربی ـ ترکی کتابخانه تربیت تبریزکه توسط هادی هاشمیان در سال  ‎۱۳۸۶ تهیه وتنظیم شده است. فهرست حاضر تعداد 2620عنوان کتاب چاپ سنگی را در بر دارد که 820 عنوان زبان فارسی،583 عنوان زبان عربی و 1217 عنوان زبان ترکی است. شیوه تنظیم براساس الفبایی نام نویسنده است. پس از نام نویسنده در هر مدخل، عنوان کتاب، تکرار نام نویسنده، شارح، نام مصحح، مترجم،  کاتب و. . . سپس محل نشر، ناشر یا چاپخانه، سال نشر، تعداد صفحه ها، اندازه کتاب آورده شده است. در انتهای کتاب نمایه هایی تهیه شده است که عبارتند از: 1 ـ فهرست عناوین کتب، 2 ـ فهرست کاتبان، 3 ـ فهرست اشخاص 4. فهرست چاپخانه ها

1 ـ اطلاعات کتابشناسی و نسخه‌شناسی مانند آغاز، انجام، آرایش و تذهیب های نسخه و. . . نیامده است. 2. قواعد فهرستنویسی آن رعایت نگردیده است. 3 ـ عدم تهیه فهرست موضوعی. 4. کاربرگه فهرستنویسی بر مبنای هیچ یک از فرمت های استاندارد مانند مارک و. . . تهیه نشده است. 5. محتوی نسخه ها در چند سطر معرفی نشده است.

8. فهرست کتابهای چاپ سنگی تبریز فارسی ـ عربی که توسط هادی هاشمیان در سال  ‎۱۳۸۶ تهیه وتنظیم گردیده است. فهرست حاضر تعداد 1118 عنوان کتاب چاپ سنگی تبریز را در بر دارد که 757 عنوان زبان فارسی و 361 عنوان زبان عربی است. شیوه تنظیم براساس الفبایی نام نویسنده است. پس از نام نویسنده، عنوان کتاب، تکرار نام نویسنده، نام، شارح، مصحح، مترجم، کاتب و. . . سپس محل نشر، ناشر یا چاپخانه، سال نشر، تعداد صفحه ها و اندازه کتاب آورده شده است و  در انتهای کتاب نیز نمایه هایی تهیه شده است که عبارتند از: 1 ـ فهرست عناوین کتب، 2 ـ فهرست کاتبان، 3 ـ فهرست اشخاص، 4. فهرست چاپخانه ها

موارد زیر نیز در این فهرست رعایت نشده است: 1 ـ اطلاعات کتابشناسی و نسخه‌شناسی مانند آغاز، انجام، آرایش و تذهیب های نسخه و. . . نیامده است. 2. نداشتن فهرست تحلیلی و عدم تعیین موضوع 3. عدم قواعد فهرستنویسی آن رعایت نگردیده است. 4ـ تهیه فهرست موضوعی. 5. کاربرگه فهرستنویسی بر مبنای هیچ یک از فرمت های استاندارد مانند مارک و. . . تهیه نشده است. 6. محتوی نسخه ها در چند سطر معرفی نشده است.

9. فهرست کتابهای چاپ سنگی و سربی کتابخانه مدرسه عالی شهید مطهری که در سال 1386 تهیه و تنظیم شده است، کتاب حاضر تعداد 619 عنوان کتاب چاپ سنگی موجود در مدرسه علی شهید مطهری را دربر دارد که 399 عنوان زبان فارسی  و220 عنوان زبان عربی است. شیوه تنظیم براساس الفبایی نام نویسنده است. پس از نام نویسنده در هر مدخل، عنوان کتاب، تکرار نام نویسنده، نام شارح، مصحح، مترجم و. . . سپس محل نشر، ناشر یا چاپخانه، سال نشر، تعداد صفحه ها آورده شده است. موارد زیر در این فهرست رعایت نشده است:

1. در انتهای کتاب فهرستهایی تهیه نشده است. 1 ـ اطلاعات کتابشناسی و نسخه‌شناسی مانند آغاز، انجام، آرایش و تذهیب های نسخه و. . . نیامده است. 2. قواعد فهرستنویسی آن رعایت نگردیده است. 3. کاربرگه فهرستنویسی بر مبنای هیچ یک از فرمت های استاندارد مانند مارک و. . . تهیه نشده است. 4. محتوی نسخه ها در چند سطر معرفی نشده است.

عمده نقاط ضعف قابل پیش بینی در بررسی فهرست های چاپ سنگی موجود که مورد بررسی قرار گرفت عبارتند از:

الف)فهرستنویسی سنتی: علی رغم آنکه همه یا بیشتر فهرستنگاران در معرفی نسخه ها و درج اطلاعات آنها در قالب فهرستها به دو اصل کتابشناسی و نسخه شناسی توجه داشته اند، اما با توجه به عدم دسترسی به اصول و قواعد ثابت و استاندارد مورد قبول همه، شیوه تدوین فهرستها مختلف شده است.

1. شتابزدگی در معرفی کتابها، بسیاری از نکات دقیق و عمیق مورد غفلت شده است.

2. وجود سبکهای متفاوت و لغزشهایی که باز ریشه در سهل انگاری و عدم دقت دارد.

4. ابهام در معرفی نسخه های ناشناخته و عدم بررسی کامل جهت شناسایی آنها.

7. بازیابی عناوین و دیگر اطلاعات مورد نظر در بعضی فهرست ها، بدون آشنایی محقق با شیوه کار فهرستنگار در آن فهرست به سادگی امکان پذیر نمی باشد.

8. یکدست کردن اطلاعات فهرست ها و فراهم آوردن یک مجموعه یکدست حاوی اطلاعات مربوط به یک نسخه دشوار و گاه غیر ممکن می گردد.

9. بسیاری از اطلاعات کتابشناسی و نسخه شناسی مانند آرایش ها و تذهیب ها و. . . در بسیاری از فهرست ها نیامده است.

ب)فهرستنویسی نوین:اگر چه نسخه های چاپ سنگی با کتابهای چاپی اشتراکات بسیار زیادی دارند، اما به لحاظ تمایز زیاد بین نسخه های چاپ سنگی و چاپی  اصول و قواعدی برای نسخه های چاپ سنگی ذکر شده و مبنای آن همان اصول و قواعد منابع چاپی بوده، چندان کامل نبوده و مورد استقبال فهرستنگاران قرار نگرفته است. برخی از اشکالات این اصول به شرح زیر است.

1. تمام اطلاعات موجود در فهرستهای چاپ سنگی را در بر نمی گیرد.

2. بهای کمتری به اطلاعات کتابشناسی، معرفی محتوا، فصول و ابواب کتاب داده شده و تنها در یک فهرست نسخه ها را در چند سطر معرفی کرده است.

3. در فهرستنویسی توصیفی(4)، برخی از نواحی مورد نیاز وجود ندارد.

5. نداشتن فهرست تحلیلی(5) و عدم استفاده از سرعنوان های موضوعی برای موضوع دهی در بسیاری از فهرست ها.

6. از همه مهمتر عدم توجه به قواعد فهرستنویسی. 

7. عدم استفاده از فرمت های استاندارد منابع مانند فرمت مارک، یونی مارک(6) و. . . ازجمله مسائلی است که فهرستنگاران از آن گذشته اند.

بررسی فهرست های نسخه های چاپ سنگی، نشان می دهد قواعد یکنواخت در معرفی آنها وجود ندارد و مخصوصا اغلب از حیث اصطلاحات تفاوت هایی مشخص میان آنها دیده می شود. زیرا هر فهرستنگار بنا بر اطلاعات اکتسابی و گاهی بنا بر ذوق شخصی و اجتهاد فردی به شناساندن آ ن ها پرداخته است. نبود اصول و قواعد ثابت و مضبوط و گوناگونی اصطلاحات طبعا موجب بروز مشکلاتی در کتابشناسی و نسخه شناسی این منابع می گردد. اما از طرفی با این وجود اختلاف سلیقه در فهرستنگاری اصول و قواعد مشترکی را رعایت کرده است، لذا جمع آوری آرای آنان در مباحث کتابشناسی و نسخه شناسی و بررسی خود نسخه ها و آرای کارشناسان می تواند در شناسایی این عناصر کمک نماید، بنابراین تهیه اطلاعات مشترک کتابشناسی و نسخه شناسی و تعریف هریک از این اطلاعات کتابشناسی و نسخه شناسی این منابع ضروری به نظر می رسد.

طبعا اگر راهی بتوان یافت که فهرستنویسی با یکنواختی تهیه شود فایده بیشتری خواهد بود. تجربه های پیشین مخصوصا آنچه برای فهرستنویسی نسخه های خطی داخل و خارج استفاده می شود می تواند در این زمینه کمک حال باشد.

از آنجایی که منابع چاپ سنگی حاصل دوره انتقال از خطی به چاپی می باشد و از لحاظ اطلاعات کتابشناسی و نسخه شناسی در اکثر موارد مشترک بوده، بایستی اطلاعات مشترک کتابشناسی و نشخه شناسی که در فهرست نسخه های خطی آمده، در فهرست های نسخه های چاپ سنگی مورد توجه واقع شود.

فهرستنگاران نسخه های چاپ سنگی جهت تهیه اصول یکنواخت و مدرن و ایجاد هماهنگی در سازماندهی منابع چاپ سنگی با لحاظ کردن شیوه فهرستگاری قدیم و نیز قواعد استاندارد فهرستنویسی و ادغام مناسب این دو با یگدیگر کاربرگه فهرستنویسی ای را به عنوان مبنا و اساس فهرستنویسی نسخه های چاپ سنگی طراحی کنند و به عنوان کاربرگه ای استاندارد برای نسخه های چاپ سنگی تلقی شود. و بر اساس آن فهرست نسخه های چاپ سنگی را تهیه نماید.