نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
چکیده
کلیدواژهها
مقدمه
در تعریف شورای بینالمللی موزهها (ایکوم)[1] از نگاه جامعه جهانی کلیه آثار بهجامانده از سدههای گذشته اعم از بنا، تزیینات معماری، اشیای کاربردی یا تشریفاتی و سایر اسناد و مدارک تاریخیِ مرتبط با این بارگاه باعظمت بهعنوان مجموعهای از آثار تاریخی و هنری شناخته میشوند و محل ارائه آن موزه نامیده میشود. (مصطفی زادگان، 1381، ص 4-5)[2] بر اساس این تعریف، آستان قدس رضوی، نمونهی شاخصی است که میتواند عنوان «موزه» را به خود اختصاص دهد؛ اما آنچه در همین مجموعه بهطور مشخص بهعنوان موزه شناخته میشود فضاهایی است که اشیاء فرهنگی، تاریخی و هنری را تحت عنوان گنجینههای مختلف در خود جایداده است.
هرچند تحولات تاریخی، موجب تغییرات اساسی در این مجموعه شده، همچنین برخی آثار اهدایی و وقفی به حرم مطهر دستخوش حوادث شده و از بین رفتهاند، چنانچه هدایایی که شیعیان و دوستداران حضرت رضا (ع) بر این بقعه وقف یا اهداء نموده بودند باقیمانده بود، اکنون آستان قدس رضوی کهنترین و نفیسترین آثار دوران اسلامی را در اختیار داشت. (لباف خانیکی، 1378، ص 39-40). از هنگام افتتاح اولین موزه در آستان قدس رضوی منابع تاریخی منتشرشده در این مجموعه هریک اطلاعات اجمالی در مورد آن نوشتهاند اما بررسی اسناد مکتوب و موجود در آرشیو سازمان کتابخانهها و موزهها نشان میدهد که با این منابع تاریخی اطلاعاتی مستدلتر و جامعتر نیز میتوان ارائه داد. چنانکه میدانیم موزههای آستان قدس ابتدا بر اساس اشیایی که برای استفاده یا نگهداری در حرم مطهر امام رضا علیهالسلام وقف و نذر شده بودند شکلگرفتهاند، اما اسناد موجود نشان میدهند کارشناسانی که متصدی راهاندازی این تشکیلات بودند اقداماتی برای تکمیل مجموعه از طریق خریداری نیز انجام دادهاند. این کارشناسان با مستندسازیِ روشمند و علمی برای مدیریت آثار تاریخی و نفایس موجود برنامهریزی و نسبت به معرفی مجموعه انتخابشده برای نمایش اقدام کردند. برخی از نتایج این فعالیتها راهاندازی اولین موزه در آستان قدس رضوی در سال 1324 ش. انتشار کتاب راهنمای موزه آستان قدس در سال 1334 ش؛ و ارزیابی مالی و ارزشیابی تاریخی هنری آثار خزانه بهمنظور تفکیک آثار ارزشمند تاریخی از سایر مجموعه در سال 1338 ش. است. پس از انقلاب اسلامی این موزه توسعه قابلتوجهی یافت و گنجینههای تخصصی و ادارات حفاظت و مرمت آثار فرهنگی و پژوهش و معرفی آثار، همراه با کتابخانه تخصصی هنر و موزهداری به آن افزوده شد.
در حال حاضر موزههای آستان قدس رضوی شامل چهار ساختمان است که بر اساس تاریخ گشایش آن شامل موزه مرکزی، موزه قرآن و نفایس، موزه مردمشناسی و موزه فرش هستند. در این مقاله معرفی گنجینهها بر اساس تاریخ افتتاح هر بخش خواهد بود. لازم به توضیح است، بهجز موزه فرش و موزه مردمشناسی که یک بنا به آن موضوع اختصاصیافته است، موزه مرکزی شامل هشت بخش یا گنجینه و موزه قرآن شامل سه بخش است. در متن، واژه «بخش» و «گنجینه» به یک مفهوم بهکاررفته و عنوان «تالار» نیز برای برخی مجموعههای جدیدتر بهکاررفته است.
منابع تاریخی آستان قدس بیان میکنند که خزانه[3] حرم امام رضا علیهالسلام برای نگهداری میراث تاریخی آن، بیش از یکصد سال در محلی بین رواقهای دارالسیاده و دارالحفاظ قرار داشته و ورودیِ آن از صفة غربی دارالحفاظ بوده که در سفرنامه ناصرالدینشاه به خراسان در سال 1283 قمری نیز به آن اشارهشده است (مؤتمن، 1348، ص 351). در دوره نیابت تولیت محمدولی اسدی (1304 ـ 1314 ش) با ایجاد نظم در همه امور آستان قدس ازجمله اموال فرهنگی و تاریخی، دفتری جدید برای ثبت و ضبط اشیاء تهیه شد (کفائی،1340، ص 55). اسدی در گزارشی که به وزارت دربار در مورد فعالیتها و عملکرد اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی کلیه مؤسسات و دوایر آستان قدس رضوی مینویسد به اصلاح امور خزانه و محلی برای ضبط اشیا به نام موزه نیز اشاره میکند. (سوزنچی کاشانی،1387، ص 140-141) و ایده تأسیس موزهای برای حفظ، نگهداری و نمایش آثار بهجامانده از دورههای تاریخی گذشته در آستان قدس رضوی را مطرح مینماید. در سال 1309 و 1311 ش. مکاتباتی از طرف رومانوسکی[4] (تصویر 1) در خصوص اعلام آمادگی برای برپایی موزه آستان قدس در مشهد انجام میشود که نایب التولیه وقت به علت فقدان بودجه کافی و ساختمان مناسب موافقت نمیکند (س ش. 2/95579.)[5]؛ اما ضرورت تشکیل موزه موجب میشود اسدی برای راهاندازی آن اقدام به تعیین گروهی متشکل از افراد ذیصلاح نماید[6]. وظیفه اعضای گروه این بود که همهروزه با تشکیل جلساتی منظم، مکانی مناسب برای تأسیس موزه در محدوده حرم امام رضا علیهالسلام را در نظر بگیرند؛ دفتر ثبت اشیای خزانه را بررسی و اشیای مناسب برای نمایش در موزه را جداگانه ثبت نمایند؛ همچنین فرشهای کوچک پارچه را از میان فرشهای قدیمی و قرآنها و کتابهای مناسب از بین منابع کتابخانه آستان قدس را، برای نمایش در موزه انتخاب نمایند. اهمیت این کار موجب میشود پروفسور آرتور پوپ برای بازدید از موزه آستان قدس به مشهد سفر کند و اشیا را موردبررسی قرار دهد و به دستور اسدی با وی نهایت همکاری میشود (سوزنچی، 1387، ص 142- 143). اسناد و مدارک موجود نشان میدهد که باوجوداینکه اشیای انتخابشده در تعدادی ویترین به نمایش درمیآید و مورد بازدید افراد مختلف – چه مردم عادی چه افراد فرهیخته و شخصیتهای فرهنگی و سیاسی – قرار میگیرد،[7] (تصویر 2) اما موضوع ساخت بنایی خاص موزه همچنان در دستور کار مسئولین وقت آستان قدس بوده چنانکه در دوره نیابت تولیت فتحالله پاکروان (1314 ـ 1320 ش) این تصمیم عملی و طرح و نقشه یک موزه باشکوه توسط آندره گدار (مدیرکل فنی دپارتمان باستانشناسی فرانسه) ترسیم میگردد[8] همچنین آییننامهای جامع نیز برای آن تدوین میشود. (سوزنچی کاشانی،1387، ص 142 و س ش. اموالی 69426، ضمیمه شماره 101) در سال 1315 شمسی حجرههای فوقانی شمال غربی صحن نو (آزادی) و جنوب شرقی صحن کهنه (انقلاب اسلامی) که به یکدیگر متصل بوده به خزانه آستانه و محل نگهداری اشیای مازاد بر احتیاج اختصاص یافت. (کاویانیان، 1355، ص 354 و کفایی،1340، ص 55).
تصویر 1. نامه رومانوفسکی به تاریخ 1311 ش.
تصویر 2. دفتر یادداشت موزه مربوط به سالهای 1316 تا 1321 ش.
ساختمان موزه
در تاریخ دهم آذرماه 1316 ش. برای پایهگذاری موزه و کتابخانه دعوتنامهای از طریق روزنامه آزادی منتشر میشود. (نجفزاده، 1390، ص 1 و روزنامه آزادی شماره 1385)(تصویر 3) در چهاردهم آذرماه سال 1316 شمسی سنگ بنای موزه آستان قدس طی تشریفات و مراسم خاصی رسماً گذاشته میشود (تصویر 4). (کاویانیان، 1355، ص 308-317 و صمدی، 1334، ص 5-7) و خبر آن در شماره 34 روزنامه آفتاب شرق، به همین تاریخ منتشر میشود. (نجفزاده، 1390، ص 1) ساختمان موزه (تصویر شماره 3) زیر نظر مهندس کنتراتیف و بیوک قهرمانی (سازمان کتابخانهها موزهها و مرکز اسناد، س ش. 118833، پاسخنامه شماره 5676/ 10867 مورخ 22/4/1330 مشخصات موزه آستان قدس). در قطعه زمینی به مساحت 5700 مترمربع در محل پشت دیوار جنوبی مدرسه علینقی میرزا و صحن نو در مشرق مسجد گوهرشاد، کنار مقبره شیخ بهایی، در سهطبقه، یک طبقه زیرزمین و دوطبقه فوقانی به زیربنای 1034 مترمربع از آجر و بتون مسلح آغاز میشود و در سال 1321 ش. پایان مییابد. در این ساختمان قسمتهای زیرزمین به انبار و مخزن و طبقات همکف و اول به موزه اختصاص مییابد. بعدها نیز در قسمتی از ساختمان طبقه بالا کتابخانه آستان قدس دایر گردید. (صمدی، 1334، ص 7) سرانجام پس از تجهیز ساختمان و ایجاد شرایط مطلوب برای گشایش موزه، در تاریخ 22/9/1324 موزه آستان رضوی افتتاح شد. (تصاویر 5 و 6)
تصویر 3. روزنامه آزادی شماره 1385- 10 آذرماه 1316 ش.
تصویر 4. سنگ بنای موزه مدفونشده در پایه بنا (سال 1316 ش.)
تصویر 5. اولین ساختمان موزه آستان قدس رضوی
تصویر 6. اولین ساختمان موزه آستان قدس رضوی (از نمایی دیگر)
اشیای موزه
همزمان با ساخت بنای موزه اقدامات گستردهای برای انتخاب و مستندسازی و مرمتِ اشیایی که قرار بود به معرض نمایش درآید نیز انجام گرفت. در سال 1316 ش. حسن پیما درخواست عکسبرداری از اشیا موزه را مینماید. (س ش.101995.) که مقدمات آن و تهیه فیلم عکاسی در سال 1317 ش. انجام میشود. (س ش.102436.) اسناد مکاتبات سالهای 1318 و 1319 ش. (اسناد مکاتبات سالهای 1318 تا 1330 به شماره 90376 و س ش. 95437، سال 1319 ش.) نشان میدهد که دکتر مهدی بهرامی کارشناس موزه ایران باستان و استاد دانشگاه در حوزه تاریخ هنر و موزهداری بهعنوان مسئول تنظیم و تشکیل موزه تعیین و بهمنظور بررسی شناسایی و مستندسازی آثار موجود در خزانه آستان قدس و تهیه کتاب راهنمای موزه (س ش. 45741 ضمیمه 503)[10] دعوت به همکاری میشود. وی طی سفرهای متعدد در مشهد مستقر میشود و ضمن بررسی اشیا در انجام عملیات پاکسازی و آمادهسازی آنها برای نمایش فعالیت میکند. از اقدامات مهم وی، تهیه آلبومی از تصاویر اشیای موزهای است که در آن عکسها برحسب تقدم و تأخر تاریخی آنها مرتب میشود و در زیرقطعات عکس مشخصات اشیاء، جنس، رنگ زمینه، تاریخ و قدمت شیء و تاریخ وقف، اطلاعات هر اثر و وزن آن و دیگر اطلاعات موردنیاز درج میگردد. (س ش. 27179 سال 1325 ش.) همچنین از یک کارشناس مرمت قالیهای قدیمی در پاریس به نام کاپوچیان برای مرمت قالیهای نفیس دوره صفوی طی سالهای 1316-1317 ش. دعوت به عمل میآید (س ش.102240.) (تصویر 7) و در همین سال قرارداد ساخت ویترین با نجاری به نام جعفر قمی رضوی بسته میشود. (س ش. 90106)
طی مدتزمان انجام عملیات مستندسازی آثار، تهیه کارتپستال از آنها و کتاب راهنمای موزه به سه زبان پیشنهاد و در دستور کار قرار میگیرد. در حال حاضر از مجموعه مدارک تهیهشده توسط دکتر بهرامی و دیگر متصدیان، تنها کتاب راهنمای موزه باقیمانده است که به علت فوت وی، جمعبندی نهایی آن توسط روحالله صمدی موزهدار وقت موزه ایران باستان انجام میگیرد و در سال 1334 ش. به چاپ میرسد.
تصویر 7. سند شماره 102240، قرارداد با کاپوچیان.
اسناد مکاتبات سالهای 1318- 1322 شمسی نشان میدهد که بهرامی طی این سالها پس از انتخاب اشیا جهت نمایش از بین آثار موجود در خزانه (مانند ظروف و منسوجات) و اشیای موجود در حرم مطهر (مانند کتیبههای طلا، درهای چوبی، سنگاب خوارزمشاهی و...) تلاش بسیاری در جهت آمادهسازی آنها انجام داد و فهرست اموالی آنها را تهیه کرد. (تصویر 8) همچنین خرید برخی آثار و اشیای قدیمی شامل پارچههای مخمل و زربفت، قرآن و کتب خطی نفیس و تبادل برخی ظروف سفالین زرینفام بسیار نفیس که در بین اشیای موزه ایران باستان مکرر وجود داشت با آثار مکرر در آستان قدس رضوی را به متولیان امر پیشنهاد داد و پیگیری نمود. (س ش.95115.) اقداماتی برای تهیه آلبوم عکس اشیا جهت کارشناسی و تعیین قدمت اشیا (س ش.95130.) و شناسنامه آثار، تهیه پلاک مشخصات اشیا، قفسههای مخصوص نگهداری سکهها و تکمیل مجموعه آن، خریداری کتب لازم برای مطالعه مسکوکات و اشیاء و جز آن نیز ازجمله کارهایی بود که بنا بر ضرورت برای تشکیل موزهای بزرگ درخور خراسان بزرگ و در شأن دستگاه حضرت رضا علیهالسلام انجام گرفت.
تصویر 8. فهرست اشیای انتخابشده برای نمایش توسط دکتر بهرامی
بهرامی پس از انجام عملیات کارشناسی آثار تاریخی موجود، 189 قلم شیء از خزانه و آثار حرم مطهر انتخاب نمود تا برای نمایش به موزه انتقال یابد. اشیاء انتخابشده دریازده تالار و اتاق به ترتیب دوره تاریخی به نمایش درآمدند که عبارت بودند از:
تصویر 9. تالار شماره یک در موزه آستان قدس (1350-1324 ش.)
تالار 1: سیونه قلم اشیای قبل از تیموری و آغاز تیموری. (تصویر 9)
اتاق 2: هفت عدد شیء مربوط به زمان تیموری.
تالار 3: بیست عدد شیء مربوط به اواخر دوره تیموری و دوره صفوی.
تالار 4: سیوهشت عدد شیء مربوط به دوره صفوی.
اتاق 5: چهارده قلم اشیای دوره صفوی.
اتاق 6: بیستوچهار قلم آثار دوره صفوی و قاجار.
اتاقهای شماره 7، 8، 9 و 10: شامل چهلودو اثر مربوط به دوره قاجار.
اتاق شماره 11 (راهرو): محتوی چهار اثر مربوط به دوره صفوی و قاجار. (س ش. 27179)[11]
در طی سالهای بعد تعدادی سکه نیز در یک تالار به نمایش درمیآیند. در سال 1338 شمسی بنا بر دستور تولیت وقت، برای ارزیابی اشیای موزه و خزانه از آقای «موسی پیرامون» ارزیاب موزه ایران باستان دعوت میشود. در آبان ماه همین سال آقای کفایی رئیس موزه و خزانه آستان قدس طی نامهای به تولیت اعلام مینماید که اشیاء ارزیابی و بر سه قسمت تقسیمشده است:
الف: دویست و چهل قلم اشیای ارزشمند دوره تاریخی که در موزه به نمایش درآمده است.
ب: هشتصد و نودودو قلم اشیای ارزشمند دوره تاریخی که در خزانه نگهداری میشوند.
ج: دویست و چهلودو قلم اشیای موجود در خزانه که ازنظر هنری و تاریخی کمارزش محسوب میشدند، برای فروش تفکیک شدند. (س ش. 128796 تاریخ 2/8/1338.)
در سال 1330 ش. پیرو مکاتبات وزارت فرهنگ مشخصات موزه آستان قدس جهت معرفی این موزه در سازمان بینالمللی ایکوم برای سازمان یونسکو ارسال میشود. (س ش. 118833.) بررسی مکاتبات داخلی آستان قدس رضوی در طی دهه 40 تا 50 ش. نشان میدهد سایر آثار تاریخی حرم مطهر مانند ضریح فولادی، یک جفت درب شمشاد منبتکاری شده، (س ش.89016، سال 1344 ش.) درب طلا و نقره پایین پای مبارک (س ش.4844، سال 1349 ش.) و درب نقره پیش روی مبارک (س ش. 5110، سال 1349 ش.) نیز بهمرور برای نمایش به موزه منتقل شدند. همچنین اقداماتی برای مستندسازی آثار و عکسبرداری از آنها، مرمت آثار نفیس و معرفی آنها در مجله «نامه آستان قدس» انجام میگرفت.
در سال 1346 ش. اولین گنجینه قرآن در محل کتابخانه آستان قدس رضوی با نمایش تعداد 214 جلد قرآن و جزوه قرآنی که از بین 4500 نسخه موجود، با توجه به قدمت و نفاست آثار توسط استاد گلچین معانی با همکاری رئیس وقت کتابخانه انتخابشده بود، گشوده شد. (احمد گلچین معانی، 1347، مقدمه ص الف.) وی همچنین بر اساس بررسی و کارشناسی نسخ خطی قرآنها کتاب «راهنمای گنجینه قرآن» را تألیف نمود که در سال 1347 ش. به چاپ رسید.
در سال 1350 شمسی به علت تغییر فضاهای وابسته به حرم مطهر و تخریب ساختمان موزه بهمنظور برنامهریزی برای ساختمان جدید موزه و توسعه فضای صحن، اشیاء به محل جدید در تالار تشریفات[12] واقع در ضلع جنوب شرقی صحن موزه منتقل شد تا ساختمان موزه مرکزی ساخته و آماده بهرهبرداری گردد. در خردادماه سال 1351 ش. خبر بازگشایی موزه در مکان جدید و ساعت بازدید آن در روزنامههای آفتاب شرق و نور ایران اعلام شد. (آفتاب شرق شماره 9952 مورخ 14/3/51 ـ نور ایران شماره 3585 مورخ 16/3/51.) در سال 1352 ش. کتابچهای مصور و غیر رنگی در قطع جیبی برای معرفی تعداد بیستوشش اثر نفیس موزه چاپ شد و در مقدمه آن به افتتاح موزه در اردیبهشتماه اشاره گردید.
در سال 1353 ش. قرارداد ساخت بنای جدیدی برای موزه و کتابخانه آستان قدس با شرکت ساختمانی ماهساز و با نظارت مهندسین مشاور بوربور بسته شد که اجرای قرارداد تا سال 1357 ش. ادامه یافت. (اسناد ش: 107884 -107885 و 107896) این شرکت متعهد شد که در مورد مشخصات اختصاصی کتابخانه، موزه و خزانه از وجود کارشناسان معرفیشده از موزه بریتانیا استفاده نماید. در تاریخ 12 اسفند 1353 (3 مارس 1975 میلادی) کارشناسان انگلیسی «بازیل گری» و «گاری تامپسون» برای بررسی و اظهارنظر در مورد ویژگیهای اختصاصی ساختمان کتابخانه و موزه و خزانه، به مشهد سفر کردند. (تصاویر 10 و 11)
در بهمنماه سال 1356 (10/11/2536) سفیر ایران در لندن به وزیر دربار وقت اعلام مینماید که: آقای دکتر «پاسکو» رئیس قسمت حفاظت و آقای «استراتفورد» رئیس قسمت عتیقهجات قرونوسطی و قدیمی موزه لندن که در مورد پروژه مشهد قبلاً بررسیهایی نمودهاند و اعلام کردهاند میتوانند در تاریخ 8 آوریل (18 اردیبهشت) به تهران پرواز نمایند، 9 آوریل در مشهد حضور یافته و روز جمعه 14 آوریل (24 اردیبهشت) به انگلستان مراجعت نمایند. در سال 1357 ش. این کارشناسان از ساختمان موزه و کتابخانه و خزانه بازدید کردند و نقاط قوت و ضعف ساختمان را بررسی و پیشنهادهای خود را برای رفع نواقص آن ارائه نمودند. (اسناد ش: 113940 و 108500.) در سال 1355 ش. (23/4/2535 خورشیدی) قرارداد انجام کار آرایهگری[13] ساختمان با شرکت فرانسوی ژانسن به مبلغ پنج میلیون و یکصد و پنجاههزار و پانصد و شصت دلار منعقد شد. (اسناد ش: 107845-108499) همچنین در اسفندماه سال 1355 ش. (2535) سفارش ساخت دَرِ ساختمان کتابخانه و خزانه و موزه به سازمان صنایع نظامی داده شد و بر تحویل آن قبل از اردیبهشت سال 1356 ش. (زمان افتتاح) تأکید گردید. در این ساختمان طبقه منهای دو برای اشیاء خزانه، طبقه منهای یک را برای مخزن کتب خطی و نفایس و طبقه همکف را برای نمایش اشیاء منتخب موزه و طبقات فوقانی موزه را برای کتابخانه مرکزی آستان قدس قفسهبندی و تجهیز شد.
کارشناسان و متخصصان این شرکت طراحی کلیه اشیای انتخابشده را در داخل ویترینها و همچنین با توجه به ابعاد اشیا، طراحی هر غرفه را با شمای کلی اشیای آن انجام داده و فاصله بازدیدکننده را با هر ویترین محاسبه کرده، نور آرایی اشیای در داخل ویترین را انجام دادند. فهرست اشیاء هر غرفه را به فارسی و انگلیسی بر روی تابلوهایی آماده نمودند. در ضمن از وسایل و مبلمان و فضاهای ایجادشده نقاشیهای آبرنگ تهیه شد[14] (تصویر 12). اسناد سالهای 1355-1356 ش. حاکی از برگزاری جلسات متعددِ مسئولین وقت با مهندسان و کارشناسان متخصص و مجری است که در آن بر نکات مهمی ازنظر حفاظتی تأکید کردند. (اسناد ش: 107845-108499.)
تصویر 10. عملیات ساخت موزه و کتابخانه توسط شرکت ماهساز با نظارت مهندس بوربور
تصویر شماره 11- نمای صحن موزه و ساختمان موزه و کتابخانه مرکزی آستان قدس
تصویر 12. نقاشی آبرنگ از میز چوبی با تندیس قوهای سفید در پایهها
اشیای به نمایش درآمده در این موزه شامل تعدادی از اشیای تاریخی حرم مطهر مانند کتیبههای مربوط به دوره صفوی، صندوق پوش مضجع مطهر حضرت رضا علیهالسلام، پایه شمعدانها، گلگیرها، سنگاب، زیارتنامههای فولادی، انواع ظروف چینی آبی سفید و پنج رنگ، ظروف فلزی، کتیبههای سنگی، سکهها و تعدادی از منسوجات و فرشهای دوره صفوی تا قاجار و درهای طلا و نقره مربوط به دوره قاجار و تعدادی زینتآلات و اشیاء متنوع دیگر بود. در ضمن بهمرور طی سالهای بعد اشیای دیگری چون محرابهای کاشی زرینفام دوره خوارزمشاهی و پنجره مشبک نقره (که در رواق بالاسر حضرت نصب بود) به مجموعه آثار موجود افزوده شدند و در محل تالار ورودی (معروف به سالن درهای طلا و نقره) نصب شدند[15] (تصاویر 13 و 14)
تصویر 13. نمایش منسوجات در موزه مرکزی قبل از تغییرات سال 1378 ش.
تصویر 14. نمایی از تالار سنگاب در موزه مرکزی
[1] - ICOM
[2] - شورای بینالمللی موزهها (آیکوم) که مسئولیت سیاستگذاری و تدوین راهکارهای اجرایی برای فعالیت و همکاری بین موزهها در سطح جهان را عهدهدار است، در اساسنامه خود که در بیستمین مجمع عمومی ایکوم در بارسلونای اسپانیا (6 ژوئن 2001؛ 15 تیر 1380) اصلاح گردید موزه را چنین تعریف مینماید. «موزه نهادی دائمی است که بهصورت غیرانتفاعی در خدمت جامعه و توسعه آن بوده، دَرِ آن به روی عموم باز است و همچنین در آن تحقیقاتی در خصوص شواهد مادی زندگی بشر و محیط پیرامون وی صورت میگیرد، مالکیت آنها را کسب و حفاظت نموده، در اختیار علاقهمندان قرار میدهد و بهویژه بهمنظور اهداف مطالعاتی، آموزشی و کسب لذت در معرض دید مردم قرار میدهد»؛ و در ادامه آن توضیح میدهد کلیه محوطهها و آثار و ابنیه تاریخی، مراکز علمی،تالارهای هنری غیرانتفاعی، مؤسسات حفظ و نگهداری و تالارهای نمایشگاهی وابسته به کتابخانهها و مراکز بایگانی، تشکیلات ملی،منطقهای و محلی موزهای، نهادها و تشکیلات غیرانتفاعی که درزمینه موزهها و موزه شناسی فعالیتهای تحقیقاتی، آموزشی،مستندسازی انجام میدهند و تمام مراکز فرهنگی و نهادهای مدیریت منابع میراث آشکار و پنهان را موزه مینامد. ر.ک. رضا مصطفی زادگان، 1381، «سیر تحول تعریف موزه در اساسنامههای ایکوم از 1951 تا 2001 (1330 تا 1380)»، مجله موزهها، دوره جدید، شماره نهم، شماره پیاپی سیام، ص 4،5).
[3] مؤتمن مینویسد: «خزانه در دستگاه آستانه به محل نگهداری منقولات و اشیاء نفیسه آستانه گفته میشود.»
[4] - وی کنسول دولت روسیه در شهرستان بیرجند و خبره اشیاء عتیقه بود.
[5] - نامه رومانو فسکی کنسول دولت روسیه در بیرجند به تاریخ 12/9/1311 به نیابت تولیت وقت. وی همین پیشنهاد را در نامه دیگری به تاریخ 1309 نیز ارسال میکند.
[6] -اعضای این گروه عبارت بودند از: آقایان حاج ناظم شهابی، علیاکبر فیاض شهیدی، مؤتمن، ضیاءالحق، واثق فرامرز، خزانهدار و اوکتایی رئیس کتابخانه و پس از مدتی محمود فرخ رئیس دارالانشای آستان قدس و سرکشیک سوم نیز به آنها اضافه شدند.
[7] - دفتر یادبود بازدید از موزهی آستان قدس (در سالهای 1316 تا 1339 ش.) نشان میدهد که افراد مختلفی اعم از مردم عادی و سایر شخصیتهای فرهنگی، سیاسی و اجتماعی همچنین برخی شرق شناسان مانند «والتر هینز» استاد تاریخ ایران در دانشگاه گوتینگن در آلمان (که در تاریخ 19 فروردینماه 1318 ش. از موزه بازدید کرده و یادداشتی به زبان فارسی در صفحه 16، نوشته است) از موزه بازدید کردهاند و بسیاری از آنها رضایت خود را از مسئولین بهخصوص آقای نظام شهیدی رئیس وقت موزه ابراز کردهاند. (نویسنده مراتب قدردانی خود را از آقای دکتر علی سوزنچی کاشانی که این دفتر را در اختیارم وی قراردادند قدردانی می کنند)
[8] - صمدی، متن انگلیسی تاریخچه تأسیس موزه آستان قدس موجود در بایگانی راکد موزه (مترجم: عباسعلی عابدی استاد).
در دفتر یادبود بازدید از موزه آستان قدس (1316 تا 1339 ش.) صفحه 21، یک یادداشت با امضای فروزان فر به تاریخ 29 شهریور 1321 ش. ثبتشده که در آن وی اظهار امیدواری کرده که «.موزه جدید به اتمام رسد و اشیای موزه در جای مناسبتر قرار گیرد». همچنین در یادداشت بعدی که به تاریخ فروردینماه 1324 ش. است، ضمن ابراز رضایت از بازدید خود نوشتهاند «... که در طول این مدت اولیای امور میبایستی برای حفظ این آثار متبرکه تأسیسات بهتری تهیهکرده باشند...»، پسازاین یادداشتهای دیگر از تاریخ تیرماه 1326 ش. شروع میشود که پس از افتتاح ساختمان موزه است.
[9]- این کتیبه سنگی که در عملیات خاکبرداری و ساخت و تبدیل صحن موزه به رواق همراه با نخالههای بنایی خارج شده بود توسط یک زوج روستایی پیدا و در سال 1393 ش. به موزه استان قدس تحویل میشود.
[10] این سند به موضوع حقالتألیف کتاب راهنمای موزه در سال 1321 ش. میپردازد.
[11] - سازمان کتابخانهها موزهها و مرکز اسناد، س ش. 27179: «صورت اشیاء نفیسه که از خزانه مبارکه برحسب تشخیص آقای دکتر بهرامی به موزه آستان قدس انتقال دادهشده است».
[12] - تالار تشریفات آستان قدس که بعدها بهعنوان تالار مطالعه آقایان مورداستفاده قرار گرفت و از سال 1377 نیز گنجینه تخصصی فرش و دستبافتها در آن گشایش یافت.
[13]Decoration
[14] اسناد و مدارک این اقدامات در آرشیو موزه موجود است.
[15]. مجریان طراحی و چیدمان آثار در این موزه طبقهبندی آثار را بر اساس دوره تاریخی انجام ندادند بلکه بیشتر نوع جنس موردنظرشان بود.