نگاهی به زندگی و آثار استاد میرزا غلامرضا اصفهانی

مقدمه

از قرن یازدهم هجری شیوه سیاه‌مشق از صورت یک تمرین ساده ابتدایی به صورت زبان و بیانی تازه و شگفت‌انگیز درآمد و در قرن سیزدهم به اوج رسید. زبانی که به عنوان یک هنر ناب و فارغ از دغدغه انتقال ادبی مفاهیم و فقط با ایجاد زیبایی بصری تا به امروز تداوم یافته‌است. این هنر در دوره قاجار به‌دست هنرمندانی چون میرزا غلام رضا اصفهانی و میرحسین خوشنویس قله‌های هنر را درنوردید.

از دیگر سو به دلیل نیازهای جدید جامعه‌ای که گام‌های نخست برای حرکت به‌سوی مدرن شدن را طی می‌کرد. خوشنویسی هم به سمت هنرهای کاربردی رفت و با این تحولات همراه شد. شوربختانه اطلاعات ما از بسیاری از هنرمندان دوره قاجار حتی کمتر از دوره تیموری است، شاهدش این که درگذشت بسیاری از خوشنویسان شهیر قاجار همچون اسدالله شیرازی و محمدحسین شیرازی نامشخص است و شرح حالی مفید از ایشان، با این که ملقب به ((کاتب السلطان)) هم بوده اند، در جایی ثبت و ضبط نشده است، از این رو اطلاعات ما از هنرمندان اواخردوره تیموری یا صفوی بنا به حجم تذکره ها و کتب تاریخ و این که گاه شاعر و سخنور نیز بوده اند، بیشتر از دوره قاجار است. در این مقاله سعی بر آن است تا با معرفی بیشتر استاد میرزا غلامرضا اصفهانی، تعدادی از آثار  وگوشه هایی از مزیتهای زیباشناسی در آثار سیا ه مشق ایشان مورد بررسی قرار گیرد.

زندگینامه

پدر میرزا در سال ۱۲۱۲ه‍. ق از اصفهان به تهران آمده و به کسب قنادی مشغول شد. از آن‌جا که با وجود چند فرزند دختر، هیچ پسری نداشته، به زیارت امام‌رضا(ع) مشرف شده و با توسل به آن حضرت، خداوند در سال ۱۲۴۶ ه. ق. پسری به وی می‌دهد به همین دلیل نام وی را غلام‌رضا نهادند. (قدیمی،1383 :50)

تصاویر 1 ، 2، 3 ، 4:  استاد میرزا غلامرضا اصفهانی

میرزا غلام‌رضا در ۵ سالگی به مکتب رفت پس از دو سال قادر به خواندن قرآن به‌ صورت کامل شد. میرزا در خاطراتش می‌نویسد که در همان سال در رؤیایی صادقه به محضر امیرالمؤمنین علی(ع) شرفیاب شده و همین واقعه سیر زندگی او را دگرگون می‌کند. میرزا در قطعه‌ای به خط شکسته خفی چنین می‌نویسد: «قریب هفت‌سال از سنین عمرم گذشته در دبستان به خواندن قرآن اشتغال داشته. شبی به خواب، بزرگواری ارشادم نمود به تقبیل آستان شاه‌اولیا در دنبالش شتافتم. در گوشه آن جا حضرت شاه اولیا ارواح العالمین له الفدا توقف داشتند. چون نزدیک‌تر شدم فرمود مشقت بیاور. علی‌الفور صفحه کاغذ و دواتی به حضور مبارک تقدیم نمودم. در وسط آن صفحه لام و الف و یایی نگاشته و فرمودند از این رو بنگار. فردای آن شب در دبیرستان معلم صورت خواب را سؤال نمود. این بنده حقیر ماجرا را باز گو نمودم. دیگر حقیر را به تحصیل خط واداشت...» و این آغاز کار خوشنویسی او بود.( سهیلی خوانساری، 1369 : مقدمه) میرزا علاوه بر خوشنویسی، با تسلط بر ادبیات فارسی شعر می سروده است و تخلص وی غزال بوده است.

ایشان همزمان با محمدرضای کلهر (۱۲۴۵-۱۳۱۰ ه . ق) می زیسته است. او خط نستعلیق را بسیار عالی، درست، کامل و استادانه می نوشت و خصوصاً در فن کتیبه‌نگاری و ترکیب کردن کلمات شیوه‌یی ممتاز از اقران داشت و علاوه بر مراتب هنرمندی طبع شعر نیز داشته و گاه گاه بگفتن نظم میل و رغبت می کرد. از آثار باقیمانده موجود وی درمی‌یابیم که علاوه بر قلم نستعلیق در خط شکسته نیز دارای مهارتی کامل بود و در این قلم استادی مسلم شناخته می‌شد. عادت و شیوه وی چنین بود که بجای امضاء در ذیل آثار خویش گاهی خطوط خود را با رقم (یا علی مدد) یا (یا علی مدد است) مشخص می کرد. از دیگر رقم های میرزا عبارتند از: ((غلام رضا))، ((العبد المذنب الفقیرالحقیر غلام رضا غفر ذنوبه وستر عیوبه)) ، ((الفقیر غلام رضا)).( راهجیری، 1355: 84)

تصویر 5: امضای میرزا غلامرضا با عبارت " یا علی مدد است"

میرزا غلامرضا که دیر همسر اختیار کرده بود در سال ۱۳۰۰ ه‍. ق هنگامی که ۵۴ ساله بود، صاحب فرزندی می‌شود که نامش را محمد رضا می‌گذارد. اما محمد رضا در سه سالگی ناگهان بیمار شده و فوت می شود و داغ بزرگی به جان میرزا می‌نشیند .البته ایشان مرثیه ای را در باب ناراحتی شدید خویش می سراید و آن را می نگارد که به اشتباه در منابع آن را به سوگ پسرش نسبت می دهند.ایشان مرثیه را در سال 1300 ه.ق سروده در حالی که در این سال پسرش متولد شده و همچنین اشاره به جوانی رعنا می کند در صورتی پسر ایشان در سه سالگی وفات می نماید. به احتمال زیاد ایشان در رثای برادرزاده خویش یعنی محمد سروده و نگاشته است.  بیت آخر آن بدین قرار می باشد:

«پس از دیدین داغ و ناکامـی                 مرا مرگ خوشتر ازین زندگانی». (حق پرست، 1387 : 17)

تصویر 6: مرثیه با خط نستعلیق به قلم میرزا غلامرضا اصفهانی

خوشنویسی در دربار

    در نامه ‌ای که به قلم معتضدالدوله (به گمان زیاد باید از شاگردان مرحوم غلامرضا باشد) نوشته شده نکاتی جالب از زندگانی مجهول استاد بر ما آشکار می‌شود که میرزا غلامرضا قبل از سن بلوغ در حسن خط و فضل به اشتهار رسیده بود و موقعی که خطش را به نظر محمدشاه قاجار رساندند شاه وی را احضار و امتحان کرد و پس از توفیق او در امتحان مورد مرحمت و مکرمت قرار گرفت و علاوه بر دریافت صله و انعام مقامی در دربار یافت و تعلیم خط برخی از شاهزادگان نیز به وی محول گردید.

    میرزا غلامرضا پس از درگذشت محمدشاه قاجار همچنان مورد توجه و الطاف فرزندش ناصرالدین شاه نیز بوده و به واسطه اشتهار در هنر و فضل و محبوبیتی که در بین مردم به هم رسانیده بود و حتی وجود شاگردان و مریدان کثیرش که چون پروانه به دور شمع وجود این استاد جمع آمده بودند، محسود اقران و ارباب غرض گریده و سرانجام منجر به سعایت وی گردید و به سبب نگاشتن شعر (( ای خضر پی خجسته از این حیرتم برآ))، تهمت ناروای بابی‌گری متهمش ساختند «رب شهرتاً لا اصل له» لذا میرزا غلامرضا مغضوب و دستگیر و فرمان قتل وی صادر شد اما ظاهراً به شفاعت یکی از اعیان و یا شاهزادگان قاجاری (شاید دوست علیخان معیرالممالک) از مرگ نجات یافت و در نامه ‌ای که مشروح آن کلیشه شده کلیه اتهاماتی را که موجب برانگیخته شدن خشم شاه و صدور فرمان قتل وی گردیده بی‌مورد دانسته و از ناصرالدین شاه قاجار استدعای بذل توجه و برقراری مستمری به مفاد: الفقر سوادالوجه و نیز عنایت و بخشش کرده است (راهجیری، 1355: 84).

تصویر 7 : نامه ای به شاه قاجار در بیست و پنج سالگی، از طرف میرزا غلامرضا اصفهانی

یکی دیگر از وقایع جالب دوران زندگانی او این است که میرزا غلامرضا یک برگ حواله پانصد تومانی به خط مرحوم دوست محمد خان معیرالممالک که در خدمتش به سر می‌برد جعل کرده و پانصد تومان از صندوق‌دار دریافت نمود، هنگام محاسبه معیر متوجه و موضوع برملا می شود و چون داستان به سمع ناصرالدین شاه رسید امر کرد دست میرزا غلامرضا را قطع کنند. معیر وساطت کرد و با پرداخت مبلغ معتنی‌بهی از اجرای این فرمان جلوگیری نمود. به پاس این محبت بود که میرزا تابلو بزرگ و زیبایی (تابلو نادعلیاً مظهر العجائب . . . ) به طول دو متر و نیم و عرض یک متر و نیم با طلای ناب برای مرحوم معیر نوشت که تا جائی که نگارنده اطلاع دارد این تابلو نفیس زمانی نزد نقاش معاصر آقای عیسی بهزادی بود و اکنون چندی است که در اختیار آقای احمد سهیلی خوانساری قرار دارد (راهجیری، 1355: 85).

تصویر 8: مهر ناصرالدین شاه قاجار به قلم میرزا غلامرضا اصفهانی

آثار

*پاره‌ای از کتیبه‌های مسجد سپهسالار به خط شیوای نستعلیق و از یادگارهای این استاد نامی و از بهترین  ومعروفترین خطوط اوست.  (نامه بهارستان، 1388: 331)

تصویر 9: رقعه میرزا در باره کتیبه های جلو خان مسجد و مدرسه سپهسالار موجود در مجموعه شخصی غلامعلی محلاتی

تصویر 10: کتیبه های سر در مسجد و مدرسه سپهسالار تهران به خط میرزا غلامرضا

*کتیبه های داخل عمارت کلاه فرنگی مجموعه مسعودیه از کتیبه نگاشته های ایشان می باشد.

*سنگ مزار مهد علیا (قلیچ خانی، 1392 : 9)

 تصویر 11: سنگ مزار مهد علیا به خط میرزا غلامرضا موجود در موزه آستانه حضرت معصومه (س) قم

*این خوشنویس عالیقدر نسخه‌های متعددی از مناجات‌نامه حضرت علی علیه‌السلام برای دوست محمدخان و دوستعلی‌خان معیرالممالک و دیگر اعیان و بزرگان زمان خود تحریر کرده و از آنان انعام‌های قابل توجهی دریافت کرده است .

*رساله تحفه‌الوزرا - در سال ۱۲۵۹ ه.ق در کاخ موزه گلستان.(بیانی، 1363:  555 )

*298 صفحه بیاض که تنها سند کتبی اشعار میرزا غلام‌رضا اصفهانی می‌باشد وبیشتر به خط شکسته است.

*رساله‌ای در اصطلاحات صوفیه.

*گلستان سعدی به خط شکسته

*سفرنامه حاج سیاح در ۲۱۶ صفحه به خط شکسته (ناتمام) موجود در کتابخانه دانشکده ادبیات مشهد (بختیار، 1375:  145)

*کتاب پاتولوژی ترجمه میرزا علی‌خان رئیس‌الاطباء در حدود ۲۰۰ صفحه به خط شکسته

*تعداد نسبتاً زیادی از قطعات، مرقعات و سیاه‌مشق‌های شکسته و نستعلیق در موزه ها و کتابخانه های مختلف داخلی و خارجی.

میرزا غلامرضا همچنین ارادت خاصی نسبت به امام هشتم شیعیان حضرت امام رضا علیه السلام داشته و قطعات و آثاری را با خط خود،  با این موضوع نگاشته است.ازجمله مهر قاجاری آستان قدس، کتابت حدیث سلسله الذهب و عباراتی از عیون اخبار الرضا (ع). (معیری ، 1375 : 241)

قطعات و آثاری نیز زینت بخش موزه های آستان قدس رضوی می باشد که به خط این استاد بزرگ می باشد. اگر چه به خاطر نزدیکی این استاد با متولی باشی وقت ناصرالدین شاه یعنی دوست علیخان معیرالممالک، آثار زیاد تری در مجموعه آستان قدس بدون رقم موجود می باشد که باید به احتمال زیاد اثر استاد باشد و این موضوع  نیاز به تحقیق و پژوهش بیشتری دارد.

تصویر 12: نمونه ای از مهر قاجاری آستان قدس رضوی به خط میرزا غلامرضا اصفهانی

تصویر 13: حدیث سلسله الذهب به خط میرزا غلامرضا                    تصویر 14: قطعه موجود در موزه آستان قدس رضوی به خط میرزا

تصویر 15: مناجات نامه منسوب به حضرت علی به خط میرزا             تصویر 16- قطعه نستعلیق به خط میرزا موجود در موزه ملی ملک

تصویر 17: قطعه شکسته به خط میرزا موجود در مجموعه کاخ گلستان تصویر 18: قطعه سیاه مشق نستعلیق به خط میرزا موجود در موزه آستان قدس

شمار شاگردان استاد  بسیار است. شیخ محمد مجدالکتاب نویسنده کتیبه‌های ضریح شاهزاده حسین در قزوین از متعلمین خط‌نگاری اوست و میرزا ابراهیم طهرانی مشهور به میرزا عمو ، نویسنده کتیبه اطراف صحن مقابل بقعه‌ی امامزاده حمزه در شهر ری نیز از شاگردان چیره‌دست و معروف اوست.

 میرزا غلامرضا در سال ۱۳۰۴ هجری قمری داعی حق را اجابت گفته و در باغ میرزا حسین خان سپهسالار در جوار حاج میرزا صفا و در صفاییه ابن بابویه در چشمه‌علی شهر ری به خاک سپرده شد. (بیانی، 1363:  555)

زیبایی شناسی در شیوه میرزا غلامرضا

تعداد قابل توجهی از قطعاتی که به خط نستعلیق از میرزا غلام‌رضا به‌جا مانده‌است شباهت ظاهری بسیاری به سیاه‌مشق دارد. به طوری‌که در نگاه اول تمیز این قطعات از سیاه‌مشق شاید ممکن نباشد و بعضی از صاحبنظران به دلیل تعدد قطعاتی که به این صورت از میرزا غلام‌رضا به‌جا مانده‌است، عبارت «میرزا غلام‌رضا اصفهانی سیاه مشق نویس» را در توصیف او به‌کار برده‌اند.

درباره تأثیر خط شکسته بر خط نستعلیق میرزا غلامرضا به اجمال و اختصار می‌توان موارد ذیل را بر شمرد: کوچک شدن دایره‌ها بخصوص در حرف (ی)، پیچ و تاب و چرخش و خمش پر غمزه حروف، بلندی بیش از حد معمول دنباله(م)، استفاده بجا از حروف و کلمات خرد اندام (در سیاه مشق)، کاربری نیم کشش‌های خط شکسته، در نظر داشتن تناسبات سواد و بیاض خط شکسته در ترکیب صفحه نستعلیق خصوصاً در سیاه مشق‌ها و استفاده بسیار از ارسال (از ویژگی‌های خط شکسته) در سیاه مشق نستعلیق و بطور کلی تسریع در حرکات دست و قلم نمود بیشتری دارند. (قدیمی، 1383: 50)

استاد امیرخانی در شأن و منزلت میرزاغلامرضا اصفهانی امتیازات ذیل را برای وی برشمرده است: میرزاغلامرضا در تاریخ خو شنویسی ایران چهره منحصربه فردی محسوب می شود. این مقام نه از آن جهت است که شیوة خاص او در سبک و مکتب میرعماد جایگاه ویژه و برجسته ای دارد و به همین خاطر هر کارشناس هنری یا خو شنویس کارآشنا می تواند دست نوشته های با صلابت و آبدار او را حتی بدون این که امضا داشته باشد، شناسایی نماید، بلکه چنین موقعیت یگانه ای به دلیل این است که این خو شنویس مقتدر چند ویژگی را در شخصیت هنری خود یکجا جمع دارد.

اول اینکه از قلم غبار تا کتیبه، نمونه های درخشانی از او به یادگار مانده که همگی از آثار طراز اول خوشنویسی محسوب می شوند و بی گمان او را در این موقعیت و مقام یگانه است؛ زیرا اگر آثار استادان برجسته ای را که در تاریخ خو شنویسی ایران سراغ داریم مورد بررسی قرار دهیم، در مرکز قلم خود موفق شده اند که آثاری پرعیار به وجود آورند و اگر تفنن کرده و از مرکز قلم خود که نقطة قوت آ نها بوده است دورتر شده و خطوط ریزتر و یا درشت تر از آن دانگ را تجربه کرده اند، نوشتة آ نها اغلب از اعتدال و عیار افتاده و به یک اثر درجة 2 یا 3 تنزل پیدا کرده است. دومین امتیاز میرزا غلامرضا تسلط فراوان و جانانة اوست به خط شکستة نستعلیق. او در این قلم، شیو های مخصوص به خود دارد که از ترکیب خط یک نستعلیق نویس بسیار توانا و همچون او به روایت و اقتباس هوشمندانه از خط استاد بی نظیر این قلم که درویش طالقانی است، معجونی بسیار عالی و خو ش ترکیب به وجود آورده است.

امتیاز برجستة دیگری که در میرزا غلامرضا سراغ داریم، ایجاد موقعیت ممتاز برای خلق قطعات (با فرم) وشکل و شمایل (سیا ه مشق) است. البته این شیوه قبل از میرزا و از دورة میرعماد روش کار شناخته شده ای بوده است و سیاه مشق را که به قصد تمرین کلمات و پیدا کردن بهترین برش برای رسیدن به تکنیک قلم گذاری و پیداکردن بهترین نسبت و قالب در کلمات از لحاظ زیبایی شناختی مورد توجه خوشنویسان قرار داشته، تجربه کرده بودند و از بزرگ استاد نستعلیق میرعماد نیز چنین نمونه هایی از سیاه مشق دیده شده؛ اما میرزاغلامرضا به ((سیاه مشق)) شخصیت مستقل بخشید. (تیموری، 1390: 36)

میرزا غلامرضا بسیاری از حروف و کلمات قطعات خود را دورگیری می کرد. برای دورگیری از مرکب خاصی که کمرنگ تر و مات تر از مرکب اصلی اثر بود، کمک می گرفت. در دورگیری حروف و کلمات، نهایت دقت و وسواس را برای دست یافتن به بهترین و زیباترین شکل مبذول می داشت. او ذهنی باز و فوق العاده تیزبین داشته و در معماری کلمات و چینش آ نها به ویژه در سیاه مشق ها توانایی خاصی از خود بروز می دهد. توانمندی او دارای درک بصری اختصاصی از سیمای مفردات و کلمات در خط نستعلیق بوده است.(قدیمی،1383: 50)

برترین ویژگی سیاه مشق ریتم ( تکرار ) است . ریتم از یک سو تأکید و شخصیت بخشیدن به هر یک از عناصر است و از سویی به خوشنویس اجازه می دهد تا با استفاده از آن، فضاهای مثبت و منفی فعال و زیبا بیافریند. اغلب سیاه مشق ها به شکل مایل ( مورب ) نوشته می شوند .محور تعادل، قطرهای کادر هستند و تعادل با استفاده از کشیده های تخت، نمایشی مضاعف می یابد.

در ناب ترین سیاه مشق ها که وجود هر حرف یا کلمه نقطه ای حساس در ترکیب بندی است، امضا، کلمه و یا بخشی از متن به صورت عمودی و یا در خلاف جهت حرکت سایر نوشته ها بر پویاتر کردن ترکیب می افزاید.

در برخی از سیاه مشق ها خوش نویس از دو یا چند قلم استفاده کرده است که فضایی با عمق و پرسپکتیو به دست آمده است. هر چند تلاقی حروف و کلمات و قرار گرفتن آن ها بر روی همدیگر نیز چنین احساسی را ایجاد می کند.

عناصر سیاه مشق ( حروف و کلمات یا مفردات و ترکیب ها) در ذهن بیننده آشنا هستند و با او ارتباط برقرار می کنند، اما از سویی ناخوانا هستند و بیننده را وادار به تأمل می کنند.

این سیاه مشق در دوره ی اوج و کمال هنری میرزا غلامرضا، یعنی درسال 1303 هجری نوشته شده است. استحکام و توانایی حیرت انگیز قلم، آدمی را وا می دارد تا در جای جای این اثر تأمل کند. یک حرکت دایره ای به مرکزیت محل برخورد قطرها وجود دارد که اگر شروع آن را ریتم زیبای ( ر ) در کلمه ی « خاطر» فرض کنیم، با انحنای (ی) در « جمعی » و ( ن) در «ین» ادامه پیدا می کند و با چرخش بسیار زیبای (س ) در «سنه» که معکوس نوشته شده است، ادامه می یابد. کشیده ی (ش) در « داشتیم» این دایره ی فرضی را نصف می کند.

دایره ها بیشتر به سمت چپ تمایل دارند و عمودها در اطراف کادر به صورت مدوّر چیده شده اند و مورب ها تنها در بخش پایین خودنمایی می کنند. عنصری که با وجود کوچکی به شدت عرض اندام می کند، نقطه ی (ن) در پایین سمت چپ است. نکته ی جالب در سیاه مشق های میرزا غلامرضا این است که در اکثر آن ها به جز ( ن) نقطه ی حرف دیگری را به کار نمی برد، اما ( ن ) منفردی وجود ندارد که فاقد نقطه باشد.

از بالا به پایین توالی «ح» و « لی » و « ن » و « س » در ( سنه ) و « د » و « طر» و همچنین یک ریتم بسیار زیبا که در پایین کادر سمت راست وجود دارد و اتصال های پنهان و در نتیجه ترکیب بندی محکم را به رخ می کشد. این توالی ها چون بندهای اسلیمی در نقوش تزئینی است و عناصر را نگه می دارند. (پرتال تخصصی آموزش و دانلود گرافیک، 1389)