نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
چکیده
کلیدواژهها
مقدمه
اقتصاد به فرایند یا نظام تولید، فروش و خرید کالاها و خدمات مربوط میشود. علم اقتصاد از علوم اجتماعی است که بهطور ویژه به توصیف و تجزیهوتحلیل فرایند یا نظامهای تولید، توزیع و مصرف کالاها و خدمات میپردازد (فرهنگ وبستر، 1394). در مقایسه بافرهنگ وبستر، بابالحوائجی اقتصاد را بهعنوان علمی که رفتار بشر را بهعنوان رابطی میان منافع و وسایل کمیاب مطالعه میکند، معرفی کرده است (بابالحوائجی، 1386، 30)؛ محسنی (1380) نگاه جامعتری داشته و عدم وجود توافق در مورد تعریف علم اقتصاد را یادآور میشوند. ایشان خاطرنشان میسازد که دو نگرش نسبت به تعریف علم اقتصاد وجود دارد، عدهای آن را مطالعه و بررسی تولید، توزیع و مصرف ثروت در جامع انسانی میدانند؛ و گروه دیگر علم اقتصاد را، علم بهرهگیری از منابع کمیاب بهمنظور نیل به رفاه اجتماعی در جامعه بشری تعریف میکنند. بااینوجود، محسنی اقتصاد اطلاعات را عبارت از مطالعه و بررسی تولید، توزیع، بازاریابی، قیمتگذاری، فروش، مصرف و کلیه درآمدهایی که مستقیم یا غیرمستقیم از طریق تولید، انتشار، فروش، ذخیره، پردازش و دسترسی به اطلاعات حاصل میشود، تعریف کرده است. این پژوهشگر از تعریف اول علم اقتصاد برای تعریف اقتصاد اطلاعات استفاده کرده است. از سویی دیگر، اگرچه بابالحوائجی از تعریف دوم علم اقتصاد برای توضیح اقتصاد اطلاعات بهره میگیرد؛ بااینوجود در تعریف اقتصاد اطلاعات، یک نوع آشتی بین تعریف اول و تعریف دوم برقرار میکند و میافزاید اقتصادی کردن منابع کمیاب، مسئله اصلی اقتصاداست. ازآنجاییکه فعالیتهای خلق، جمعآوری، پردازش، سازماندهی، اشاعه و استفاده از اطلاعات شامل منابع کمیاب است در حوزه اقتصاد اطلاعات موردبررسی قرار میگیرد. در مقایسه دو نظر مطرحشده درباره علم اقتصاد، گروه دوم هدف علم اقتصاد را رسیدن به رفاه اجتماعی ذکر میکنند. درحالیکه گروه اول هدف خاصی را مطرح نمیکنند که ممکن است کسب سود بیشتر یا هدف دیگری، بهعنوان هدف علم اقتصاد در نظر گرفته شود. در تبیین اینکه کدام تعریف برای اقتصاد اطلاعات پذیرفتنی است، میتوان گفت که اگرچه دو تعریف متمایز از همدیگر به نظر میرسند اما با توجه بیشتر مشخص میگردد که تعریف دوم، خود زیرمجموعه تعریف اول است، با این تفاوت که در تعریف اول سخنی از هدف به میان نیامده است. با ذکر مثالی میتوان این موضوع را بهروشنی تبیین نمود؛ بدینصورت که برای ناشران، علم اقتصاد و پژوهشهای اقتصادی که روشها و الگوهای کسب سود بیشتر را برای آنها ارائه میکند، موردتوجه است و برای کتابخانهها و خریداران اطلاعات، علم اقتصاد و پژوهشهای اقتصادی که روشها و الگوهایی که خرید را با کمترین هزینه ممکن میسازند، موردتوجه قرار میگیرد لذا، متفاوت بودن حوزه کاری باعث تفاوت در تعریف علم اقتصاد میگردد. به همین علت تعریف اول برای تبیین اقتصاد اطلاعات تعریف جامعتری است. در اقتصاد اطلاعات مباحثی از قبیل تولید، توزیع، بازاریابی، قیمتگذاری، فروش، مصرف و کلیه درآمدهایی که از طریق تولید، انتشار، فروش، ذخیره پردازش و دسترسی به اطلاعات حاصل میشود، مطالعه میشود؛ بهعبارتدیگر در اقتصاد اطلاعات خرید، فروش و توزیع مصنوعات اطلاعاتی نیز بحث میشود.
تاریخچه اقتصاد اطلاعات
گرچه اصطلاح اقتصاد اطلاعات ابتدا در متون اقتصادی در دهه 1960 ظاهر شد اما کتابداران پیش از اقتصاددانان برای اولین بار کتاب را بهعنوان کالا معرفی نمودند. رانگاناتان کتابها را بهعنوان کالا و کتابشناسیها را بهعنوان فهرست کالاها معرفی نمود علاوه بر این، ازآنجاییکه در مباحث مجموعهسازی به اقتصاد اطلاعات پرداخته میشود و همچنین مجموعهسازی یکی از ارکان و کارهای مهم کتابخانه است؛ پس میتوان گفت اقتصاد اطلاعات از بدو پیدایش کتابخانهها موردبحث کتابداران بوده است.
گروهبندی پژوهشهای اقتصاد اطلاعات
اگوستین[1] اقتصاد اطلاعات را موضوع مشترک میان اقتصاددانان و مدیران و اطلاعرسانان ذکر کرده و میافزاید که به این موضوع از دو جنبه نگاه شده است، جنبه نخست نقش اطلاعات و دانش در اقتصاد که موردتوجه اقتصاددانان و مدیران است و جنبه دوم جنبه اقتصادی تولید، گرداوری، اشاعه محصولات و خدماتی است که موردتوجه کتابداران و اطلاعرسانان است (بابالحوائجی، 1386، 30). نوکاریزی (1389) چهار نوع پژوهش را در حوزه اقتصاد اطلاعات ذکر کرده است: دسته اول، پژوهشهایی که نقش اطلاعات را در تصمیمگیریهای اقتصادی موردبررسی قرار دادهاند؛ دسته دوم، پژوهشهایی که چگونگی کمک فعالیتهای اطلاعرسانی را به اقتصاد بررسی نمودهاند یعنی نقش فعالیتهای اطلاعرسانی را در اقتصاد با توجه به اینکه چند درصد از تولید ناخالص ملی به تولید و استفاده از اطلاعات اختصاص مییابد یا درصد نیروهای کار مشغول در حرفههای اطلاعرسانی چقدر است؛ دسته سوم، پژوهشهایی که به اطلاعات بهعنوان کالایی اقتصادی که میتوان آن را در بازار خریدوفروش کرد نگاه شده است؛ و دسته چهارم، پژوهشهایی که به عوامل تأثیرگذار (دولت) بر اقتصاد اطلاعات میپردازد یادشده است . در ایران در حوزه اقتصاد اطلاعات در برخی زمینهها پژوهشهای فراوانی انجامشده است و در برخی زمینه پژوهشهای اندکی به دست آمد. بهطور خاص در این پژوهش به منابعی اشاره خواهد شد که به اطلاعات بهعنوان کالای اقتصادی نگریسته شده است بهجز یک مورد (نقش اطلاعات در اقتصاد) سایر موارد که توسط پژوهشگران در حوزه اقتصاد اطلاعات گنجاندهشده است ذکر نخواهد شد. از این رو، پژوهشهای ذکرشده دریکی از گروههای زیر قرار میگیرد:
1. پژوهشهایی که به توسعه و بسط نظری اقتصاد اطلاعاتی پرداختهاند؛
2. پژوهشهایی که نقش اطلاعات را در اقتصاد نشان دادهاند؛
3. پژوهشهایی که به توزیع اطلاعات توجه داشتهاند؛
4. پژوهشهایی که به بازاریابی محصولات اطلاعاتی پرداختهاند؛
5. پژوهشهایی که به هزینه و قیمتگذاری خدمات و محصولات اطلاعاتی توجه کردهاند؛
6. پژوهشهایی که به خرید منابع اطلاعاتی معطوف شدهاند؛
7. پژوهشهای که به عوامل تأثیرگذار بر اقتصاد اطلاعات توجه کردهاند؛
8. پژوهشهای که به ارزیابی اقتصادی مراکز اطلاعاتی پرداختهاند.
پژوهشهای مربوط به مباحث نظری اقتصاد اطلاعات
پژوهشهای کمتری به مباحث نظری اقتصاد اطلاعات پرداختهاند و در طی چند سال اخیر در علم اطلاعات و دانش شناسی بهصورت جدی منابعی درزمینه اقتصاد اطلاعات تدوینشده است. اولین کتاب ترجمهشده درزمینه اقتصاد اطلاعات با عنوان «اقتصاد اطلاعات: راهنمای تحلیل اقتصادی و هزینه سودمندی برای کارشناسان اطلاعات» تألیف بروس آر کینگما[2] است که محمدحسین دیانی آن را به زبان فارسی برگردانده و در 1380 توسط انتشارات کتابخانه رایانهای منتشرشده است (دیانی،1380). دومین کتاب با عنوان اقتصاد اطلاعات توسط جعفر عبادی (1391) تألیف شده است که موسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران این کتاب را در سال 1391 منتشر نموده است. کتاب جون لستر و والس ک. کوهلر با ترجمه محسن نوکاریزی با عنوان مبانی اطلاعرسانی توسط انتشارات چاپار منتشرشده است. دریکی از فصلهای این کتاب بهطور ویژه به اقتصاد اطلاعات پرداختهشده است. در زمینه مباحث نظری اقتصاد اطلاعات مقالات اندکی نوشتهشده است که اولین مقاله در این زمینه و یا درکل میتوان گفت اولین منبع منتشرشده در این زمینه مقالهای با عنوان »اقتصاد اطلاعات: مفاهیم و چشماندازها» نوشته حمید محسنی است که در پاییز 1380 در مجله رهیافت منتشرشده است. در این مقاله ابتدا درباره علم اقتصاد و اقتصاد اطلاعات و سپس افزایش درآمد برخی کشورها بخصوص ایالاتمتحده با انجام فعالیتهای اطلاعرسانی به بحث گذاشته شده است . در انتها به افزایش مشاغل اطلاعاتی و فناوری اطلاعات و اطلاعات بهعنوان کالا اشاره میشود. بهصورت کلی در این نوع پژوهشها مفاهیم اقتصاد اطلاعات، زیر موضوعات موجود در این زمینه از قبیل اطلاعات بهعنوان کالا، خریدوفروش مصنوعات اطلاعاتی، ارزش اطلاعات، قیمتگذاری اطلاعات و برخی مفاهیم مرتبط به اقتصاد اطلاعات جهت بسط و توسعه نظری اقتصاد اطلاعات ارائه میشود (محسنی، 1380). دومین مقاله در این زمینه مقاله رابرت ام. هایس[3] است که حمیدرضا جمالی مهمموئی آن را ترجمه و در دائرهالمعارف کتابداری و اطلاعرسانی سال 1381 چاپشده است (جمالی مهمموئی،1381). مقاله دیگر با عنوان «اقتصاد اطلاعات و خدمات بازاریابی» توسط رحمان ابراهیمی در سال 1387 در ماهنامه ارتباط علمی منتشرشده است (ابراهیمی،1387). شاهحسینی بخشهایی از سخنرانی استیگلیتز[4] را با عنوان اقتصاد اطلاعات و ضعف اقتصاد متعارف ترجمه نموده است (شاهحسینی، بیتا). جنبههای نظری اقتصاد اطلاعات و کاربرد آن در کتابخانهها و مراکز اطلاعرسانی با تشریح مباحثی نظیر ارزش تولید اطلاعات، ایجاد ارزشافزوده، قیمت محصولات اطلاعاتی، ارزشیابی نظام یا خدمات اطلاعاتی و هزینه سودمندی در پژوهش بابالحوائجی ارائهشده است (بابالحوائجی،1386).
پژوهشهای مربوط به تأثیر اطلاعات بر اقتصاد
گرچه برخی از کتابداران نیز به تأثیر اطلاعات بر اقتصاد، برای نشان دادن ارزش اطلاعات پرداختهاند نظیر مقالهای که توسط فهیمه بابالحوائجی در سال 1383، در فصلنامه اطلاعشناسی منتشرشده است در سایر موارد، این نوع پژوهشها بیشتر موردتوجه اقتصاددانان بوده است. اقتصاددانان به تأثیر اطلاعات در بازار بورس و سهام پرداختهاند. آنچه در اقتصاد جدید موردتوجه است، ساختار متکی به دانش و آگاهی آن است؛ نهتنها ازاینجهت که امروزه دانش و آگاهی از طریق رشد و افزایش بهرهوری در تولید اهمیت فزاینده یافته است، بلکه ازاینجهت که مادیت و حالت فیزیکی مواد نیز کماهمیت شده و استفاده کالاها و خدماتی نظیر نرمافزارهای کامپیوتری، وسایل تفریحی تصویری، تحویل اینترنتی کالا و خدمات و به عبارتی محصولات اطلاعاتی و ارتباطی افزایشیافته است. این موضوع بر رشد و بهرهوری اقتصاد تأثیر مثبت گذاشته است. خاکی( 1382) تحول اشتغال در جامعه اطلاعاتی را بحث کرده است؛ همچنین نقش بخش اطلاعات در اقتصاد ایران با رویکرد داده-ستانده بررسیشده است (بانویی و محققی،1384). عماد زاده، شهنازی و دهقان شبانی (1385) میزان تحقق اقتصاد دانشمحور در ایران را بررسی نمودند. جهانگرد (1386) با الگوی داده- ستانده (جدول داده- ستانده سال 1380 مرکز آمار ایران) از روش متغیرهای مختلط استفاده کرده و اهمیت بخش اطلاعات را از منظر متغیرهای کلان اقتصادی نظیر ارزشافزوده، اشتغال و درآمد تجزیهوتحلیل کرده است. نتایج بهدستآمده نشان میدهد که اثر مستقیم و غیرمستقیم بخش اطلاعات در ایران ازنظر اشتغال حدود 4.4 درصد، ازنظر ارزشافزوده 6.4 درصد و ازنظر جبران خدمات کارکنان 9 درصد کل اقتصاد است. طلایی و انتظاری (1386) اشتغال در اقتصاد دانشمحور را موردبحث قراردادند. یحیی زاده فر، شمس و فلاح محمدی (1390) به تأثیر افشای اطلاعات بر شکاف قیمتی در بازار سرمایه ایران با استفاده از تحقیق سیستم معادلات همزمانی پرداختهاند. در این پژوهش، روش توصیفی و از نوع همبستگی بوده و از شرکتهای بورس اوراق بهادار تهران نمونهگیری شده است. نتایج تحقیقات نشان داد که رابطه معناداری بین افشای اطلاعات و اختلاف قیمت پیشنهادی خریدوفروش سهام وجود دارد. تأثیر اطلاعات بر اقتصاد کشورهای درحالتوسعه در دومین اجلاس ملی حسابداری نیز موردبحث واقعشده است (رضائیان جویباری و همکاران،1392).
پژوهشهای مربوط به توزیع اطلاعات و محصولات اطلاعاتی
توزیع در لغت به معنی عمل و اقدام رساندن و تحویل اشیا به دست مردم و به راه و روشهایی پخش اشیا گفته میشود (فرهنگ وبستر، 1394). توزیع اطلاعات و توزیع مصنوعات اطلاعاتی بهتمامی محلها و کانالهایی که باعث میشود مردم به اطلاعات و مصنوعات اطلاعاتی دست یابند، اطلاق میشود. ناشران، کتابفروشیها، کتابخانهها، نمایشگاهها ازجمله محلهای توزیع اطلاعاتاند؛ به همین سبب پژوهشهایی که چگونگی توزیع محصولات اطلاعاتی را در این مکانها بررسی نموده یا روشهایی را برای توزیع آسان باهدف کاهش هزینه ارائه دادهاند، در این دسته از پژوهشها قرار میگیرند.
هر کتابی که باهدف تشویق مطالعه تدوینشده است، به موضوع توزیع اطلاعات نیز اشارهکرده است بااینوجود، پژوهشهایی که بهصورت خاص به مباحث نظری توزیع اطلاعات بپردازد، به دست نیامد، اما پژوهشهایی عملی در این زمینه به تعداد اندک آنهم در موضوعات محدود صورت گرفته است.
یکی از مهمترین مکانهای توزیع منابع اطلاعاتی نمایشگاههای کتاب است که بهترین مکان و محمل برای تبلور و تلالو بازار بزرگ دانش هستند. برگزاری نمایشگاههای کتاب، رویدادی مهم برای مذاکره، تبادل افکار، تجارب نمایشگاهی و بازرگانی است که در آن صنایع چاپ و نشر و تجهیزات کتابخانهای، موسسههای اطلاعرسانی محصول خود را به معرض نمایش میگذارند( آزاده، سندیانی و میر سعید، 1391). بررسی مشخصات نظرات و دیدگاههای بازدیدکنندگان از نمایشگاه بیشترین پژوهش را به خود اختصاص داده است. یکی از این پژوهشها، طرح پژوهشی محمود سیگارودی است که باهدف بررسی مشخصات، نظرات و گرایشهای بازدیدکنندگان از اولین نمایشگاه بینالمللی کتاب تهران انجام گرفت و برای دستیابی به هدف، از روش پیمایشی استفاده شد. یافتهها نشان داد که 80 درصد از دیدارکنندگان مرد، 20 درصد زن؛ 80 درصد بازدیدکنندگان زیر 30 سال؛ 75 درصد داری تحصیلات دانشگاهی،22/7 درصد از ساکنان سایر شهرها بودند و 55 درصد از ناشران ایرانی و 45 درصد از ناشران خارجی کتاب خریداریشده است (ملکزاده و همکاران، 1368). پایاننامه دادخواه (1370) و مقاله زینالعابدینی (1380) از دیگر پژوهشهای است که نمایشگاه بینالمللی کتاب تهران بررسی گردیده است.
برگزاری نمایشگاههای کتاب فقط به نمایشگاه بینالمللی کتاب تهران ختم نمیشود، بلکه در سایر شهرها و مراکز استانها نیز نمایشگاه کتاب برگزار میگردد و پژوهشهایی نیز در زمینه آنها انجامشده است. نظرات بازدیدکنندگان از کم و کیف نمایشگاه کتاب آذربایجان غربی در طرح پژوهشی اداره ارشاد این استان گردآوری گردید (اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی استان آذربایجان غربی،1374). همچنین رجبی (1387) سیاستها و برنامههای نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی را بررسی نموده است.
اصلاح ساختار و نقصهای موجود هر پدیدهای و تبدیل آن به نقاط قوت، درگرو بررسی و شناختن آسیبهای موجود در آن هست و نمایشگاههای کتاب نیز از این امر مستثنی نیستند. فاطمی زاده (1389) یکی از پژوهشگرانی است که با درک اهمیت آسیبشناسی به این مقوله پرداخته است. وی در پایاننامه خود به آسیبشناسی نمایشگاه بینالمللی کتاب تهران پرداخت. جامعه این پژوهش، کتابداران متخصص کتابخانههای مرکزی دانشگاههای تهران بود که نتایج پژوهش نشان داد که عدم مدیریت مناسب مهمترین نقطهضعف نمایشگاه بوده است؛ همچنین میزان رضایت از مکان و فضای داخلی نمایشگاه کمتر از حد متوسط و از زمان برگزاری، نحوه عرضه و فروش و نیز کیفیت منابع در نمایشگاه بیشازحد متوسط بوده است.
بررسی وضعیت نشر و توزیع کتاب و عوامل مؤثر بر آن یکی دیگر از حوزههای پژوهشی است. آزاده قلعهنویی (1391) در پایاننامه خود به بررسی وضعیت نشر، توزیع و فروش کتاب در شهر مشهد در سالهای 1380-1390 با استفاده از روش توصیفی پیمایشی پرداخت. او اطلاعات لازم را از کلیه ناشران فعال و کتابفروشیهای مشهد گردآوری نمود. عوامل مؤثر بر وضعیت نشر و توزیع کتاب در استان کهکیلویه و بویراحمد از دیدگاه ناشران و کتابفروشان در پایاننامه عصمت ملکوتی نسب بررسی شد (ملکوتی نسب، 1392). در طرح پژوهشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، انگیزه ناشران برای شرکت در دومین نمایشگاه بینالمللی کتاب تهران و میزان رضایت آنها سنجیده شد (وزارت ارشاد اسلامی، بیتا).موانع نشر الکترونیکی در پایاننامهی عنایت تبار بررسی شد و درنهایت چارچوبی مفهومی بهمنظور توسعه خدمات نشر الکترونیک ارائه گردید (عنایت تبار، 1385).
وجود نظامهای اطلاعاتی مناسب که بتوانند نیازهای اطلاعاتی افراد، مراکز تحقیقاتی و ادارت دولتی، مؤسسات و شرکتهای بزرگ را تأمین نماید جز ضرورتهای پیشرفت کشورها میباشد، اما مسئله مهمتر دسترسی بهنگام و بدون مانع به این اطلاعات است. دولتها و دیگر سازمانهای اجتماعی همواره درصدد کنترل جریان و انواع اطلاعاتی بودهاند که شهروندان آنها میتوانند به آن دسترسی داشته باشند (نوکاریزی،1389) بر همین اساس، آلاشتی (1388) قانون انتشار و حق دسترسی به اطلاعات را در مقالهای گردآورد؛ همچنین دو فصل از کتاب مبانی مطالعات اطلاعرسانی ترجمه نوکاریزی بهصورت مفصل به مباحث وضع قانون،خطمشی اطلاعرسانی، سازمانهای واضع قانون، دسترسی به اطلاعات دولتی پرداختهشده است.
پژوهشهای مربوط به بازاریابی اطلاعات
پژوهشهای مختلفی درزمینه بازاریابی محصولات اطلاعاتی انجامشده است. برخی پژوهشها بهصورت نظری به مفاهیم بازاریابی پرداختهاند و برخی دیگر میزان اقدامات بازاریابی را در مراکز مربوط به اطلاعات موردتوجه قرار دادهاند. نمونهای از این پژوهشها، بررسی کاربرد اصول بازاریابی محصولات و خدمات کتابخانه توسط علیزاده (1385) است که ابتدا به مفاهیم بازاریابی و تفاوت آن با فروش پرداخته، سپس آمیخته بازاریابی کوتلر را ارائه و نکات موجود ذکر گردیده است. در این پژوهش چهار آمیختهی بازاریابی از قبیل محصول، مکان، قیمت و فعالیتهای تشویقی در مورد کتابخانهها به بحث گذاشته شده است. همچنین بازاریابی خدمات اطلاعاتی در مراکز اطلاعرسانی توسط نورزی بحث گردیده است (نوروزی،1386).
شاپوری (1387) پژوهشی با عنوان بازاریابی در کتابخانهها انجام داده است که ابتدا به مباحث نظری بازاریابی در کتابخانه پرداخته و درصدد است با معرفی چهار آمیخته بازاریابی گامی مؤثر در تقویت فعالیتهای کتابخانه بردارد. نکته قابلتوجه در این پژوهش این است که اهمیت بازاریابی برای کتابخانهها و دلایل لزوم انجام بازاریابی، تاریخچه آن، موانع موجود در بازاریابی ارائهشده است . حاجی عزیزی(1387) به بازاریابی به صورتی متفاوت نگریسته است. در این پژوهش دیدگاههای اندیشمندان حوزه مطرح و سپس در مورد رفتار اطلاع جویی و سبکهای یادگیری و تفکر در میان افراد بحث شده است؛ همچنین به جستجوی کاربران در موتورهای جستجوی گوگل، یاهو و نقش آنها اشاره میکند و به متغیر بودن بازار اشاره و به مقایسه کتابخانه با گوگل میپردازد.؛ علاوه بر اینها مواردی را که بهوسیله آن میتوان مخاطبین بیشتری جذب کتابخانهها نمود، یادشده است. وی در ادامه از نسلی با عنوان نسل نت یادکرده و به ویژگیهای این نسل اشاره مینماید لذا با ذکر این موارد اهمیت بازاریابی برای کتابخانه را بهصورت غیرمستقیم نشان داده است. در همین راستا بصیریان و نادری پژوهشی را برای نشان دادن نقش و جایگاه بازاریابی در کتابخانهها و اهمیت و ضرورت وجود طرح بازاریابی انجام داداند (بصیریان جهرمی و نادری جلوداری،1388).
در سالهای اخیر پژوهشهای عملی که بازاریابی را در مراکز اطلاعرسانی سنجیدهاند، رشد یافته است. میزان استفاده کتابخانههای عمومی شهر تهران از اصول بازاریابی توسط حمیدی و رحمتی تاش و تاجداران (1388) سنجیده شد ، همچنین سلطانی فر و جابری روشهای مؤثر تبلیغات کتاب را از کارشناسان رسانه و ارتباطات جویا شدند (سلطانی فر و جابری، 1390). نتایج پژوهش سعیدی و رجوعی نشان داد که از بین عوامل مؤثر درفروش کتاب الکترونیک از دیدگاه ناشران الکترونیک به ترتیب، سهولت برای مصرفکنندگان، حق انتخاب مشتری، هزینه برای مشتریان و مزایا و ارزش برای مشتریان، مهمترین عوامل تأثیرگذار هستند (سعیدی و رجوعی، 1390). پژوهشی دیگری باهدف تعیین میزان استفاده کتابخانه پردیس بینالمللی دانشگاه تهران از آمیخته بازاریابی انجام شد (سعیدی و سهیلی،1394).
توجه ناشران به اصول بازاریابی نیز موردتوجه بوده است .پژوهشی که توسط عالیه موسی زاده جهت اخذ مدرک کارشناسی ارشد انجام داده است به میزان توجه هرکدام از ناشران علم اطلاعات و دانش شناسی به آمیخته بازاریابی نشان داد که این ناشران توجه کمتری نسبت به ناشران برگزیده دارند (موسی زاده،1391).
نوع دیگر از پژوهشهای مربوط به بازاریابی در مراکز اطلاعرسانی، امکانسنجی برنامههای بازاریابی است. بزرگی و نصیری (1388) به امکانسنجی برنامههای بازاریابی اطلاعات در کتابخانه ملی پرداختند و مدلی را پیشنهاد نمودند. یافتههای این پژوهش نشان داد که اکثر پاسخدهندگان با ضرورت انجام بازاریابی در کتابخانه ملی موافق هستند. مروری بر بازاریابی کتاب در ایران و جهان با تأکید بر بازاریابی کتاب کودکان، عنوان پژوهشی است که لیلا مکتبی فرد انجام داده است (مکتبی فرد،1387).
پژوهشهای مربوط به قیمتگذاری
بیشتر پژوهشهای مربوط به قیمتگذاری، نظری هستند. وقتی اطلاعات بهعنوان کالای اقتصادی شناخته شود، سؤال اساسی جامعه این خواهد بود که هزینه دسترسی به اطلاعات بر چه اساسی و توسط چه کسی باید پرداخت شود. تعیین قیمت برای کالاها و خدمات اطلاعاتی چگونه صورت خواهد گرفت. قیمتگذاری برای استفاده از خدمات و منابع کتابخانه یکی از مباحث موجود در این زمینه است. حیدر مختاری در پژوهشی به بحث هزینه استفاده و کارکردهای آن، تاریخچه بهای استفاده در کتابخانه و مخالفان و موافقان گرفتن هزینه استفاده میپردازد. او به تحلیل اقتصادی هزینه استفاده اشاره و چهار گزینه (بدون گرفتن هزینه، دریافت هزینه استفاده برای تمام خدمات، هزینه استفاده برای خدمات بهصرفه و هزینه استفاده برای خدمات ابتکاری) را برای کتابخانهها جهت گرفتن هزینه استفاده مطرح میسازد. او نتیجه میگیرد که برخلاف نظر مخالفان، گرفتن هزینه استفاده از خدمات خاص، نهتنها به کارایی کتابخانه کمک میکند، بلکه تداومبخش و تسریعکنندهی خدمات پایه و رایگان هم هست (مختاری، 1387). قیمتگذاری و برآورد هزینه در خدمات اطلاعرسانی انتفاعی عنوان پژوهش فانگ یم اس است که محمد حسنزاده آن را در سال 1382 ترجمه نمود و در کتاب تحویل اطلاعات در قرن بیست و یکم چاپ گردیده است (حسنزاده،1382).
موضوع دیگر در این زمینه روشهای قیمتگذاری بر محصولات اطلاعاتی است. قیمت تعیین میکند که چه کسانی به اطلاعات دسترسی داشته باشند. قیمتگذاری منابع و خدمات اطلاعاتی غلام حیدری نمونه دیگری است که به مفاهیم قیمتگذاری و نظامهای قیمتگذاری و مفاهیم مرتبط با آن پرداخته است (حیدری،1387). آزادی احمدآباد و آزادی احمدآباد (1391) بخشی از مقاله خود را به قیمتگذاری اطلاعات تخصیص داده است. یافتههای پژوهش عطاپور و نادری(1392) نشان میدهد که راهبردهای تبعیض قیمتی و فروش بستهای برای کالاهای اطلاعاتی مناسب به نظر میرسد؛ همچنین اگر راهبردهای گفتهشده بهدرستی به اجرا درآید، حداکثر سود برای فروشندگان و حداکثر مطلوبیت به مصرفکنندگان حاصل میشود و بازار کالاهای اطلاعاتی به بازاری کارا ازنظر اجتماعی تبدیل میشود. در پژوهشی مشابه امیر وفایی (1393) در پایاننامه خود به تأثیر نحوهی ارائه قیمت یک بسته کتاب کمکآموزشی بر ارزیابی دانش آموزان انجام داد تا نوع مطلوب خرید یک بستهی کتاب کمکآموزشی را ارائه نماید.
ایجاد الگوهای جدید قیمتگذاری برای نشر الکترونیکی، مقالهای در این زمینه است که توسط محسنی (1379) ترجمهشده است . کتاب الکترونیکی یکی از منابع الکترونیکی مهم است که امروزه موردتوجه واقعشده است، ازاینرو قیمتگذاری کتابهای الکترونیکی و مفاهیم مرتبط با آن در پژوهش انصاریفرد و هنرمند ساری (1393) موردتوجه قرارگرفته و در انتها مدلی برای قیمتگذاری کتاب الکترونیکی ارائهشده است. تعیین ارزش اطلاعات یکی از مباحث مربوط به قیمتگذاری است در این راستا اصنافی مقالهی آدری[5] را با عنوان ارزشگذاری اطلاعات ترجمه نمود (اصنافی،1380).
پژوهشهای مربوط به خرید
قیمتگذاری موضوع موردتوجه فروشندگان و خرید موضوع موردتوجه مصرفکنندگان است. مصرفکنندگان بخصوص کتابخانهها در تلاشاند تا بیشترین منابع را با کمترین هزینه تهیه نمایند ازاینرو، این زمینه از اقتصاد اطلاعات بیشتر توجه مصرفکنندگان اطلاعات را جلب کرده است. عبدالنبی عرب زاده (1372) پایاننامه خود را باهدف کاستن هزینه تهیه مواد انجام داد. او به این مورد پرداخت که تهیه مواد از طریق ناشر بهتر است یا کارگزار. برای رسیدن به این هدف ازنظر مسئولان بخش سفارش خارجی کتابخانههای دانشگاهی استفاده کرده است و نتایج این پژوهش نشان داد که سفارش مجلات لاتین از طریق کارگزار و خرید انبوه کتاب از ناشر ارجحیت دارد (عرب زاده،1372). تعیین قیمت سه روش عمده خرید (نمایشگاه، ناشر، کارگزار) در پژوهش پاپی (1375) بررسی گردید. او برای دستیابی به هدف خود، از روش پیمایش استفاده کرد و کلیه کتابهای خارجی خریداریشده از هشتمین نمایشگاه بینالمللی تهران بهعنوان جامعه انتخاب شدند و نتایج پژوهش نشان داد که خرید از نمایشگاه مناسب است و قیمت تمامشده ناشر 5/1 برابر نمایشگاه و قیمت تمامشده کارگزار 7/1 برابر نمایشگاه است.
با توجه به حجم انبوه اطلاعات و رشد روزافزون منابع منتشره همکاریهای بین مراکز اطلاعرسانی بهعنوان یکراه حل نگریسته شده است . در این راستا برقراری همکاری بین کتابخانهها و تشکیل شبکههای اطلاعاتی مطرحشده است، بهعبارتدیگر دو یا چند مرکز متعهد میشوند که برای دست یافتن به اهداف مشخص از طریق ارتباطات معین تشکیل شبکه اطلاعاتی دهند.در مورد خرید اشتراکی کتاب، حیدری، کتابی با عنوان خرید اشتراکی در کتابخانهها را ترجمه نمود (حیدری، 1378).
معنیداری بین کیفیت و قیمت نهایی کالاهای اطلاعاتی در پژوهش ابراهیمی و فرج پهلو تأیید نشد (ابراهیمی و فرج پهلو،1389). در طرح پژوهشی که کربلا آقایی کامران و آبام انجام دادند، رفتار خرید کتاب دانشجویان دانشگاههای جامع دولتی شهر تهران بررسی گردید (کربلا آقایی کامران و آبام،1392). خرید الکترونیکی یکی از دیگر موضوعات موجود در این زمینه است که پژوهش کرمی عوامل مؤثر به گرایش خرید الکترونیکی کتاب را بررسی نمود (کرمی،1390). خرید آنی کتاب در فروشگاههای کتاب عنوان پژوهشی است که نشان داد محیط درون فروشگاه و طراحی آن و اندازه آن بر رفتار خریداران و مصرفکنندگان تأثیر میگذارد (مشبکی، نیکبخت،1393). هدف اصلی پژوهش جعفر پور و رحمان سرشت، ارائه و ارزیابی یک مدل مفهومی از خرید اینترنتی کتاب در کشور بوده است که به روش پژوهشی توصیفی و پیمایشی انجام شد. این مدل در دانشگاههای کشور و بامطالعهی نگرش دانشجویان و استادانی که حداقل یکبار تجربه خرید اینترنتی کتاب داشتهاند، موردبررسی و آزمون قرار گرفت. نمونه آماری در این تحقیق از نوع خوشهای و مشتمل بر 384 دانشجو و استاد از 12 دانشگاه کشور بوده است. نتایج نشان داد به ترتیب چهار فرضیه ساماندهی ارتباطات اطلاعاتی، تسهیل روند انتخاب و دستیابی به کتاب، امنیت اطلاعات و حفظ حریم شخصی و همچنین کاهش هزینههای معامله با کسب میانگین نمرات 41/73،32/69،65/68 و 72/65 در سطح اطمینان 99 درصد تائید شده است. ضمن آنکه شاخص بهروز بودن اطلاعات، بیشترین و شاخص امکان ارائه تخفیف در انجام معامله، کمترین میانگین نمره را در میان 16 شاخص موردمطالعه کسب نمودند (جعفر پور، رحمان سرشت،1388). در پژوهشی امکانسنجی ایجاد شبکه سرا سری خرید کتاب و مجله در کتابخانههای مرکزی دانشگاه آزاد اسلامی از جنبههای نیروی انسانی، سابقه مدیران، تعداد مراجعین، تعداد کتابهای موجود، موجودیت تجهیزات و سیستمهای مکانیزه، کمیته انتخاب، آمادگی فنی نیروی انسانی، ض ضرورت استفاده از شبکه، استقلال بودجه کتابخانه، فضای کتابخانه بررسی شد (دوستدار و حمیدی،1388). نوری زاده قصری (1389) وضعیت تهیه و خرید منابع الکترونیکی در کتابخانههای تخصص دولتی شهر تهران را از دیدگاه مدیران کتابخانه پژوهش نمود.
پژوهشهای مربوط به عوامل تأثیرگذار بر اقتصاد اطلاعات
برخی از پژوهشها به تأثیرگذاری عوامل بر اقتصاد اطلاعات پرداختهاند. این زمینه در رشتههای مختلف موردبحث واقعشده است و هرکدام از پژوهشگران با توجه به حوزه خود به این زمینه پرداختهاند. اردلان (1387) دانشجوی علوم سیاسی به تأثیر امنیت اطلاعات بر اقتصاد اطلاعات پرداخته است. در این پژوهش به مباحث نظری امنیت اطلاعات و دورههای تکامل فناوری اطلاعات اشارهشده است؛ سپس به توضیح فناوری امنیت اطلاعات کنشی و فناوری اطلاعات واکنشی پرداخته است و در انتها موانع جریان آزاد اطلاعات، انفجار اطلاعات و آلودگی اطلاعات مباحثی مطرحشده است. مقاله بروشووا توسط کوشا با عنوان تأثیر اوضاع اقتصادی بر سیاستها و روشهای فراهم آوری مواد در کتابخانههای روسیه ترجمه شد (کوشا،1374).
پژوهشهای مربوط به ارزیابی اقتصادی
اطلاعات بهعنوان کالایی باارزش در تعاملات اقتصادی نقش ویژهای ایفا مینماید و مراکز اطلاعرسانی بهعنوان مراکز اصلی مبادلهی کالاهای اطلاعاتی بهمنظور تداوم حیات خود، ملزم به ارزیابیهای مداوم اقتصادی در خدمات خود هستند. روشهای ارزیابی اقتصادی متفاوت و متنوع اندکه یکی از این روشها هزینه – سودمندی است. مفهوم هزینه سودمندی بیش از 160 سال پیش توسط مهندس فرانسوی ژول دوپیت[6] ارائه شد. وی پایه نظری تحلیل هزینه – سودمندی را در سال 1844 مطرح کرد و از آن تاریخ به بعد تحلیل هزینه سودمندی نقش حیاتی در ارزیابی اقتصادی ایفا نمود( شهرزادی، بابالحوائجی، و اشرفی ریزی، 1391) تحلیل هزینه سودمندی روش اندازهگیری است که کمک میکند تا منافع یک محصول یا خدمات با هزینههای آن مقایسه شود. اورنگیان (1380) هزینه-سودمندی خدمات اطلاعاتی پیوسته در سازمان پژوهشهای علمی و صنعت ایران را در پژوهش خود بررسی نمود. اسدی (1381) به تحلیل هزینه- سودمندی بازیابی اطلاعات از پایگاههای اطلاعاتی مدلاین پرداخته است. محسنی (1376)، مقاله هوا-وی را با عنوان هزینه-کارایی و بازیافت هزینه در خدمات اطلاعرسانی ترجمه نمود.
نتایج پژوهش کریمی و همکاران نشان داد که در حوزه پزشکی هزینه سودمندی بانک اطلاعاتی الزویر از همه بیشتر و هزینه سودمندی اشپرینگر از همه کمتر است و بانک اطلاعاتی اوید در حد مناسبی است (کریمی و همکاران، 1387). در پژوهشی دیگر، بررسی هزینه سودمندی پایگاههای اطلاعاتی ابسکو و ساینسدایرکت و پروکوئست در دانشگاه یزد نشان داد که در تحلیل هزینه سودمندی پایگاهها به ترتیب ساینسدایرکت، پروکوئست، ابسکو قرار دارند. (فرج پهلو و مکی زاده،1389). یافتههای پژوهش داورپناه و دادخواه در مورد ارزیابی میزان استفاده، تعیین نفوذ و هزینه سودمندی شش پایگاه اطلاعاتی ابسکو، الزویر، پروکوئست، امرالد، آکسفورد و اشپرینگر در سال 2009 در دانشگاه فردوسی مشهد نشان داد که میزان استفاده از پایگاههای اطلاعاتی مختلف، اختلاف معنیداری دارد و هزینه سودمندی در حوزههای مختلف متفاوت است (داورپناه و دادخواه،1390).
هزینه – اثربخشی یکی دیگر از روشهای ارزیابی اقتصادی هست. اثربخشی معیاری است جهت سنجش میزان موفقیت یک نظام دررسیدن به اهداف و توقعاتی که از آن نظام میرود و تحلیل هزینه – اثربخشی معیاری برای اندازهگیری میزان توانایی آن نظام در دستیابی به اهداف خود ازنقطهنظر هزینههای متحمله است (شهرزادی، بابالحوائجی، و اشرفی ریزی، 1391) . میثمی و میرحسینی (1385) هزینه اثربخشی منابع الکترونیکی در کتابخانههای تخصصی شهر تهران را تعیین نمود. پژوهش مراد نژاد با عنوان تحلیل هزینه اثربخشی کتابهای چاپی لاتین و پایگاههای اطلاعاتی مقالات تمام متن الکترونیکی لاتین دانشگاه فردوسی مشهد در حوزههای موضوعی علم انسانی و اجتماعی و فنی- مهندسی در سال 2010 انجام شد. نتایج این پژوهش نشان داد که هزینه اثربخشی پایگاههای در حوزه فنی مهندسی بیشتر از حوزه علوم انسانی است و در مورد کتابهای چاپی لاتین در حوزه فنی مهندسی بیشتر از حوزه علوم انسانی است (مراد نژاد،1391). یافتههای پژوهش زارع فراش بندی و همکاران نشان داد میانگین هزینه تمامشده برای هر بار استفاده از کتابهای موردبررسی 4589 ریال بود که هزینه به نسبت زیادی بهحساب میآید. کمترین هزینه (2913 ریال) برای هر بار استفاده، به کتابهای دارای سال نشر 1381 و بیشترین هزینه (31413 ریال) نیز به کتابهای منتشرشده در سال 1384 اختصاص داشت. هزینه- سودمندی کتابها برحسب موضوع نشان داد که کمترین هزینه- سودمندی مربوط به کتابهای مربوط به مجموعهسازی کتابخانهها است (755 ریال) و پسازآن به ترتیب موضوعات مرجع شناسی (2777 ریال)، مدیریت کتابخانه (2877 ریال) و سازماندهی (5693 ریال) در ردههای بعدی قرار دارند (زارع فراش بندی و همکاران،1391). حاصلی، نقشینه و فهیم نیا(1393) هزینه اثربخشی کتابهای انگلیسی چاپی و الکترونیکی دانشگاه تهران را بررسی نمودند. یافتههای پژوهش غفاری و صدیقی فر (1391) نشان داد که با اطمینان 95 درصد منابع موجود در کتابخانه مزبور برای کاربران تا حد زیادی سودمند بوده و نیاز اطلاعاتی آنان را برطرف نموده است. در بین هفت منبع موجود بیشترین استفاده از کتابهای چاپی و اینترنت صورت گرفته و استفاده از منابع موجود بیشتر درزمینه تهیه مقاله بوده است. ازنظر تعداد استفاده از منابع اطلاعاتی به ازای هر نفر از جامعه استفادهکننده بالقوه (8700 نفر) در سال 88، اینترنت با 2.4 نفر بیشترین و چند رسانهایها با 0.38 نفر کمترین استفاده را داشته است. همچنین با توجه به بررسی بهعملآمده مشخص شد که اینترنت با 8032 ریال بیشترین هزینه – سودمندی و کتابهای چاپی با 96386 ریال کمترین هزینه – سودمندی را دارا بودهاند.
نتیجهگیری
با بررسی پژوهشهای انجامشده در حوزه اقتصاد اطلاعات، مشخص میشود که پژوهشهای انجامشده دریکی از حوزههای زیر قرار میگیرد: بسط نظری اقتصاد اطلاعات، تأثیر اطلاعات بر اقتصاد، توزیع محصولات اطلاعاتی، بازاریابی محصولات و خدمات اطلاعاتی، قیمتگذاری محصولات و خدمات اطلاعاتی، خرید محصولات اطلاعاتی، عوامل مؤثر بر اقتصاد اطلاعات و تحلیل هزینه- سودمندی مراکز اطلاعاتی؛ همچنین مباحث نظری درزمینه اقتصاد اطلاعات و دیگر زمینهها (بهجز بازاریابی) از بنیه قوی برخوردار نیست و چهبسا بسیاری از پژوهشها ترجمهای بوده است. نبود پشتوانه نظری قوی باعث شده است تا پژوهشهای عملی انجامشده در این حوزه نیز، از کمیت و کیفیت خوبی برخوردار نباشد بااینوجود، در سالهای اخیر شاهد رشد جزئی پژوهشهای انجامشده در این حوزه هستیم. بیشتر پژوهشهای انجامشده درزمینه تأثیر اطلاعات بر اقتصاد، توسط اقتصاددانان انجامشده است. پژوهشهای موجود درزمینه عوامل تأثیرگذار بر اقتصاد اطلاعات بهصورت انگشتشمار و آنهم توسط پژوهشگران سایر رشتهها از قبیل علوم سیاسی انجامشده است اما در سایر زمینهها، پژوهشگران علم اطلاعات حضور چشمگیری دارند. در کل اگرچه پژوهشهایی در این حوزه انجامشده است اما بیشتر پژوهشها دید اقتصادی را نشان نمیدهد بااینوجود در برخی از پژوهشها، دید اقتصادی کاملاً مشهود است.