نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
کارشناس ارشد علم اطلاعات و دانش شناسی و رئِس بخش محققان کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی
چکیده
کلیدواژهها
«انسان همواره با مضبوط و مکتوب نمودن اندیشهها، دانستهها و داشتههای فکری خود بر روی انواع و اقسام مواد اطلاعاتی از ابتدای تاریخ تا کنون، سعی داشته از هویت و اصالت انسانی خود حراست و صیانت نماید» (مرجانی 1386). اما واقعیت نشان داده که عوامل بسیاری وجود دارند که تلاش انسان در این زمینه با شکست یا دشواری مواجه گردد. اگر گفته ان. آر. کر[2] را بپذیریم که میگوید: «بقای آثار [و منابع اطلاعاتی] غالباً بر حسب اتفاق صورت گرفته است» (تامپسون، 1366، ص 42) باید اذعان کنیم که در عالم وجود، عوامل و طبیعی و مصنوعی وجود دارند که بر توان مالی و فکری انسان برتری داشته به طوری که توانسته است گرانمایهترین و ارزشمندترین دستمایه و دسترنج فکری و معنوی بشری را نابود کرده و یا در معرض نابودی قرار دهند. در طول دوران و اعصار گذشته، شاهد محو شدن تمام یا قسمت عمدهای از حافظه تاریخ بودهایم که در این اضمحلال فرهنگی، عواملی چند نقش مؤثر و مستقیم داشتهاند.
«تاریخ تنها شاهد و ناظر ویرانی هزاران بنا و عمارت بر اثر عوامل طبیعی و غیرطبیعی از ابتدای آن تا کنون بوده است، از جملهی این ویرانیها میتوان به تخریب و از بین رفتن کتابخانهها و مراکز فرهنگی اشاره نمود که تنها اطلاعات محدودی از آنها را در حافظه خود باقی گذارده است. تاریخ، سیلهای بنیانکن، زلزلههای ویرانگر، آتشسوزیهای مهیب، غارتگریها و چپاولهای بیرحمانه و سوءاستفادههای ناجوانمردانه بیشماری را که به حریم فرهنگ و علم تحمیل شدهاند را به یاد دارد که در طول تاریخ، عرصه فرهنگ و علم را مورد هجمه و تاخت و تاز قرار دادهاند» (مرجانی، 1386). متخصصان و کارشناسان برای کتاب و منابع اطلاعاتی و کتابخانهای دشمنان زیادی شناسایی کرده و برشمردهاند که از بدو تاریخ تا کنون برخی از این دشمنان مانند سیل، آتش، جنگ و سرقت به عنوان دشمنان شماره یک و همیشگی این گونه مواد و انسان محسوب میشوند. علاوه بر دشمـنان قدیمی و سنتی کتابخانهها ویروسها، کرمها و هکرهای نرم افزاری و سختافزاری را می توان به لیست دشمنان جدید منابع اطلاعاتی اضافه کرد که با توجه به گستردگی دامنه موضوع، قصد پرداختن به آن را نداریم.
به هر حال با توجه به پژوهشهای تخصصی و فنی، متخصصان و کارشناسان، تا کنون عوامل و عناصر مخرب گوناگونی را برای کتابخانهها شناسایی کردهاند که به آنها اشاره میکنیم. به طور کلی «در سطح جهان بیش از چهل مجموعه بلایای طبیعی با زیر مجموعههای متعدد آن شناسایی شدهاند» (اصل هاشمی، 1384، ص 13). بلایا حوادث طبیعی و غیر طبیعی شناسایی شده، ممکن است تأثیر مستقیم یا غیر مستقیمی بر کتابخانهها داشته باشند. به طور کلی عواملی مانند زلزله، سیل، آتشسوزی، صاعقه، تسونامی(سونامی)، اعمال توریستی، خسارات آب ناشی از خرابی تأسیسات ساختمان، جنگ، طوفان و گردباد، شورشها و نا آرامیهای شهری، سرقت و آتشفشان اشاره کرد و برخی هم غیر مرتبط یا کم مرتبطند که عبارتند از: موج هوای سرد یا گرم، خشکسالی، بیماریهای واگیردار، قطعی برق، تصادفات، بادهای استوایی، کمبود مواد غذایی، سقوط بهمن، تصادفات، حوادث شیمیایی، آفات کشاورزی و ...(همان، ص 16 – 17) با این وجود برخی از کتابداران و متخصصان نیز عوامل آسیب رسان به کتابخانهها را تقسیم بندی کردهاند که پس از آشنایی با این تقسیمبندیها، در حد وسع مقاله درباره حوادث مترقبه و غیر مترقبه بحث خواهد شد.
تقسیم بندی حوادث و بلایای طبیعی و غیر طبیعی از دیدگاه صاحبنظران
جیمز تامپسون (1366، ص 54 45). در فصل سوم کتاب «تاریخ اصول کتابداری»، علل و عوامل نابودی کتابها را این چنین دستهبندی میکند: «غفلت و مسامحه در نگهداری از سوی کتابداران، بیدقتی در خوانندگان، سرقت، بیدقتی صحافان نالایق، سیل، آتشسوزی، اختلافات مذهبی، جنگ، حمله مهاجمان و غارتگران، حوادث ناشی از مشیت الهی (ویرانیهای اتفاقی)، سانسور شدید توسط حکام و کشیشان، آثار زیانآور گاز و حرارت ناشی از دود چراغ و رطوبت و کرم کتاب.» وی در اظهار نظر دیگری که در همین کتاب مطرح شده و با این موضوع همخوانی بیشتری دارد، این گونه بیان میکند که: «به رغم ضایعات ناشی از بی دوامی مواد، بیدقتی خوانندگان، غفلتهای متداول، سرقتها، بدخواهیها، تأثیرات هوا و محیط، خسارات کرم کتاب و حشرات موذی دیگر و به رغم کوششهای کتابداران در مراقبت از مواد، تاریخ کتابخانهها نمایانگر این واقعیت است که بیشتر صدمات وارده به کتاب و کتابخانهها از ناحیه آفات خارجی، گاه بر حسب تصادفات، اما در اغلب موارد بر اثر تضادهای اجتماعی، خواه سیاسی، خواه مدنی یا مذهبی بوده است.»
در بیان دیگری «بابک پرتو» در کتاب خود در یک دستهبندی کلی، چهار عامل را باعث زوال و فساد اسناد و کــتب بیان نموده اسـت که عبارتــند از:
1. عوامل فیزیکی شامل (رطوبت، حرارت و نور)؛
2. عوامل شیمیایی (گازهای اتمسفری، مواد تشکیلدهنده کاغذ، جوهر، ذرات معلق موجود در هوا)؛
3. عوامل زیستی (جوندگان، حشرات، موجودات ذرهبینی)؛
غلامرضا فدایی عراقی نیز در تقسیمبندی مشابهی مانند تقسیمبندی فوق، عوامل فساد و زوال در منابع آرشیوی و کتابخانهای را عوامل شیمیایی، زیستی، فیزیکی و عوامل غیرمتعارف میداند. تنها تفاوت آن با تقسیمبندی مورد قبلی این است که عامل فرسایش را به عوامل فیزیکی و عامل جنگ را به عوامل غیرمتعارف اضافه نموده است. (فدایی عراقی، 1377، ص 91). و در آخرین اظهار نظر که تنها از منظر تخصصی سوانح و بلایا به موضوع نگریسته شده است، سوانح و بلایا را به چهار گروه تقسیم مینماید که عبارتند از:
- حوادث غیرقابل جلوگیری (سوانح طبیعی)؛
- اتفاقات؛
- دشمنی با علم و صنعت؛
- فجایع ناشی از خطاهای بشری. (نیکنام، 1377، ص 12).
و در نهایت شومان[3](1999) در تقسیمبندی خود «انواع خاص حوادث غیرمنتظره» را چنین تقسیم بندی میکند: «بلایای طبیعی، زلزله، نقایص ساختمانی، آتشفشانها، طوفانها و گردبادها، خسارتهای ناشی از سیلاب و آب، آتش، اقدامات انسانی، خشونت در محل کار، بمبها و تهدید به بمب».
حال با عنایت به نظر کارشناسان قصد بر این است که به یک جنبه از جنبههای عوامل مخرب و آسیبزای کتابخانهها و مواد کتابخانهای که همان حوادث و بلایای طبیعی و غیرطبیعی پرداخته شود و یک تقسیمبندی جدید با شرح و تفصیل بیشتر ارائه شود. همچنین برجستهتر کردن تأثیرات و تهدیدات عوامل مترقبه و غیرمترقبه بر کتابخانهها برای جلب توجه بیشتر کتابداران و مدیران و همچنین آشنایی بهتر آنان برای مقابله و کنترل عوامل مذکور از اهداف این مقاله است.
حوادث طبیعی و غیر طبیعی آسیبرسان به کتابخانهها
در زیر به شرح دقیقتر برخی از حوادثطبیعی و غیر طبیعی پرداخته میشود. کتابخانهها مانند تمام نهادهای عمومی دیگر، باید با انواع مختلف حوادث غیرطبیعی مقابله کنند و در صورت مواجه با چنین حوادثی از آمادگی لازم برخوردار باشند. زیرا این نوع حوادث نیز به تصمیمگیری سریع و اقدامات فوری نیازمند است.
بدیهی است قبل از هر چیز باید عوامل مذکور را شناخت و شیوه مواجهه و مقابله با آن را دانست. به طور کلی حوادث و بلایای طبیعی و غیر طبیعی که قدرت تخریب منابع و ساختمان کتابخانهای را دارند و میتوانند تهدید جانی برای کارکنان و اعضای کتابخانه باشند، عبارتند از:
سیل، پدیدهای طبیعی است و همه ساله در نقاط مختلف جهان به وقوع میپیوندد. کتابخانهها نیز مانند تمام ابنیه شهری در طول تاریخ از گزند سیل در امان نبودهاند. از مهمترین آنها میتوان از «واقعه سیل بنیان کن نوامبر 1966 فلورانس» یاد کرد. آب، گل و لای، و زباله به مخازن زیرزمینی یکی از غنیترین کتابخانههای اروپا، یعنی کتابخانه ملی مرکزی فلورانس فرو ریخت. «در لنینگراد چهار کتابخانه دستخوش حریق و سیل شد و از بین رفت.»(سلطانی، 1369، ص 95). «جاری شدن سیل در بهار سال 1997 در غرب میانه، فاجعهای در حاشیه رودخانههای سرخ، تیف[5] و در مینهسوت[6]اوداکوتای شمالی[7] ایجاد کرد...که حداقل دو ساختمان به طور کامل ویران و با خاک یکسان کرد». (شامان 1999). سیل اخیر پاکستان و سونامی ژاپن نیز حوادث و خسارات غمباری به بار آوردند. «ایران نیز در 25 سال گذشته با 967 سیل رو به رو بوده که از این میان، 117 سیل، بسیار مهم و با خسارت و تلفات فراوان همراه بوده است.» (اصل هاشمی، 1384، ص 40).
سیل میتواند به کتابها، مجلات و نسخههای خطی و اصولاً موادی که از جنس کاغذ و چوب هستند آسیب برساند. سیل عامل مخربی برای وسایل و تجهیزات، مخصوصاً موادی ماننـد چـوب است که در مقابـل نفـوذ آب، مقاومت زیـادی ندارند و همچنین باعث متلاشی شدن کاغذ، محو و پخش شدن جوهر نسخ خطی، زنگ زدگی و خوردگی فلزات و رشد قارچ و کپک میشود. علاوه بر آن، گل و لای ناشی از سیل عامل بروز مشکلات فراوانی برای مواد کتابخانه، لولههای آب و تأسیسات و تجهیزات کتابخانه می شود که این امر باعث نیاز به تعمیرات گران و وقتگیری خواهد شد. سیلهای شدید قادرند لولههای آب و فاضلاب را جا به جا کرده و باعث پس زدن آب لولههای فاضلاب شوند. این امر موجب سرریز شدن مخزن فضولات و چاههای فاضلاب و پخش آنها در سطح کتابخانه و بروز مشکلات زیست محیطی و بهداشتی شود. شایان ذکر است، هنگام وقوع سیل احتمال پخش شدن مواد آتشزا مانند نفت، بنزین و ... در سطح آب و جرقههای ناشی از واژگون شدن دکلهای برق و اتصال سیمهای برق، خطر برقگرفتگی و آتشسوزی وجود دارد.
بنابراین رعایت اصول ساختمانسازی و همچنین لحاظ نمودن قوانین و آییننامههای ایمنی سیل، قرار دادن موانع و سیل بند در مسیر کتابخانههایی که پیش از ساخت به مقوله ایمنی سیل توجهی نشده است، پرهیز از قرار دادن مخازن کتاب در طبقات زیرین کتابخانه و قرار دادن آنها در جایی که سیل نتواند گزندی به آنها رساند، ضروری به نظر میرسد.
زلزله عبارت است از لرزش زمین در اثر آزادسازی سریع انرژی که اغلب موارد در اثر لغزش در امتداد یک گسل در پوسته زمین اتفاق میافتد. (وجودی، 1383). در بند «پ» آییننامه طرح ساختمانها در برابر زلزله، تصریح شده است که «ساختمانهایی که خرابی آنها سبب از دست رفتن ثروت ملی میگردد، مانند موزهها، کتابخانهها و به طور کلی مراکزی که در آنها اسناد و مدارک ملی و یا آثار پرارزش نگهداری میشود، ساختمانهایی «با اهمیت زیاد» محسوب میشوند.» (مرکز تحقیقات ساختمان وزارت مسکن و شهرسازی، 1383، ص 5). زلـزله علاوه بر خسارتهایی که ممکن است به منابع و مواد کتابخانهای وارد نماید، صدمات اقتصادی و انسانی فراوانی را نیز به همراه دارد. تجربه نشان داده است اکثر اوقات، زلزله فجایع ناخواستهای مانند آتشسوزی، ترکیدن لولههای آب و فاضلاب و ... را به همراه داشته است که هرکدام در نوع خود میتواند مخاطرهآمیز باشند. آقای بارلی[9] زلزلهشناس معروف در کتاب خود چنین اظهار میدارد که: «وقوع حریق پس از زمینلرزههای بزرگ آن چنان معمول است که باید آن را قسمت مکمل زمینلرزه فرض نمود.» (بختیاری، 1381، ص 55).
در این راستا میتوان به آتشسوزی مهیب شهر کوبه ژاپن در اثر زلزله که اکثر کتابخانههای آن نیز طعمه حریق شدند و آتشسوزی ناشی از زلزله در کتابخانههای شهر سانفرانسیسکو در سال 1906 میلادی اشاره کرد. (نیکنام، 1384، ص 36). طبق آمار منتشره، در طول 88 سال، 92 زمینلرزه مهم در ایران روی داده است،... یعنی به طور متوسط هر پنج سال، وقوع یک زمینلرزه شدید در ایران پیشبینی میشود (حسینی جناب، 1381، ص 67).
یک راه برای به حداقل رساندن خسارات، پایبندی اکید به قوانین و آییننامههای ساخت و ساز ساختمان است. مراحل پیشگیری ممکن است شامل برخی یا همهی اقدامات زیر باشد:
کتابخانهها، مراکز اسناد و آرشیوها نیز از خطر آتشسوزی در امان نیستند. طبق آمار از اولین آتشسوزی ثبت شده در تاریخ «یعنی کتابخانه آشور بانیپال از سال 612 قبل از میلاد تا کنون، 73 مورد آتشسوزی در کتابخانههای دنیا گزارش شده است» (نیکنام، 1384، ص 32) از مهمترین آنها می توان به موارد زیر اشاره کرد: «کتابخانه اسکندریه، کتابخانه بخارا، کتابخانه بزرگ شهر رم، کتابخانه عظیم صاحب بن عباد، کتابخانه بغداد، کتابخانه مسکو در سال 1812 م.، کتابخانه کنگره امریکا توسط بریتانیاییها در سال 1814 م.، مجدداً کتابخانه کنگره امریکا در سال 1825 م. ، دانشگاه استراسبورگ، کتابخانه دانشگاه اوکلاهاما و خسارت 36000 دلاری در سال 1903 م.، کتابخانه مرکزی نورویچ در انگلستان 1994 م. و آتشسوزی کتابخانه ملی عراق در آوریل 2003 میلادی(نیکنام، 1384، ص 39 ـ 32). در دهههای اخیر، آمار آتشسوزی در ایران نیز قابل ملاحظه و تأملبرانگیز است که مهمترین آنها عبارتند از: کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران در سال 1355، کتابخانه مرکزی دانشگاه بلوچستان در سال 1356، کتابخانه بیمارستان لقمان حکیم تهران، «کتابخانه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان در سال 1366که 85000 جلد کتاب در آتش سوخت» (شعبانی، 1376، ص 70) و در آخرین آتشسوزی، کتابخانه دانشکده حقوق دانشگاه تهران است که حدود 7 تا 8 هزار نسخه کتاب در آتش سوخت» (نیکنام، 1384، ص 39).
«جان[11]» و «عازم» عوامل آتشسوزی در کتابخانهها را موارد زیر میدانند:
1. دلایل عملکرد غلط دستگاهها و سیستمهای تولید گرمایش، معضلات و مشکلات در سیستمهای مکانیکی و الکتریکی؛
2. عملکرد غلط عملیات و اقدامات مقاطعه کاران؛
3. بروز رعد و برق؛
4. مسائل سیاسی و عملیات ضد دولتی و نارضایتیهای سیاسی، اجتماعی و ...؛
5. آتشسوزیهای سهوی ناشی از بازی هیچگونه قصد وغرض خاصی در کار نبوده و صرفاً به خاطر تعارض و تعدی بچه ها، کشیدن سیگار علت شماره یک آتشسوزی در کتابخانهها تلقی گردیده است؛
6. سرقتهای ناشیانه و خرابکاریهاینابخردانه که برای محو کردن آثار جرم اقدام به آتشسوزی میکردند؛
7. حریقبدونعلت؛
8. نقص فنی درساختمان وغفلت وکوتاهی مسئولان حفاظت و حراست (عازم، 1376)؛
9. آتشسوزیهای عمدی و خرابکارانه به قصد تخریب یا انتقامگیری (جان، 1376، 43- 44)؛
«بررسیهای مختلف حاکی از این است که قریب 80 - 75 درصد آتشسوزیها قابل پیشبینی و پیشگیری هستند و در بقیه موارد با مجهز شدن به مؤثرترین ادوات و تجهیزات آتشنشانی روز که همواره در حال تحول و تکامل است، میتوان میزان خسارات را به حداقل ممکن تقلیل داد. بیمهی کتابخانهها و سایر سازمانهای مشابه در مقابل آتشسوزی لازم است ولی اگر تصور شود که با بیمه کردن، خسارت وارده بر اثر آتشسوزی جبران میشود باید گفت راه خطا پیمودهایم، زیرا تلفات جانی، جنبههای روانی ناشی از آن و خسارات فرهنگی وارده غیرقابل جبران است. از آن جایی که زمان و مکان وقوع حریق معلوم نیست تجهیز ساختمان کتابخانه به وسایل آتشنشانی مناسب و تهیه طرح مقابله با آتش و دیگر اقدامات ضروری میتواند کمک بسیار مؤثری در پیشگیری از وقوع حریق باشد. بدیهی است آشنایی دقیق با مسئله آتشسوزی و نکات ایمنی کمک بسیاری در کاهش احتمال وقوع آتشسوزی باشد».(نیکنام، 1384، ص 5 ـ 4). لازم به ذکر است قبل از پیشبینی تدابیر امنیتی ذکر شده، ایمنی ساختمانها در برابر حریق از مسائل مهمی است که باید مورد توجه قرار گیرد. خصوصاً «با توجه به رویکرد فعلی صنعت ساخت و ساز به مصالح و سامانههای ساختمانی جدید و استفاده از انواع عایقهای حرارتی، پوششهای جدید و محصولات پلیمری، توجه به رعایت اصول ایمنی حریق در مراحل مختلف طراحی، انتخاب مصالح و اجرا ضروری میباشد»(مرکز تحقیقات و ساختمان مسکن و شهرسازی، 1384، ص 3).
آب گرفتگی در کتابخانه مِیِر[13] دانشگاه استانفورد در ایالت کالیفرنیا در سال 1978، که به دنبال ترکیدگی لوله هشت اینچی اصلی آب روی داد، منجر به خرابی حدود 000/52 جلد کتاب گردید. (آشمن، 1380، ص 1). همچنین لوله آب گرم خانه پوشکین[14] محل اصلی نگهداری نسخههای خطی و کتابهای قرن نوزدهم نویسندگان روسی، چند بار بین سالهای 1986 و 1987 ترکید (سلطانی، 1369، ص 95).
فرسایش لولهها و تأسیسات کتابخانه، عدم بهرهگیری از مصالح و لوازم استاندارد، عدم رسیدگی و بازرسیهای فنی و مستمر از ساختمان کتابخانه (مخصوصا اطمینان از باز بودن مسیر لوله های آب پشت بام، حیاط و...)، پیروی نکردن از اصول فنی و عدم رعایت استانداردهای لازم هنگام لولهکشی ساختمان، عبور لولههای آب و تأسیسات از داخل مخزن و محل نگهداری کتب و نفایس و یا قرار دادن غیراصولی مواد با ارزش که نیاز به مراقبت ویژه دارند در کنار لولههای آب و تأسیسات، عوامل هشداردهنده و مهمی برای جلوگیری از نفوذ آب به ساختمان هستند. عدم توجه و سهلانگاری در رعایت موارد فوق باعث ترکیدگی و نشت لولههای آب و تأسیسات، سوراخ شدن سقف و انتقال آب به داخل ساختمان، نفوذ نم و رطوبت از دیوارها و کف ساختمان میشود. نفوذ آب در دراز مدت اثرات مخرب خود را بر جای خواهد گذاشت و کتابخانه را در سرازیری تخریب قرار داده و دچار مرگ تدریجی و آرام خواهد کرد. نفوذ آب به ساختمان علاوه بر تخریب مواد و تجهیزات کتابخانه، به سازه و ساختمان کتابخانه آسیب جدی خواهد زد و باعث کاهش عمر مفید ساختمان خواهد شد و به مرور، ساختمان کتابخانه مقاومت خود را در مقابل دیگر عوامل مخرب از دست خواهد داد.
«گردباد عبارت است از سامانهای حجیم، دوار و بستهای در فضا با فشار کم همراه با بادهای شدیدی که در جهت مخالف عقربههای ساعت ایجاد میشود».(اصل هاشمی، 1384). طوفان عبارت است از آشفتگی جوی با اختلال در فشار موجود با گستردگی طوفانهای تورنادو (عرض یک کیلومتر) تا گردبادهای حجیم (عرض 2 تا 3 کیلومتر) را میگویند. گاه بر اثر حرکت شدید باد که در جریان دو جبهه هوای سرد و گرم تولید میشود به قدری شدت زیاد است که به صورت امواج هوایی سریع به حرکت در میآید و در مسیر خود باعث قطع درختان، خرابی ساختمانها و شکستن شیشهها میشود و مناطق وسیعی را در هم میکوبد. سرعت حرکت طوفان گاه به صدها کیلومتر در ساعت میرسد.
طوفانها که در نقاط مختلف دنیا به صورت گردباد، بادهای دریایی و یا تندباد دیده میشوند، ممکن است گردبادی با سرعت چرخش 100 تا 400 کیلومتر و سرعت جا به جایی 50 تا 70 کیلومتر در ساعت ایجاد کنند. طوفانها اغلب با بارانهای شدید و سیل همراه هستند. طوفان انواعی دارد که عبارتند از: شنی، رعدآسا، شدید، استوایی و امواج طوفانی که هر کدام ویژگی خاص خود را دارند ولی به طور کلی توانایی این را دارند که خسارات ذیل را بر جای گذارند:
- خسارات جانی و مالی فراوان؛
- شکستن شیشهها و پرتاب اشیا به اطراف؛
- تخریب دیوارها و فرو ریختن سقفهایی با مقاومت کمتر؛
- وارد آوردن خسارت به سیمهای انتقال برق، تلفن و اختلال در سامانههایی که با برق کار میکنند (مانند تأسیسات)؛
- آسیب دیدن منابع و تجهیزات بر اثر نشستن و رسوب گرد و غبار و آلایندههای معلق در هوا؛
- جمع شدن زباله و فضولات و بالتبع ایجاد مشکلات زیست محیطی و افزایش حشرات و جانوران موذی.
کتابخانهها به عنوان جزئی از بافت اجتماعی و مدنی یک جامعه، در صورت عدم پیشبینیهای لازم، میتوانند در اثر هر نوع حادثهای مغبون و متضرر شوند.
بر اساس مطالعات به عمل آمده، در هر لحظه در سراسر دنیا بین 1500 تا 2000 رعد و برق رخ میدهد. شدت جریان الکتریکی در رعد و برق ممکن است بین 10000 تا 40000 آمپر باشد و این جریان الکتریکی شدید، میزان حرارت هوا را در کانالی که برق از آن عبور میکند طی مدت یک میلی ثانیه و یا کمتر، تا 30000 درجه سانتیگراد بالا میبرد.(اصل هاشمی، 1384، ص. 35 ـ 34). حال باید قضاوت کرد اگر صاعقهای با این شدت به ساختمان کتابخانه اثابت کند و کتابخانه مذکور، تجهیزات و امکانات کافی (صاعقهگیر و سامانه ارتز) را برای کنترل این واقعه در اختیار نداشته باشد، آن گاه میتوان صدمات و خسارات ناشی از آن را حدس زد. یک مورد از این آتشسوزیهایی که بر اثر صاعقه در تاریخ ذکر شده است «در سال 1275 میلادی/ 674 هـ.ق در حجاز، یک مرکز فرهنگی در مدینه با کتابخانهاش که بر اساس ملاحظه ابن جبیر به جهت تفوق آنجا پیریزی شده بود در آتش سوخت» (شعبانی، 1380، ص 28) صاعقه میتواند به ساختمان و تجهیزات، تأسیسات و منابع اطلاعاتی خسارت وارد نماید، به ویژه قادر است سامانه برق و رایانه کتابخانه را مختل و با مشکلات جدی مواجه نماید. در اثر اصـابت جرقـههای صاعقه، احتمال وقوع آتشسوزی و انفجار نیز وجود دارد. لذا کتابخانه باید به سامانهها و تجهیزات ضد صاعقه، سیستم ارث، برق اضطراری و سایر تجهیزات ایمنی، مجهز باشد.
در هر سال تقریباً 50 فوران آتشفشانى در جهان رخ میدهد. (سایت سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور، 1391) آتشفشان پدیدهای نیست که بتوان با وقوع آن مقابله کرد، بلکه باید با آمادگی کامل، پیش بینیهای لازم و برنامهریزی واکنش مناسب را نشان داد و جلوی خسارات را گرفت و یا به حداقل ممکن رساند. « فوران کوه سنت هلنز[19] در شرق ایالت واشنگتن در سال 1980 و بعد از آن ریزش خاکستر در اسپوکان[20] و جوامع دیگر، هشداری بود مبنی بر اینکه آتشفشانها میتواند در این کشورها فوران کنند و کتابخانهها باید در برابر خطر تهدیدِ چنین حوادثی آمادهی واکنش باشند.
گدازه، گازهای سمی، زمینلرزههای مربوطه و سایر فعالیتهایی لرزشی، بادهای قدرتمند و طوفان، امواج ناشی از جزر و مد و پخش خاکسترهای حمل شده توسط باد؛ همگی از جمله مواردی هستند که در پی فعالیت آتشفشان به وجود میآیند و تمام این موارد برای کتابخانهها، افراد داخل کتابخانه و مجموعههای آنها خطرآفرینند. تهدید چند کتابخانه در طول فوران آتشفشان از طریق جریان گدازهها امری تصادفی نیست؛ هیچ طرح ساختمانی معقولی، ساخت و ساز را در مجاورت آتشفشان فعال توصیه نمیکنند. موجهای لرزشی آتشفشانها میتواند علاوه بر جاری شدن سیلابی از خاکستر، مشکلات دیگری حتی پس از فروکش کردن آتشفشان به وجود آورد. ریزش گل و لای، جابجایی آوارها، بهمنها و امواج جزر و مدی ممکن است حتی در مکانی کاملاًً دورتر از خودِ آتشفشان رخ دهد.
به عنوان مثال، فوران ناگهانی کوه سنت هلنز نشان میدهد که حتی با برنامهریزی و ایجاد آمادگی از طریق جدیدترین تکنولوژیها، باز هم نمیتوان جان و مال افراد را در برابر خشم انفجار آتشفشانها محافظت کرد. دانشمندان میدانستند که چنین حادثهای در آن منطقه در حال وقوع است اما نمیتوانستند محل، تاریخ و زمان فوران را دقیقاًً مشخص کنند، که همین مسئله حفاظت و تخلیه محل را مشکلتر کرد. هنگامی که دهانه کوه منفجر شد، بخشهایی از واشنگتن و نواحی مجاور آیداهو[21] به سرعت با لایه سنگین و ضخیم بدبویی از خاکستر پوشیده شد و برای همه از جمله مالکین خانهها، کتابداران، کارگران و از کار افتادگان، مقامات دولتی مشکلاتی را ایجاد نمود. علاوه بر پوشیده شدن صدها مایلِ مربع از املاک و مستغلات با خاکستر، آتشفشان موجب مرگ 57 الی 68 نفر گردید. از آنجایی که هیچ کتابخانهای نمیتواند از مسیر جریان گدازهها خارج شود، صرف نظر از اینکه این جریان چقدر آهسته پیش میرود، کتابخانه باید برای حفاظت از ساختمان خود و محتویات آن گامهای منطقی بردارد. از جمله سؤالاتی که باید از خود پرسید این است که: آیا میتوان برای بیرون ریختن توده خاکستر از روی بام کتابخانه اقدام کرد؟ هنگام جاری شدن سیل و انتقال خاکستر از طریق باد، قبل از شروع مشکلات جدی چه کاری میتوان انجام داد؟ در صورت پیشبینی فوران آتشفشان، کتابخانه باید بهترین راه را برای جمعآوری خاکسترهای انباشته شده، قبل از اینکه خطرناک بشوند مورد بررسی قرار دهد و عواقبی را که این کار برای سلامتی مسئولین پاکسازی خاکسترها در پی دارد، پیشبینی کند» (شامان 1999، 161- 162).
سونامی پدیدهای طبیعی است و شامل یک سری از امواج است که زمانی ایجاد میشوند که آب دریا، به سرعت در مقیاس تودهای جا به جا شود (سایت راسخون، 1390). سونامی ها بسیار مهیب، ویرانگر هستند. سونامی بیرحمترین بلای طبیعی است که به هیچ چیز و به هیچکس رحم نمیکند. نمونه بارز آن «خسارات زلزله بزرگ شرق ژاپن و متعاقباً سونامی پس از آن - در مارس 2011 است- که یک خسارت بزرگ، گسترده و ویرانگر را به بار آورد. مخصوصاً بیشترین خسارت وارده بر کتابخانهها در منطقه ساحلی بود که کاملاً به زیر آب رفتند و بسیاری از گزارشها، حاکی از خسارت وارده بر ساختمانها و زیر مجموعههای آنها در اثر غرق شدن در آب بودند.(کارسیا کاپچا، 2011)
تنها موردی که برای نجات کتابها و منابع موثر به نظر میرسد این است که کتابها و منابع کمیاب از کتابخانههای مناطق ساحلی به کتابخانههای مناطق امن منتقل شود و از نسخه پشتیبان آنها استفاده شود. بنابراین کتابخانههای مناطق ساحلی باید از کتابها و منابع جدید استفاده کنند که امکان تهیه و خرید مجدد آن امکانپذیر باشد، زیرا در صورت بروز سونامی، منابع قابل تهیه باشد. همچنین کتابخانههای مناطق ساحلی باید استانداردها و آییننامههای مربوط به پیشگیری و کاهش خسارات ناشی از سونامی را در ساخت و تجهیز کتابخانهها رعایت کنند و کارکنان و مراجعان، آموزشهای لازم را جهت مواجهه با این رویداد طبیعی دیده باشند.
در جایجای دنیا گروهها و تشکلهای سازمانیافته و غیر سازمانیافتهای وجود دارند که به خاطر برآورده نشدن اهداف و منافع خاص خود به منظور باجخواهی و گرفتن امتیاز از طرف مقابل، خواه دولت یا گروههای غیردولتی، دست به اعمال خشونتآمیز و خراب کارانهای میزنند. این گونه اعمال در برخی اوقات بسیار خطرناک و مخاطرهآمیز است که گاه با لطمات جانی، مالی و فرهنگی جبرانناپذیری توأم است. این گونه اعمال هم اکنون در کشورهایی مانند عراق و افغانستان در اوج خود قرار دارد. «هم اکنون در عراق، تروریستها به دنبال ایجاد تفرقه، هرج و مرج و رعب و وحشت در میان مردم هستند که در این میان، بیش از دهها کتابفروشی، کتابخانه و مرکز فرهنگی مورد هجوم تروریستها قرار گرفته است و تعداد زیادی از آثار و میراث فرهنگی این کشور یا مورد دستبرد قرار گرفته و یا بر اثر انفجار مواد منفجره به تلی از خاکستر مبدل شده و از میان رفتهاند.» (اخبار شبانگاهی، 1385).
یکی از شایعترین اعمال تروریستی، بمبگذاری و تهدید به بمب است. «تروریستها معمولاً مکانهای مشهور را برای بمبگذاری انتخاب میکنند. مرکز تجارت جهانی نیورک[24] و ساختمان فدرال شهر اوکلاهاما[25] دو نمونه وحشتناک از این موارد هستند. تهدید به بمبگذاری در کتابخانهها به صورت تلفنی و مکرراً انجام شده است که همه کارکنان باید با روشهای مدیریتِ چنین اتفاقاتی، آشنا باشند. به عنوان مثال، هیچ کس نمیتوانست کتابخانه شهری اوکلاهاما[26] را در برابر آنچه در ساختمان مجاور آن، یعنی ساختمان فدرال که در 19 آوریل 1995 رخ داد، از پیش آماده کند. انفجار شدید بمب دو نفر از کارکنان بر اثر ریزش ناگهانی شیشههای پنجره ساختمان، زخمی کرد. انفجار باعث فرو ریختن شیشه های بیش از 90 درصد پنجرهها شد. به طور کلی، تهدید به بمبگذاری باید جدی گرفته شود. هنگامی که شخصی هشدار میدهد که در نقطهای از ساختمان کتابخانه بمبی جاسازی شده است، از راهبردهای خاصی باید پیروی کرد. به طور خلاصه، از جمله کارهای دیگری که باید کتابخانه برای مقابله با بمبگذاری انجام دهد عبارتند از: خرید دوربینهای نظارتی و نصب آنها برای کنترل ساختمان کتابخانه، افزایش نیروهای امنیتی، استفاده از روشهایی برای کنترل واکنشهایی مثل ترس، عصبانیت و مواردی شبیه به اینها، در اختیار داشتن تلفنهای ضروری برای تماس با پلیس و نیروهای آتشنشانی، آموزش مراجعان و کارکنان جهت تخلیه ساختمان طبق اصول و معیارهای امنیتی و تلاش برای عادی سازی شرایط بحرانی میباشد. در صورت بروز انفجار پاکسازی، تمیز کردن نخالههای حاصل از انفجار و شستشوی فرشها، مبلمان و تجهیزات و همچنین مرتب کردن کتابها و قفسهها به منظور جمعآوری گرد و خاک و خرده شیشهها و تعیین زمان برای بازگشایی کتابخانه و ازسرگیری خدمات از جمله مقدماتی است که باید انجام داد (شامان، 1999).
جنگ در طول تاریخ، خرابیها و ویرانیهای زیادی را به وجود آورده است. جیمز تامپسون معتقد است «جنگ تقریباً همواره سبب نابودی و از هم پاشیدگی کتابخانهها شده است» و همچنین در ادامه به گفته المردی جانسون استناد میکند که میگوید: «وقتی تمدنها به اوج خود میرسند، کتابخانهها رشد میکردند و در ادوار فشار و سختی یا غلبه دشمن، زوال و نابودی آنها شروع میشد.»(تامپسون، 1366، ص 53).
در حقیقت - جنگ - مادر تمام حوادث مترقبه و عمدی است، زیرا هنگامیکه جنگی به وقوع میپیوندد، به تبع آن شورشها، غارتها، اعمال تروریستی، خرابکاری، آتشسوزی و ... اتفاق خواهد افتاد. بیشتر کتابخانهها مخصوصاً کتابخانههای گذشتگان به وسیله آتش از میان رفتهاند که در حقیقت طعمه شعلههای آتش جنگ و جنگافروزان شدهاند. در این میان میتوان به «کتابخانه آشور بانیپال در نینوا اشاره کرد که به دست مادها سوزانده شده است. کتابخانه سنتی قسطنطنیه که در سال 330 میلادی به وسیله قسطنطین کبیر تأسیس شد، در آتشسوزی سال 477 منهدم شد (تامپسون، 1366، ص 50 – 49)، کتابخانه صاحب بن عباد به دستور سلطان محمود غزنوی به آتش کشیده شد، کتابخانه ابونصر شاپور بن اردشیر در کرخ بغداد در حمله طغرل سلجوقی طعمه حریق شد، کتابخانه مسکو در حمله ناپلئون سوخت، کتابخانه کنگره آمریکا توسط بریتانیاییها طی جنگهایی که از سال 1812 آغاز شده بود به آتش کشیده شد، کتابخانه تاریخی شهر پاریس در جنگ بین فرانسه و پروس در آتش سوخت، بسیاری از کتابخانههای اروپا در جنگ جهانی دوم سوختند و بیش از سه میلیون جلد کتاب از بین رفت، و آتشسوزی کتابخانه ملی عراق که گنجینه عظیم آثار مکتوب تمدن بینالنهرین و عیلام محسوب میشد در آوریل 2003 میلادی حدود 200000 جلد از کتابهای خود را از دست داد». (نیکنام، 1384، ص. 39 - 32). «در جنگ ایران و عراق بسیاری از کتابخانههای محلی و شخصی شهرهای مرزی ایران بر اثر شعلههای آتش جنگ سوخت و از میان رفت». (فرازمند، 1385) کتابخانهها، مخصوصا کتابخانه های مناطق مرزی باید دارای اسکلت مستحکم، مثلا بتونی یا فولادی باشند. همچنین باید دارای «قلعه کتاب» باشند تا در مواقع ضروری منابع و مواد باارزش را به آنجا منتقل شود. از منابع کمیاب حتما باید نسخه پشتیبان تهیه شود و یا نسخه های کمیاب را در مکان امنی نگهداری کنند تا از گزند حملات احتمالی مهاجمان در امان باشند. در ساختمان کتابخانه ها نباید دیواره ها یا نمای شیشه ای استفاده شود. کتابخانه باید به آژیر خطر، سیستمهای اطفاء حریق و تجهیزات ایمنی مجهز باشد. به کارکنان و مراجعان آموزش های لازم داده شود تا در هنگام خطر بتواند با آرامش و بدون هیچ گونه اتفاقی سالنها را ترک کنند و به جاهای امن پناه ببرند. پیشنهاد می شود در کتابخانه یا نزدیک آن، پناهگاهی برای حفظ جان افراد پیشبینی شود.
«جان تورنتون این را تأیید میکند و اظهار میدارد که متأسفانه مداخلات سیاسی در بسیاری از موارد، به جای سازندگی، به تخریب کتابخانهها منجر شده است.»(تامپسون، 1366، ص 53) «بر اثر جنگ کشاورزان که در سال 1252 میلادی به وقوع پیوست، تعدادی از کتابخانههای صومعههای آلمان نابود شد. حتی شمار دیرهایی که کتابخانههای آن تنها در استان تورنجیای آلمان ویران شده بود به هفتاد رسید. کتابخانه اسکندریه طی جنگهای خیابانی سربازان قیصر روم و مدافعان شهر سوخت و از بین رفت، کتابخانه بریستول در یک آشوب عمومی به آتش کشیده شد». (دال، 1372، ص 213) شورشها و ناآرامیهای شهری در حقیقت همان جنگ است اما در مقیاس کوچکتر و با عمق تخریب کمتر که همان نتایج و آثار زیانبار جنگ را به همراه دارد. شورشهای شهری در یک دایره جغرافیایی محدود بین دو یا چند شهر، قبیله، محله، نژاد، زبان، مذهب و ... رخ میدهد. «در روزگار ما، در سالهای بعد از 1933، در دوران دیکتاتوری آدولف هیتلر در آلمان، مجموعه کتابها را تصفیه میکردند و کتابسوزان به راه میانداختند. تنها در بریتانیا، در طول جنگ جهانی دوم، تعداد کل کتابهای از دست رفته در نتیجه اقدامات دشمن، بیش از بیست میلیون جلد تخمین زده میشود.»(هاروی، 1384، ص 194).
کتابخانه مسجد جامع طبس (مربوط به قرن هفتم قمری) به دست نایب حسین کاشی طی حمله وی به طبس غارت و به آتش کشیده شد (نیکنام، 1384، ص 37). در دوره انگلوساکسونها بر بریتانیا، کتابخانههای صومعهای به طور مداوم غارت و نابود میشد. برای مثال، در قرن نهم، صومعههای شهری لاستینگهام، ملروز، تاینموث، و ویتبی به دست مهاجمان اسکاندیناویایی منهدم شد.
اقداماتی که برای جلوگیری از دزدی اموال و تجهیزات، بریدن و ناقص کردن کتابها انجام میگیرد بخش مهمی از فعالیتهای امنیتی را در اغلب کتابخانهها شامل میشود. این معضل جهانی و فراگیر همیشه مسئولان و کتابداران را آزار داده و میدهد. سالیانه کتابخانهها قسمتی از کتب و منابع خود را به خاطر سرقت و نقایص متن از دست میدهند و هزینه ترمیم و جایگزینی آن تقریباً رقم قابل ملاحظهای میباشد. دزدیهای اخیر و دستبرد افراد سودجو به منابع و اموال کتابخانه این ضرورت را ایجاب کرده است که کتابداران باید بدانند دزدی و پاره کردن کتابها مهمتر و جدیتر از آن است که قبلاً تصور میشد.
برای مقابله و مواجهه با حوادث و بلایای طبیعی و غیرطبیعی، توصیه ها و راهبردهای زیادی از سوی متخصصان امر ارائه شده است که ذکر آن در این مقاله ممکن نیست. بنابراین به اختصار، مهمترین موارد در قالب جدول زیر ارائه می گردد:
حوادث و بلایا |
توصیهها و راهبردها |
سیل
|
- رعایت اصول ساختمانسازی و لحاظ نمودن قوانین و آییننامههای ایمنی سیل ضروری است؛ - پرهیز از قرار دادن مخازن کتاب در طبقات زیرین کتابخانه و قرار دادن آنها در جایی که از گزند سیل در امان باشند؛ - از ساختن کتابخانه در حریم رودخانه پرهیز نمایید؛ - اسناد و منابع منحصر به فرد در جعبه های ضدآب و مطمئن قرار دهید؛ - وسایل مورد نیاز جهت کاهش خسارات مانند وسایل روشنایی (موتور برق و...)، پمپ تخلیه آب و غیره را از قبل آماده نمایید؛ - برای جلوگیری از ورود سیلاب به داخل کتابخانه، در مسیر آن، سد بتنی، خاکریز و سیلبند بسازید؛ - برای جلوگیری از برگشت آب سیل و فاضلاب از طریق مجاری فاضلاب به داخل کتابخانه «دریچه های کنترل» تعبیه نمایید؛ - کتابخانه را در مقابل سیل بیمه کنید؛ - زمانی که تشخیص دادید سیلاب در حال شکلگیری است، برای حفظ جان مراجعان و کارکنان با آرامش و خیلی سریع آنان را به جاهای امن هدایت نمایید؛ - در صورت ترک کتابخانه، اشیای گرانقیمت، اسناد و منابع منحصر به فرد را به محلهای بالاتری در کتابخانه منتقل نمایید و در آنرا قفل نمایید؛ - جریان آب، برق و گاز را برای جلوگیری از آبگرفتگی و تشدید اوضاع، برق گرفتگی و انفجار قطعنمایید؛ - به گزارشها و اخبار محلی و توصیههای گروه های امدادرسان که از طریق رسانهها پخش میشود، توجه کنید؛ - پس از فروکش کردن سیل از نگهبانان بخواهید که راههای نفوذ به کتابخانه را شناسایی و آنها را مسدود نموده و از ورود افراد غیر مسئول به کتابخانه جلوگیری نمایند؛ - با کمک کارشناسان و نیروهای امدادرسان، گزارشی از میزان خسارات تهیه نمایید و پس از شناسایی و تفکیک منابع آسیب دیده، آنها را بستهبندی نموده به مکان امنی منتقل نمایید؛ - سریعاً نسبت به پاکسازی محیط، جمعآوری زبالهها، آفتزدایی، خشک کردن منابع به روش معمولی(حولههای کاغذی، ورقههای پلیتن، دستگاههای خشککننده، پنکهها) و یا پیشرفته(دستگاه انجماد و خلاء)، عادیسازی وضعیت و بازگشایی کتابخانه و نهایتاً احیای منابع اقدام نمایید؛ |
زلزله
|
- ساختمان کتابخانه (خصوصاً مناطق زلزلهخیز) باید در برابر زلزله مقاوم و مطابق استانداردهای نظام مهندسی ساخته شوند؛ - مقاومسازی ساختمانهای قدیمی و ساختمانهایی که در مقابل زلزله از مقاومت کافی برخوردار نیستند را جدی بگیرید؛ - اشیا و وسایلی که ممکن است بر اثر پرتاب یا سقوط باعث ایجاد صدمه شوند را در جایگاه خود تثبیت نمایید؛ - کمیته یا کارگروهی از نیروهای زبده و آموزش دیده برای مقابله با زلزله تشکیل دهید؛ - از سیستمهایی زلزلهسنج (زلزلهنگار) و توجه به اخبار موثق پیش از وقوع زلزله استفاده نمایید؛ - آتشسوزی ناشی از انفجار لولههای گاز، مواد اشتعالزا، افتادن دکلهای برق و ... ، سیل ناشی از شکستن سد و یا شاهلولههای شهری و غیره، باعث بروز آتشسوزی و سیل و سایر بحرانها میشود، بنابراین شیوه مقابله با آنها را بیاموزید و به کارکنان و مراجعهکنندگان نیز بیاموزانید؛ - منابع، ساختمان، تجهیزات و کارکنان کتابخانه را بیمه زلزله نمایید؛ - برآورد خسارات، تهیه گزارش و مستندسازی وقایع توسط کارشناسان و تأمین امنیت منابع هنگام وقوع حادثه توسط نیروهای امنیتی، ضروری است؛ - جمعآوری آوار، زبالهها، منابع آسیب دیده و اقدامات لازم برای احیای منابع، بازسازی و عادیسازی وضعیت، جهت بازگشایی کتابخانه و تداوم ارائه خدمات به مراجعان پس از بحران زلزله را در اولویت کاری کتابخانه قرار دهید؛ |
آتشسوزی
|
- عملیات اطفاء حریق را به همکاران و مراجعانی که حضور فعالی در کتابخانه دارند، بیاموزانید؛ - ساختمان کتابخانه را به سیستمهای هشداردهنده (دودیاب، حرارت یاب) و اطفاء حریق مجهز کنید و با آزمایش دورهای آنها، از کارکردشان امتحان حاصل کنید؛ - از ساختمان کتابخانه، انبارها، تالارها، دستگاهها، لوازم برقی، سیمکشیها، سیستمهایی اعلام خطر به طور مرتب و مستمر بازرسی کنید و اشیاء اشتعالزا و سوختنی اضافی را از انبارها به نقاطی امن منتقل نمایید؛ - از مصالح ساختمانی استاندارد به منظور جلوگیری از تخریب ساختمان در موقع آتشسوزی و دیوارههای آتش برای جلوگیری از گسترش سریع آتش، استفاده کنید؛ - پس از مهار آتش با کارشناسان بیمه تماس بگیرید و نسبت به تهیه گزارش خسارات و جمعآوری وسایل و منابع آسیب دیده اقدام نمایید و تلاش نماید اوضاع را به حالت اول برگردانید؛ - برای رفع بوهای ایجاد شده، نیاز به خشک کردن هوا، اسپریها، حلالها و یا گذر زمان است؛ - سیستمهایی اعلام حریق را قبل از بازگشایی کتابخانه به طور کامل احیا کرده و مورد آزمایش قرار دهید. |
خسارات آب ناشی از خرابی تأسیسات ساختمان |
- از ساختمان کتابخانه(خصوصاً سقف، دیوارها و پنجرهها)، لولههای آب، موتورخانه، سیستم تهویه و... توسط کارشناسان ایمنی به طور مرتب و دورهای، بازدید نمایید؛ - از باز بودن مسیر لولهها و آبراههها و بسته بودن پنجرهها و سایر منافذ، هنگام بارندگی اطمینان حاصل نمایید؛ - با استفاده از دستگاه رطوبتیاب مجاری نفوذ آب شناسایی شده و نسبت به مسدود کردن آنها اقدام نمایید؛ - منابعی که در اثر نفوذ آب آسیب دیدهاند را جدا نموده تا از گسترش قارچ و کپک به سایر منابع جلوگیری شود و سپس محیط آلوده را آفتزدایی نمایید. |
طوفان وگردباد
|
- استفاده از بادشکنهای محکم بهترین محافظ برای پنجرههاست؛ پنجرههای ساختمان را مقاوم در برابر طوفان طراحی نمایید؛ - پنجرهها را با استفاده از تختههای چندلایة 15-20 سانتیمتری و شیشههای بزرگ را با نوار چسب و یا تخته، در مقابل طوفان محافظت کنید؛ - شاخ و برگهای پوسیده و خشک درختان را قطع کنید زیرا در طول یک طوفان ممکن است سقوط کنند و باعث ایجاد خسارت جانی و مالی شوند؛ - در زمان طوفان در کنار رودخانههای بزرگ و ساحل دریاها احتماًل آبگرفتگی معابر و راه افتادن سیل وجود دارد، آمادگی لازم را جهت مواجهه با سیل داشته باشید؛ - قبل از شروع طوفان مراجعان را مطلع نماید تا با آرامش کتابخانه را ترک نمایند؛ - در زیرزمین روی سطح بتنی پی ساختمان یا طبقه اول کتابخانه «محل امن» بسازید، زیرا این مکان میتواند محیط امنتری برای حفظ جان اشخاص و منابع با ارزش باشد؛ - دیوارها، سقف، کف و درهای ساختمان باید به اندازه کافی در برابر فشار باد و آوار مقاومت داشته باشند؛ - درها و پنجرهها را محکم ببندید؛ جریان برق، آب و گاز را قطع کنید و لوازم برقی را از برق بکشید. |
صاعقه
|
- صاعقه اغلب با بارانهای سنگین همراه است و خطر آتشسوزی، سیل و تخریب قسمتی از ساختمان به علت برخورد صاعقه وجود دارد؛ - کارکنان و مراجعان از در و پنجره، بخاری دیواری، شوفاژ و دیگر هادیهای الکتریسیته فاصله بگیرند؛ - نسبت به نصب صاعقهگیر در ساختمانهای بلند اقدام نمایید؛ - سایبانها و پردهها را بکشید و برای کسب خبر از مقامات محلی از رادیو باتریدار استفاده کنید؛ - مخازن منابع حساس و فضاهای خاص و پرجمعیت کتابخانه باید از مجاورت برقگیرهای طبیعی مانند درختان بلند، تپهها، تیرهای برق، سیم برق هوایی، لولههای فلزی و لولههای آب دور نگه داشته شوند؛ - دوشاخه تمام وسایل برقی مخصوصاً رایانهها را از برق بکشید و هواکشها را خاموش کنید. |
آتشفشانها
|
- از احداث کتابخانههایی که داری منابع ارزشمند و منحصر به فرد هستند در مناطق آتشفشانی پرهیز کنید و از نسخه پشتیبان منابع با ارزش استفاده کنید؛ - گاهی پدیدههای ثانویه حاصل از آتشفشان، نظیر بسته شدن مسیر رودخانه توسط گدازه، شکستن دیواره سد نزدیک محل آتشفشان، ایجاد سیل حاصل از ذوب برفها و یخچالها توسط گرمای آتشفشان میتوانند خطرآفرینتر از خود آتشفشان باشند؛ - استفاده از آببندها و پشتهها در مقابل روانههای گلولای باعث انحراف جریان گدازهها میشود؛ - به ازای هر یک از کارکنان و اعضای کتابخانه، یک جفت عینک ایمنی و ماسک تنفسی یکبارمصرف تهیه شود؛ - اگر در نزدیکی یک آتشفشان فعال یا خاموش زندگی میکنید، خود را برای تخلیه فوری کتابخانه در مواقع ضروری آماده کنید و آموزشهای لازم را به کارکنان و مراجعان بدهید؛ - برای اجتناب از خطرات ناشی از انفجارهای شدید، پرتاب سنگ و خاکستر به اطراف، جریان گل و تشکیل گازهای گرم مطابق دستور مقامات محلی فوراً منطقه را ترک نمایید؛ - درها، پنجرهها را ببندید، دستگاههای تهویه و حرارتی را خاموش کنید؛ - خاکستر آتشفشانی میتواند مانع روشن شدن موتور و آسیب به بخشهایی از وسایل الکترونیکی و در نتیجه خراب شدن آن شود. |
سونامی یا تسونامی |
- از احداث کتابخانههایی که داری منابع ارزشمند و منحصر به فرد هستند در مناطق ساحلی به پرهیزید و حتیالمقدور در مناطق مرتفعتر از سطح دریا کتابخانه را احداث نمایید؛ - برای کاهش اثرات مخرب سونامی، از استقرار امکانات و تسهیلات حفاظتی مانند موجشکن، دیوار یا سد دریایی، دروازه آبی و سایر امکانات استفاده کنید؛ - دیوارهای مخازن و انبارها باید ضدآب باشند و منابع ارزشمند نیز در داخل جعبههای ضدآب نگهداری شوند؛ - تمهیدات لازم در زمینه تخلیه ایمن، شاخصهایی چون ایجاد پناهگاه سونامی، احداث سیستم هدایت و نظارت بر روند تخلیه، انتشار اطلاعات و اخبار صحیح در مورد خطر سونامی در نظر بگیرید و برای ترسیم نقشه مخاطره با کارکنان و مراجعان همفکری نمایید؛ - اگر در منطقهای ساکن هستید که امکان وقوع سونامی وجود دارد، باید مهارتهای مواجهه با سونامی و امدادرسانی را به کارکنان و مراجعان بیاموزید؛ - هنگامی که هشدار سونامی منتشر شد، برای اجرای فرمان تخلیه به رسانههای محلی گوش فرا دهید و فوراً به قسمتهای مرتفع پناه ببرید؛ - از مناطق آسیبدیده و سیلزده دور شوید و از نزدیک شدن به محل آوار و اشیای شناور خودداری نمایید تا زمانی که مقامات امنیتی از امن بودن محل آگاهتان کنند؛ |
اعمالتروریستی
|
- ورود افراد و اشیاء مشکوک را به کتابخانه محدود کنید؛ - از دوربینهای مدار بسته برای کنترل محوطه کتابخانه و درهای ورودی استفاده کنید؛ - در، پنجره و سایر منافذ باید به نرده و قفل مناسب مجهز شوند؛ - با مقامات امنیتی هماهنگ باشید و در اولین فرصت به آنها اطلاع دهید؛ - هر گونه تهدیدی را جدی بگیرید، مخصوصاً تهدید به بمب را و از ارائه اطلاعات مهم و خطرساز به افراد مشکوک خودداری کنید؛ - اختلال و تأخیر در ورود فرد یا افراد خرابکار به کتابخانه، کمک زیادی به رسیدن نیروهای امداد رسان و خنثی کردن نقشههای خرابکارانه آنها دارد؛ - در صورت تهدید تلفنی، تا جایی که میتوانید تماسگیرنده را روی خط نگه دارید و از او اطلاعات بگیرید تا بتوان تماس را ردیابی کرد. - آرامش خود را حفظ کنید. با فرد(افراد) خشن اظهار همدلی کنید و رفتاری انسانی داشته باشید، اما با اهداف و رفتارهای آنان همگامی و همکاری نکنید. - مذاکره نکنید، وعده ندهید، یا قدرت غیرواقعی خود را به نمایش نگذارید (مگر این که واقعاً در حیطه کاریتان باشد). فقط افرادی که به لحاظ قانونی اجازه مقابله با چنین شرایط اضطراری را دارند باید دست به کار شوند. - آماده واکنش باشید و حفاظت از خودتان و دیگران را هنگام برخورد با مشکلات حاد به عهده گیرید. جایی که بیش از یک کارمند در صحنه حضور دارد، به صورت تیمی کار کنید. - از ازدحام کارکنان کتابخانه و نیروهای امنیتی در صحنه جلوگیری کنید، واکنش بیش از حد نشان ندهید؛ - هنگام بروز حادثه، تماشاگران را به آرامی از صحنه خطر دور کنید، مردم را خارج کنید و از دید جنایتکاران مخفی نگه دارید. - در صورت بروز مشکل، سعی کنید با پاکسازی محیط، تمیز کردن نخالههای حاصل از انفجار، شستشوی فرشها، تمیز کردن مبلمان و تجهیزات و تعمیرات فوری، شرایط را بهبود بخشید و آرامش و امنیت را به کتابخانه بازگردانید. |
جنگ
|
- از نگهداری منابع ارزشمند و منحصر به فرد در کتابخانههای مناطق مرزی و جنگخیز خودداری نمایید و از منابع نسخه پشتیبان تهیه کنید؛ - ساختمان کتابخانهها در مناطق جنگی و مرزی باید از مصالح مستحکم مانند بتن ساخته شود تا در مقابل بمباران و بروز جنگ از استحکام بیشتری برخوردار باشند؛ - کتابخانه باید مجهز به قلعه کتاب باشد تا در مواقع اضطراری بتوان منابع را به آنجا منتقل کرد؛ - کتابخانه باید مجهز به وسایل امداد و نجات و تیم واکنش سریع برای انتقال منابع و مراجعان به نقاط امن در مواقع بحرانی باشد؛ - تجربه تاریخی نشان داده است که در مواقع بروز جنگ، مهاجمان به کتابخانهها و موزهها هجوم میبرند که باید قبل از بروز جنگ، نسبت به انتقال منابع با ارزش به نقاط امن اقدام شود. |
شورشها و نارامیهای شهری |
- درها و پنجرهها از استحکام کافی برای جلوگیری از ورود آشوبگران برخوردار باشند؛ - با نیروهای امنیتی جهت کنترل اوضاع در ارتباط باشید و تلفنهای ضروری روزآمد شده را در دسترس داشته باشید؛ - نگهبانان آموزشهای کافی برای مواجهه با چنین رخدادهایی را دیده باشند؛ |
سرقت
|
- قوانین و مقررات مربوط به سرقت را تدوین کنید و نسبت به روزآمدسازی قوانین برای تحت پیگرد قرار دادن رفتار مجرمانه سارقان و مجازات متناسب با جرم آنان، اقدام نمایند؛ - چیدمان و نقشه کتابخانهها، چندطبقه بودن ساختمان، اتاقهای مطالعه، پستوها، تورفتگیها و شکافها مکانهای مناسبی برای سرقت هستند، حتماً مراقب آنها باشید؛ - نگهبان امنیتی کتابخانه باید فردی مسئولیتپذیر و توانایی قضاوتهای صحیح و سریع را در موقعیتهای اضطراری و دردسرساز را داشته باشد؛ - با پلیس و نیروهای امنیتی تماس بگیرید، صحنه جرم را بههم نزنید و شواهد و اطلاعات گردآوری شده را در اختیار پلیس قرار دهید؛ - کتابخانهها با هم و با کتابفروشیها در ارتباط باشند و لیستی از سارقان و افراد مشکوک را برای کنترل بیشتر در اختیار یکدیگر قرار دهند؛ - نصب حفظ برای پنجرهها، تأمین روشنایی محوطه کتابخانه و نقاط کور کتابخانه، بریدن پیچکها و درختان نزدیک دیوارها، تهیه لیست دقیق اموال کتابخانه، ممهور نمودن منابع به مهر کتابخانه، استفاده از قفلهای مطمئن، نصب دوربین مدار بسته، نصب گیتهای امنیتی، جلوگیری و یا بازرسی از ورود کیف، پالتو و ... به تالارها، پلمپ کردن تالارهای منابع با ارزش در شب و روزهای تعطیل، صدور کارت تردد برای ورود به مناطق خاص، گشتزنی دقیق در تمامی بخشهای کتابخانه در فواصل نامنظم، محدود کردن درهای خروجی کتابخانه، تست دوره ای گیتهای امنیتی و ... - هشدارهای لازم را به مراجعان جهت محافظت از وسایل خود و منابع کتابخانه بدهید؛ - در صورت بروز سرقت، ابتدا به مافوق خود و سپس به پلیس اطلاع دهید و صحنه جرم را به هم نزنید. |
«چگونگی واکنش جامعه در برابر خطرات، خصوصاً خطراتی که ممکن است منجر به وارد آمدن خساراتی بزرگ به زندگی و دارایی انسان گردد، از ارزشهای اساسی آن جامعه محسوب میگردد. جامعه چگونه خود را برای برنامههایی جهت پیشگیری یا کاهش اثرات چنین بلایایی آماده میسازد تا ارزشهای ایمنی و امنیت را تبیین نمایید و به تأمین تخصصهای فنی میپردازد که میتواند بار مشکلات را تقبل کند. اگر چه همهی خطرات را نمیتوان خنثی کرد، اما بسیاری از آنها را میتوان به محض شناسایی کاهش داد» ( جِی آر و وای[30]، 1990).
بدین ترتیب، مشخص شد که بلایا و حوادث طبیعی و غیر طبیعی یک حقیقت انکارناپذیری هستند که دفعتاً به وقوع میپیوندند. «خطرات تهدیدکننده و نگرانیهای کتابخانهها، با توجه به موقعیت جغرافیایی، زمین و نوع آب و هوای موجود در منطقه، از تنوع گستردهای برخوردار است. به عنوان مثال، در حوزههای مرطوب و کم ارتفاع، گردباد و طوفانهایی گرمسیری، از نگرانیهای فصلی منطقه هستند. در حالی که در برخی مناطق دیگر، ممکن است ساکنین نگران سیلاب و خسارتهای ناشی از آب، طوفانهایی تندری و رعد و برق، گردباد و طوفان، زمینلرزه و طوفانهایی همراه با گرد و غبار باشند. از طرفی عواملی چون؛ تهدید به بمبگذاری، آتشسوزی، سیل، نشت مواد شیمیایی، قطع برق و اورژانسهای پزشکی نیز که حوادث غیرمنتظره را تشکیل میدهند، باید شناسایی شده و برای مقابله با آنها برنامهریزی شود» (شامان، 1991، 178).
لذا کتابخانهها ضمن آشنایی کامل با موقعیت جغرافیایی و اقلیم هر منطقهای که کتابخانه در آن احداث شده است و با توجه به امکانات و تجهیزات باید برنامه ریزی و پیش بینی لازم برای مواجهه و مقابله با این حوادث و بلایا را داشته باشند.
برنامهریزی از مهمترین اقدامات فرآیند مدیریت کتابخانههاست که راه رسیدن به اهداف، آنها را هموار میسازد. در این زمینه طراحی برنامهای برای جلوگیری از وقوع یا حفاظت پیشگیرانه در برابر سوانح نقش چشمگیری ایفا میکند که در دو مرحله متفاوت اما مرتبط در تقلیل میزان خسارات به کتابخانهها بیتأثیر نیست. این دو مرحله عبارتند از:
1. مرحله قبل از وقوع و ایجاد شرایطی برای پیشگیری از بروز سانحه
2. مرحله پس از وقوع و جبران خسارات و مرمت آثار
برنامهریزی برای آمادگی در مقابل سوانح، از عناصر ضروری حفاظت پیشگیرانه میباشد. بهترین اقدام در برابر سوانح تلاش و کوششهایی است که باید به عمل آورد تا بروز سوانح و بلایای مشابه به حداقل برسد. سالی ا. بوکانان[31] درباره برنامهریزی برای مقابله با سوانح چنین میگوید: «یک برنامه مدون مهمترین گامی است که در جهت آماده شدن در مقابل سوانح و بلایا برداشته میشود. اولین اثر این سند کتبی این است که سوانح امکان وقوع دارند و اینکه یکی از وظایف سازمان تشکیلات کتابخانه این است که به صورت منطقی مسئولیت این سوانح را بپذیرد. ثانیاً آمادگی و قبول مسئولیت، خسارات و صدمات به مواد کتابخانه و هزینههای احیا و بازسازی را کاهش میدهد. ثالثاً برنامهریزی باعث پیوستگی افکار و عقاید و فراهم آوردن دستورهای قدم به قدم میشود که پیروی از آنها برای هر کس که از وی اجرای آنها خواسته میشود، سهل و آسان است.»(هاروی،1384، ص. 173 – 172).
برنامهریزی برای جلوگیری از سوانح نیازمند این است که نظافت کتابخانه به صورت مرتب انجام گیرد. ساختمان کتابخانه به صورت مناسب ساخته شود و با موقعیت خود مطابقت داشته باشد و به طور مرتب و مداوم حفاظت و نگهداری شود و کارمندان کتابخانه به خوبی آموزش دیده باشند. به عبارت دیگر برنامهریزی برای جلوگیری از سوانح جنبه دیگری از مدیریت خوب و صحیح است.
در کتاب برنامهریزی مقابله باحوادث درکتابخانههاو مراکزخدمات اطلاعرسانی شرایط یک برنامه یا اصطلاحاً دستنامه سوانح و بلایا را چنین بیان مینماید: «دستنامة برنامهریزی وضع اضطراری» باید خوانا، محققانه، سازمان یافته، و موجز و مرتبط با نیازهای محلی باشد. روشهای بازسازی باید به روشنی توصیف شده باشند. برای آمادگی در برابر حوادث، یک راهنمای گام به گام را میتوان برای توزیع در سطح گسترده تدوین کرد. در مورد محصولات و خدمات نیز اطلاعات مورد نیاز است، ولی بهتر است که این اطلاعات به صورت یک قسمت مجزا ارائه گردد و باید همواره روزآمد باشد. یک فهرست روزآمد از اسامی کارکنان، حاوی اسم و مشخصات تماس با کلیه کارکنان مورد احتیاج در امداد نیز ضروری است ولی لزومی ندارد که این اطلاعات در اختیار دیگران قرار گیرد. باید توجه کرد که شاید دو نگارش از دستنامه، یکی برای استفادهی همگانی و دیگری برای توزیع محدود، تهیه شود. دربارهی مسئولیت تولید اولیه و بازبینی نهایی دستنامه برنامهریزی وضع اضطراری، تصمیمگیری نمایید. ضرورت ندارد و نباید که این دستنامه حاوی تمام اطلاعات احتمالی مربوط به مدیریت وضع اضطراری باشد. ولی باید همهی اطلاعات اساسی را در برداشته و نیز نشان دهد که اطلاعات بیشتر را کجا میتوان یافت.(آشمن، 1380، ص 25).
در برنامه مقابله با سوانح، بخش پیشگیری شامل فعالیتهایی برای کاهش خطراتی است که از اقدامات افراد بیتجربه ناشی میشود. کم کردن خطرات آتشسوزی و سیل، اقداماتی برای کم کردن خسارات وارده از سوانح با نصب تجهیزات مناسب و دستگاههای امنیتی که بتواند وسایل کتابخانه را حفظ نماید. تهیه نسخههای اضافی از کتابها و مطالب نادر و منحصر به فرد مانند فهرست کتابخانه و اتخاذ ترتیب و روشهای به خصوص که امنیت کتابخانه و موجودی مواد آن را در مواقعی که احتمال خطر زیاد است از جمله تشکیل نمایشگاههای کتاب و تعمیر ساختمان کتابخانه، تضمین کند در این مورد باید مسئله بیمه نیز مد نظر باشد. حرکت متقابل شامل اقداماتی است که باید برای قابل استفاده کردن برنامه طراحی شود. حرکت متقابل عمدتاً شامل مراحل طرح و برنامهریزی و نیز اقدامات رایجی است که برنامه تهیه شده را به صورت رایج و متداول در آورد. عمدهترین این اقدامات عبارتند از: تعیین و تربیت کارکنان ویژه حرکت متقابل، شناسایی و علامتگذاری و مواد و چیزهایی که نادر و استثنایی هستند و نجات دادن آنها در زمان سانحه اولویت دارد. جمعآوری و نگهداری تجهیزاتی که هنگام بروز سانحه مورد نیاز خواهند بود. تهیه سیاههای از کارکنان کلیدی، خدمات، منابع و تجهیزات و نگهداری این سیاههها به صورت روزآمد، ابداع روشهایی برای اخطار و اعلام وقوع سوانح به اعضای گروه، به گونهای که بتوانند سریعاً آماده و مجتمع شوند. برقراری تماس با کارکنان حفاظتی و تسهیلاتی در منطقه که میتوانند در مواقع سانحه و حادثه به یاری شتافته و روزآمد و جاری نگهداشتن این اقدامات. برنامه کنترل و مهار خسارات و جبران آنها که شامل عکسالعمل و به حالت اول برگرداندن میباشد.عکسالعمل شامل اقداماتی است که بعد از رویداد سانحه صورت میگیرد. این اقدامات عبارتند از: به صدا درآوردن زنگ خطر، یک جا جمع کردن کارکنان، امن کردن محل سانحه برای کارکنان، تهیه برآورد اولیه از خسارات وارده، محدود کردن تیم نجات، ورود به محل سانحه و بردن و تمیز کردن، بستهبندی کردن و حمل وسایل صدمه دیده. (هاروی، 1384، صص180 - 179).
همانطور که گفته شد گریزی از حوادث و بلایای طبیعی و غیر طبیعی نیست و این وقایع جز قاعده زندگی است، لذا کتابخانهها باید برای مواجهه با این پدیدهها و کاهش خسارات، و اطلاع از موقعیت و شرایط جغرافیایی و اقلیم محل زندگی خود، از استانداردها و رهنمودهای محلی، ملی و بینالمللی پیروی کنند و وقوع هر نوع حادثهای را پیشبینی کنند. همچنین با اطلاع رسانی و آموزش کارکنان، مراجعان و ساماندهی و سازماندهی امکانات و تجهیزات، خود را برای هر خطری مهیا سازند. ضمناً هر یک از عوامل مخرب یک بحث جدی و مهمی است که به طور مستقل و گستردهتر باید مورد بررسی و مطالعه قرار گیرند.
[1] . کارشناس ارشد علم اطلاعات و دانش شناسی و رئِس بخش محققان کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، Marjani54@gmail.com
[3]- Shuman
[5]- Thief
[6]- Minnesota
2- Earthquake
1- The damages arising of impairment constructionand installation
[14]- Pushkin
[19]-Mount St Helens
[22]- Tsunami
[26]- Oklahoma City Metropolitan Library
1- Citizen revolutions and disorders
[30]- W. L. Waugh Jr. and R. J. Hy
1- Sally A. buchanan