کاربرد تلفن همراه در ارائه خدمات کتابخانه‌ای نوین [1]

در دوران فن آوری های ارتباط با تلفن همراه که از جمله فن آوری های پیشرفته ارتباطی محسوب می شود، این ابزار حجم وسیعی از تحولات را موجب شده است. این تحولات در حوزه های گوناگون موجب تسهیل ارتباطات و انتقال اطلاعات و فراهم آوری هرچه بیشتر خدمات ارزش افزوده می شود (Steenderen, 2002).این فن‌آوری‌ها دسترسی به اطلاعات و ارتباطات را برای کاربران از منزل یا اداره و هرکجا که باشند در صورتی که دستیار شخصی دیجیتال[3] یا تلفن همراه داشته باشند بسیار راحت و به هنگام فراهم کرده است (شریف،1389).

اطلاع یابی در عصر حاضر که زمان کم است،‌ بسیارحائز اهمیت است و افراد دوست دارند که خیلی سریع به اطلاعات مورد نیازشان دسترسی داشته باشند. کتابخانه ها در این میان نقش مهمی دارند و کتابداران که رابط میان اطلاعات و کاربران هستند باید بتوانند با استفاده از امکانات و ابزارها بهترین و سریعترین خدمات را ارائه دهند.

فن آوری تلفن همراه توسط عموم مردم با نرخ باور نکردنی پذیرفته شده و به سرعت به یک حالت غالب دسترسی به اطلاعات مورد نیاز تبدیل می شود. درک آنچه کتابخانه ها در ارائه خدمات و منابع در این محیط ها انجام می دهند یک قدم مهم در تطبیق انتظارات مصرف کنندگان اطلاعات است (Griffey, 2010).

خدماتی که با استفاده از این فن آوری جهت پیشبرد خدمات رسانی در کتابخانه ها متصور است شامل: خدمات پیام کوتاه متنی مطلوب مراجعان مانند ساعت کار کتابخانه، هشدارهای تاخیر کتاب و زمان بازگشت منابع به کتابخانه است. خدمات وب و اینترنت، گسترش صفحات وب کتابخانه ها، سهولت دسترسی به منابع تمام متن کتابخانه ای، صرفه جویی در هزینه خرید سخت افزارهایی چون رایانه، ایجاد ارزش افزوده اطلاعات به دلیل صرفه جویی که در نیروی انسانی، زمان و مکان دسترسی حاصل می آید.

بسیاری از کتابخانه ها در خارج از کشور به ارائه خدمات کتابخانه ای از طریق تلفن همراه مبادرت ورزیده اند. ارائه وب سایت تلفن همراه عمده ترین مبحث مطرح شده در این زمینه است. استقبال ویژه کاربران این کتابخانه ها از ارائه خدمات بوسیله تلفن همراه، راه را برای استفاده بیشترو بهینه تر از امکانات اطلاع رسانی فراهم نموده است. نو بودن مبحث خدمات مطرح شده در داخل کشورمان و بسترفرهنگی جامعه، خصوصا در کتابخانه ها امری روشن است. البته استفاده های گوناگونی از فن آوری تلفن همراه در داخل کشور و در عرصه های مختلف صورت گرفته است. به عنوان نمونه سازمان هایی چون جهاد کشاورزی خراسان رضوی به نحوی با ارائه پیامک به کاربران خود خدمات اشاعه گزیده اطلاعات می دهند یا بانک های دولتی و خصوصی اطلاعات روزآمد از خدمات گردش حساب مشتریان را ارائه می کند و مشتریان قادر به انجام بسیاری از عملیات بانکی خود از راه دور و بوسیله تلفن همراه هستند. می توان نمونه های بی شمار دیگری از کاربردهای مختلف اطلاع رسانی، آگهی های تجاری، و... کارکردهای فراوان تلفن همراه در بخش های گوناگون اقتصاد، فرهنگ، بازاریابی و فروش و غیره نام برد. کم ترین نتیجه و تاثیر استفاده از این خدمات را می توان مدیریت زمان و برنامه ریزی برای استفاده مفید از فرصت ها دانست ولی جای خالی خدمات رسانی تلفن همراه در مراکز مهم فرهنگی یعنی در کتابخانه ها احساس می شود.

فن آوری اطلاعات و خدمات کتابخانه‌ها

تغییرات عمده چند دهه اخیر شامل ظهور فن آوری اطلاعات، جهانی شدن تولید و پیدایش شاهراههای اطلاعاتی است. این تغییرات را به درستی انفلاب صنعتی دوم نامیده‌اند. امروزه پیدایش گونه‌های مختلفی از فن آوری اطلاعات از جمله رایانه ، پست الکترونیکی،ویدئو کنفرانس، اینترنت و تلفن همراه... منجر به ایجاد تغییرات شگرفی در محیط کار گردیده و بر این اساس مدیران نیازمند انجام تعدیلات متنوع و گسترده‌ای در کتابخانه ها هستند، اگر می‌خواهند در قرن 21 رقابتی باقی بمانند.

بیات (1389)[4] می گوید:"فن آوری اطلاعات موجب شده است که در مراحل تبدیل اطلاعات از شکلی به شکل دیگر تحولی رخ دهد و اطلاعات تبلور یافته در اختیار مصرف کنندگان آن قرار گیرد. درواقع فن آوری اطلاعات با تغییراتی که در روند ذخیره، بازیابی و مدیریت اطلاعات ایجاد کرده است نقش کتابداران و شکلهای مختلف خدمات کتابخانه‌ها را نیز تغییر داده و آنها را از بافت سنتی خود خارج نموده است."

آنچه امروزه مسئله اصلی علم اطلاع رسانی را تشکیل می دهد، شیوه های دسترسی به اطلاعات است. اگر قبلا نگرانی متخصصان علم اطلاع رسانی جمع آوری منظم منابع و فراهم آوردن کتابشناسی ها بود اکنون بیشتر تلاشها معطوف به فراهم آوردن اطلاعات بیشتر درباره منابع و رسانیدن آنها به استفاده کننده نهایی است. ریبل(Rible,2002) عقیده دارد که ما دیگر نیازی به سرویس دهی سنتی در کتابخانه ها نداریم و باید برای تاسیس سیستم های جدید اطلاع رسانی تلاش کنیم و این احساس را که ما در کتابخانه همیشه از این روش قدیمی و ساده استفاده می کردیم از بین ببریم.

امروزه، فن آوری اطلاعات و ارتباطات، همراه با فن آوری زیستی و فن آوری نانو، سه ضلع مثلثی را تشکیل می­دهند که مسیر و جهت علوم و فنون چند دهه آینده را تعیین می­کند (معتمدنژاد، 1386). بنابراین، انقلاب ارتباطی و اطلاعاتی سده بیست و یک را باید بسیار فراتر از صرف الکترونیکی کردن رابطه انسان‌ها دانست. 

با توجه به مطالب فوق، فن آوری­های نوین اطلاعاتی و ارتباطی از جمله تلفن همراه دارای کارکردها و کاربردهای فراوانی می­باشند که این کارکردها حوزه­ها و جنبه­های مختلفی را در بر می­گیرد و می­تواند برای جامعه در حال توسعه­ای چون ایران به‌منزله ابزاری برای توسعه قلمداد شده و پر اهمیت به شمار آیند.

بهره گیری کتابخانه ها از فن آوری اطلاعات موجب شده است که ارائه خدمات آنها در یک محدوده معین عرضه نگردد، در واقع با کاربرد انواع ابزارهای نوین در ایجاد تسهیلات و سرعت بخشیدن به فعالیت های جاری کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی مرزها شکسته شده و چرخه اطلاعات از دایره زمینی خود خارج گردیده و در آسمان بی انتهای علوم و فنون نیز تداوم یافته است. مانند شبکه های اطلاع رسانی، پایگاههای اطلاع رسانی که از مهمترین ابزار دستیابی اطلاعات هستند و نقش تازه ای را در کتابخانه ها مطرح کرده اند. کتابداران با بهره گیری از آموزش های لازم در خصوص کاربری فن آوری پیشرفته اطلاعات، می توانند اعضاء و مراجعان کتابخانه را هدایت و راهبری کنند و جامعه ناآشنا به فعالیت های کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی را نیز جذب نمایند (عماد خراسانی،1384).

تلفن همراه به عنوان مهمترین ابزار ارتباطی در سالهای اخیر، تأثیرهای بسیار زیادی زندگی و روابط جوامع بشری داشته است. تلفن همراه، به یک همراه همیشگی در زندگی انسان‌ها تبدیل شده است این دستگاه همانند کیف پول یا کلید منزل نزد افراد، با امکانات و کارایی‌های بسیار از جمله تماس تلفنی، گشت‌زنی در اینترنت، ارسال و دریافت ای‌میل‌ها و  پیامک‌ها، گرفتن عکس یا فیلم، گوش دادن به موزیک، سیستم ناوبری، تجارت و کاربردهای بسیار دیگر، همراه تمام لحظات انسان‌ها در زندگی است. با تلفن همراه،کاربران در هر زمان و هر مکانی در دسترس هستند.

فن آوری نوین تلفن همراه در خدمت کتابخانه ها

در کتاب "کتابخانه ها و تکنولوژی تلفن همراه[5]" گریفی  (Griffey, 2010)می گوید: کتابخانه ها مکان هایی هستندکه همواره مردم برای دریافت اطلاعات به آن مراجعه می کنند، اما با استفاده بیشتر از فن آوری تلفن همراه، کاربران ما بیشتر می شوند و انتظار اطلاعات بیشتری با استفاده از آن به جای روشهای دیگر دارند. مردم امروزهبه تلفن همراه به عنوان مرکز اکوسیستم اطلاعات نگاه می کنند و بیشتر از آن، گوشی ها در حال ارائه رابط کاربرهایی با تمام نیازهای اطلاعاتی مورد نیاز هستند.

فن آوری تلفن همراه دارای توانایی ارائه خدمات و عملکردی است که پیش از این هرگز وجود نداشته است. از آنجا که تلفن همراه یک دستگاه شخصی است یکی از مزایای آن استفاده در زمینه تبلیغات و بازاریابی و همچنین آگاه شدن از موقعیت است که آن را به عنوان راهی بسیار موثر برای تماس در مورد مقوله های خاصی با کاربران می شناسیم. به عنوان مثال، برای کتابخانه های عمومی، تمرکز روی اهداف بزرگ و توانایی تمرکز بر کاربران محلی به طور خاص، حتی ارائه خدمات سفارشی بر روی تلفن های همراه وجود دارد که این فرصت بسیار بزرگی است.

در حال حاضر بسیاری از کتابخانه ها در تلاشند تاتعداد زیادی از خدمات جدید خود را از طریق تلفن همراه به کاربران ارائه کنند. کتابخانه هایی مانند کتابخانه علوم ییل[6] ، کتابخانه های عمومی کنسرسیوم در نروژ[7] و دانشگاه لوئیزیانا جنوب شرقی[8]همه به ارائه خدمات مرجع پایه برای مشتریان خود از طریق اس ام اس می پردازند                         .(Griffey, 2010)

ایوان کریشنان(Krishnan, 2010) کتابدار کالج متحده جهانی در سنگاپوراظهار کرده بود که با ظهور تلفن همراه و به طور خاص تلفن های هوشمند، ما به آرامی در حال دور شدن از مفهوم استفاده از تلفن های همراه تنها برای برقراری تماس و پیام کوتاه هستیم. این واقعیت که جذب تلفن های همراه به حدود 5 میلیارد در سال 2010 رسید موجب شد که بسیاری از کتابخانه ها به ارائه خدماتی بپردازند که مراجعان بتوانند آن را در این صفحه نمایش های کوچک استفاده کنند. با دسترسی بسیار به اینترنت با دستگاه های قابل حمل، کتابداران دیگر قادر به نادیده گرفتن و یا ممنوعیت استفاده آنها در کتابخانه ها نشدند. در واقع، ما نیاز به انجام چند قدم دیگر داریم تا درک کنیم که در نهایت باید ایده ارائه خدمات در یک محل متمرکز را کنار گذاشته و هدف جایگزین ارائه چیزی است که کاربر را در هر جایی شناسایی می کند. در طول چند سال آینده، انتظار می رود که تلفن همراه محبوب ترین راه دسترسی به اینترنت باشد و کتابداران ما باید قادر به انتقال و ارائه خدمات توسط دستگاه های تلفن همراه باشند.  

موری (Murray, 2010) خاطر نشان می سازد که یک سوم از آمریکایی ها از طریق تلفن همراه یا گوشی های هوشمند به اینترنت متصل می شوند. آمار دیگری نشان می دهد که 71 درصد از نوجوانان ، 77 درصد از تمام بزرگسالان و 88 درصد از والدین با تلفن همراه یا مشابه دستگاه تلفن همراه در سال 2008به اینترنت متصلمی شدند. به علاوه ، بیش از نیمی از دانشجویان مقطع کارشناسی خود دارای دستگاه اینترنت دستی و حدود 12 درصد دیگر در حال برنامه ریزی برای خرید چنین ابزاری در سال آینده بودند(مرکز تحصیلی برای تحقیقات کاربردی[9] ، 2009). این آمار نشان می دهدکه نوجوانان و بزرگسالان به طور یکسان از دستگاه های تلفن همراه استفاده کرده وتنها برای ارتباطات، سرگرمی و معاملات تجاری بکار نمی برند، بلکه برای اطلاعات نیز استفاده می کنند. به این ترتیب، تعداد فزاینده ای از کتابخانه های عمومی و دانشگاهی در حال استفاده از این تکنولوژی مشترک برای ارائه خدمات جدید و یا به منظور ارتقاء خدمات سنتی هستند، آنها نه تنها بیشتر در دسترس اند، بلکه بیشتر در ارتباط با کاربران هستند. تلفن همراه و سایر دستگاه های دستی مجهز به توانایی بارگذاری سریع کتاب ، مقالات مجلات ، ویدئو ها ، تصاویر و فایل های صوتی همراه با توانایی ایجاد و ارسال متن، صدا، ویدئو و یا فایل های عکسی شده است که امکان اطلاع رسانی از طریق مسنجر را دارد. نه تنهامی تواند در به دست آوردن اطلاعات و خدمات از طریق دستگاه های تلفن همراه به کاربران کتابخانه کمک کند، بلکه آنها توانایی برقراری ارتباط، ایجاد و ویرایش اطلاعات بدون اینکه به مانیتور کامپیوتر متصل شوند را نیز دارند. دستگاه های تلفن همراه همچنان به طور فزاینده ای در حال پیچیده تر شدن هستند در عین حال توسعه روشهای دسترسی به اطلاعات، کتابداران را با انتظار ارائه خدمات پایدار به افراد جامعه و منابع کاربرانی که ممکن است هرگز آنها را چهره به چهره ملاقات نکنند مواجه کرده است.

شریف(1389) در مقاله خود راجع به" دستیار شخصی دیجیتال پی دی ای[10] و کاربرد آن در کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی" به نکات جالبی اشاره دارد. او با بیان این که با گسترش روز افزون فن آوری های جدید به ویژه فن آوری های بی سیم، مراجعان کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی قادرند از هر جایی ارتباط خود را با مرکز برقرار نموده و از خدمات آن بهره برند؛ اظهار می دارد علاوه بر آن، از منظر کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی، استفاده از تکنولوژی بی سیم صرفه جویی در هزینه ها و اثر گذاری در کارکرد را به دنبال خواهد داشت. هنگامی که کاربران از دستیاران شخصی دیجیتال خود بهره می برند کتابخانه نیازی به فراهم آوری امکانات سخت افزاری چون کامپیوترهایی در محل کتابخانه نخواهد داشت.

از طرفی کتابدارانی که به فن آوری بی سیم مجهز می باشند می توانند دامنه فعالیت های خویش را گسترش دهند و از انعطاف پذیری بیشتری در ارائه خدمات برخوردار باشند. استفاده از فن آوری بی سیم راه حلی عملی و به صرفه برای استفاده از خدمات مبتنی بر وب کتابخانه هاست. اتصال پی دی ای به شبکه جهانی وب، امکان بهره گیری از خدماتی را که به کاربران وب ارائه می شود فراهم می آورد. کاربران پی دی ای در هر مکانی که باشند می توانند با سرعتی برابر با سایر کامپیوترها در شبکه قرار گیرند و از منابع تمام متن کتابخانه استفاده نمایند. در اینصورت جامعه کاربران گسترده تر و خدمات ارائه شده غنای بیشتری می یابد به علاوه مشکل محدودیت زمانی استفاده از منابع کتابخانه رفع می گردد. چهار خدمت اصلی که می تواند از سوی کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی ارائه گردد به این شرح است:

1.مشاوره اطلاعاتی: از طریق برقرار ارتباط با اطلاع رسانان بخش مرجع یا بخش اطلاع رسانی مرکز. طرح پرسش و دریافت اطلاعات یا منابع اطلاعاتی متناسب با نیازهای اطلاعاتی یکی از رایج ترین خدماتی است که از طریق برقراری ارتباط با اطلاع رسانان و کتابداران آموزش دیده عملی ارائه می شود.

2.کاوش در فهرست پیوسته کتابخانه[11]، رزرو و امانت منابع اطلاعاتی موجود در کتابخانه توسط اعضا.

3.کاوش و استفاده از منابع تمام متن ارائه شده از سوی کتابخانه یا مرکز اطلاع رسانی. منابع اطلاعاتی تمام متن شامل کتابهای الکترونیکی و کتاب ها و منابعی است که به ویژه توسط کتابخانه های دیجیتالی، دیجیتال سازی شده اند.

4. شناسایی، ارزیابی و سازماندهی منابع اطلاعاتی مناسب، به همراه ارائه آموزش های لازم در جهت شناسایی، ارزیابی، و استفاده موثر از منابع اطلاعاتی در وب سایت مراکز اطلاع رسانی. آموزش مجموع این مهارت ها که به "سواد اطلاعاتی" معروف است، از سوی متخصصان اطلاع رسانی انجام می پذیرد و راه رسیدن به مقصد را به کاربران نشان می دهد. ارائه این خدمات از سوی کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی، امکاناتی نیز طلب می کند که ابتدایی ترین آنها طراحی صفحات وب سازگار با این فن آوری هاست. کاربران پی دی ای غالباً افرادی پرمشغله و در جستجوی جدیدترین اطلاعات روز هستند لذا توجه چندانی به تصویرها ندارند مگر آنکه عکس، محتوای اطلاعاتی خاصی در خود داشته باشد. به علاوه صفحه نمایش پی دی ای ها کوچک است و حجم کمی از اطلاعات بر روی آن به نمایش گذاشته می شود؛ صفحات مناسب این فن آوری، صفحاتی است که بیشترین اطلاعات را در کمترین حجم ارائه دهد. بسیاری از طراحان وب سایت، صفحات مناسب را بر مبنای زبان هایی چونXHTMLوWML[12] طراحی کرده اند. ویژگی سادگی در این دست از صفحات نمود دارد.

 1. وابسته نبودن به یک مکان: مهمترین مزیت خدمات تلفن ‌همراه این است که کاربر در هر مکانی قادر به دریافت خدمات است و نیاز به یک رایانه مستقر شده ندارد. کاربر می‌تواند با هر دستگاهی در حال پیاده‌روی یا در قطار در هنگام سفر اطلاعات را دریافت کند و فرایند تراکنش را انجام دهد. او می‌تواند به‌طور مثال، بر سهام خود در بورس نظارت کند و به‌سرعت سهام را بخرد یا به فروش برساند یا اطلاعاتی را مرور کند یا خدمات دانشجویی خود را انجام دهد.

2. قابلیت در دسترس بودن: به این معنی است که کاربر در هر زمان و در هر مکانی در دسترس است و می‌تواند اطلاعات را از طرق مختف دریافت کند و به این ترتیب قادر به نشان دادن سریع واکنش نسبت به وقایع است.

3. سرعت دستگاه‌های تلفن همراه: بر خلاف پی سی ها، دستگاه‌های تلفن همراه همواره روشن و قابل استفاده هستند. با افزایش پهنای باند، گشت‌زنی در اینترنت به سادگی صورت می‌گیرد. اطلاعات با سرعت به اطلاع کاربران رسیده و توسط آنها پردازش و ارسال می‌شوند. کاربر مطمئن است که اطلاعات ارسالی او به سرعت به‌طور مثال توسط اس ام اس به مقصد ارسال شده است.به‌دلیل وجود سیم کارت، معتبر بودن هویت کاربر احراز می‌شود.
 4. سادگی کار: تلفن همراه در سطح وسیعی در دسترس است. به‌دلیل ساده‌بودن کار با تلفن همراه به‌طور مثال تراکنش با تلفن همراه ساده‌تر از اینترنت است.

5. شخصی بودن: به معنی این است که کاربر با ارسال شماره تلفن خود به ‌طور واضح شناسایی می‌شود. از این طریق می‌توان اطلاعات مختص یک کاربر را در هر مکان و در هر زمانی به او ارسال کرد.

 اهداف استفاده از فن آوری تلفن همراه در کتابخانه

پرسش اولی که مطرح می شود این است که آیا استقرار خدمات کتابخانه بر روی موبایل سودمند است و کتابخانه ها از استقرار این خدمات چه هدفی را دنبال می کنند، در زیر به بیان اصلی ترین اهداف کتابخانه ها می پردازیم:

1.        عبور از محدودیتهای زمانی و مکانی (ارتباط غیر حضوری با کاربران کتابخانه)

2.       صرفه‌جویی در هزینه‌ها (نیاز کمتر به سخت‌افزارهایی مانند رایانه‌ها)

3.       افزایش ضریب نفوذ و اثرگذاری (گستردگی فن آوری تلفن همراه در بین عموم)

کاملا مشخص است که فواید استفاده از فن آوری تلفن همراه در کتابخانه به رضایت کاربران و کتابداران کمک می کند. از این رو شرکت های ارائه دهنده نرم افزارهای کتابخانه ای همچون پارس آذرخش و نیز نوسا در رقابت برای جذب پوشش کتابخانه های بیشتر در استفاده از این سرویس ها در تلاشند.

 

تصویر 1. ارائه خدمات کتابخانه ای قابل ارائه در سایت تلفن همراه ام.یو لایبرری

سرویس های قابل ارائه بر روی تلفن همراه را به دو دسته «خدمات ارتباطی» و «سایر خدمات» می‌توان تقسیم کرد که به دلیل آشنایی عمومی نسبت به آنها و تنها به منظور یادآوری و حضور ذهن، تیتروار به آنها اشاره می شود (کیانی،1390).

·        گفتگوی تلفنی سیار

·        خدمات پیام کوتاه متنی

·        خدمات پیام چند رسانه‌ای

·        خدمات وب و اینترنت

·        خدمات عمومی بسته های رادیویی[13] (جی پی آر اس).

·        بلوتوث اینفرارد و ارتباط از طریق یو اس بی.

·        خدمات غیر انحصاری تلفنی (مشترک با تلفن ثابت).

·        سامانة مکان‌یاب جهانی[14] (جی پی اس).

·        حافظة نگهداری برای انواع فایل

·        دریافت و پرداخت قبوض

·        خدمات تجاری و ارتباط با کارتهای اعتباری (کیف پول)

·        ذخیره و پخش فایلهای صوتی، تصویری و فیلم

·        عکسبرداری، فیلمبرداری و ویرایش آنها

·        پخش زندة رادیویی ـ تلویزیونی

·        ماشین حساب، تقویم، بازی، انواع نرم‌افزار

اما آنچه بیشتر برای ما اهمیت دارد کارکردهای ویژه تلفن همراه برای کتابخانه‌هاست.چنانکه ذکر شد، کتابخانه‌ها باید به سمت استفادة بیشتر از فن آوری گسترش یافته و شناخته‌ شده‌ای مانند تلفن همراه حرکت کنند. در این راستا، باید با فراهم کردن دسته جدیدی از خدمات، مشتریان دائم خود را در بهره‌گیری از منابع و خدمات کتابخانه با استفاده از این ابزار کارآ پشتیبانی کنند.کتابخانه‌ها بابه کارگیری فن آوری مورد استفاده کاربران خود می‌توانند به صورت کارآمدی خدمات جدید خود را به آنها ارائه دهند، بدون آنکه نیاز باشد کاربران جایگاه راحت خود را ترک کنند. از طرفی، ارائه این نوع از خدمات سیّار، خدمات کتابخانه‌ای را با زندگی روزانة مردم پیوند می‌دهد (کیانی،1390).

بسیاری از این خدمات که در دنیا به صورت بالفعل در حال انجام است یا به صورت بالقوه می‌تواند انجام شود، در هشت گروه ذیل دسته‌بندی شده‌اند:

شمار زیادی از کتابخانه‌ها در غرب، نسخة تلفن همراه وب‌سایت خود را برای مشتریانشان ایجاد کرده‌اند. در این وب‌سایت، آنها اطلاعاتی در مورد خدمات کتابخانه، دسترسی به جستجو در فهرست کتابخانه، اطلاعات نمایشگاهی، راهنماهای موضوعی، نشریه‌های الکترونیکی و ساعتهای کار کتابخانه، که همگی دارای فرمت قابل ارائه بر روی صفحات کوچک تلفن همراه هستند، ارائه داده‌اند.کتابخانه‌ها نسخه‌ای سیّار از [15]OPAC کتابخانه که ایرپک[16]نامیده می‌شود، برای استفاده کاربران بر روی دستگاه تلفن همراهشان طراحی و ارائه می‌کنند. کتابخانه‌ها از Milleniumintegrated library system به منظور ارائه OPAC اضافی خود که قابلیت جستجو در فهرست کتابخانه را به کاربران می‌دهد، استفاده می‌کنند. تصاویر زیر گویای همین مطلب است.

 

تصویر2. سایت کتابخانهNCSU Libraries MobileNCSU Libraries Mobile))

 

تصویر3. مثالهایی ازصفحات کاربردی تلفن همراه

2.      مجموعه‌های کتابخانه‌ای بر روی تلفن همراه

این مجموعه‌ها می‌تواند شامل کتابهای صوتی، کتابهای الکترونیکی، فایلهای تصویری و فایلهای موسیقی باشد. موارد زیر می‌توانند نمونه‌هایی در همین رابطه باشند:

ارائه مجموعه‌های رسانه‌ای دیجیتال به کاربران به نحوی که بتوانند از راه دور از آنها استفاده کنند، مانند کتابهای صوتی و یا کتابخانه‌های دانشکده‌های موسیقی، می‌تواند منابع شنیداری معرفی شده توسط استاد را در اختیار دانشجویان دوره‌های مربوط قرار دهد.

نمونة دیگر، ارائه کتابهای الکترونیکی است. به عنوان مثال، کتابخانه دانشگاه ویرجینیا 2100 کتاب الکترونیکی در مورد تاریخ آمریکا، داستانهای آمریکایی و بریتانیایی، آثار نویسندگان بزرگ مانند شکسپیر را ایجاد و ارائه کرد. این مجموعه در طول 21 ماه، 5/8 میلیون بار از روی وب‌سایت کتابخانه بارگذاری شد. علاوه بر این، خدمات رسانه‌ای دیجیتال می‌تواند شامل ویدئو هم بشود (کیانی،1390).

کاربرانی که فرصت یا تمایل ندارند به صورت حضوری در کارگاه‌های آموزشی کتابخانه شرکت کنند، می‌توانند از این طریق به اغلب منابع کتابخانه‌ای، کلاسها و تدریسها بر روی دستگاه تلفن همراه خود دسترسی داشته باشند. این کار می‌تواند از طریق نظامهای MP3 و فایلهای ویدئویی که کاربران می‌توانند آنها را دریافت کنند، انجام شود.

نحوة استفاده از کتابخانه و منابع آن نیز می‌تواند از این طریق آموزش داده شود. کتابخانه دانشگاه ایالتی واشنگتن، موارد زیر را در همین رابطه ارائه می‌دهد:

·         راهنمای سه دقیقه‌ای استفاده از مجموعه نقشه‌ها

·        تدریس دو دقیقه‌ای چگونه واژه‌های جستجو را انتخاب کنیم و کاربرد عملگرهای بولی

·        آموزش صوتی استفاده از پایگاه‌های پیوسته برای یافتن مقاله‌های نشریه‌ها.

4. پایگاه‌های اطلاعاتی بر روی تلفن همراه

چنانکه قبلاً گفته شد، تنها کتابخانه‌ها در این رابطه فعالیت نمی‌کنند؛ بلکه دانشگاه‌ها و تهیه کنندگانپایگاه‌ها نیز به طور روزافزون خدماتشان را از طریق تلفن همراه ارائه می‌کنند.

در عین حال، کتابخانه‌ها می‌توانند با ایجاد پیوند های مرتبط و مؤثر برای کاربران خود، در این راه کمک شایانی نمایند. به عنوان مثال، کتابخانه ملی پزشکی آمریکا برای دانشجویان پزشکی این امکان را فراهم کرده است که از راه دور با تلفن همراه خود از PubMed استفاده کنند (کیانی،1390).

معمولاً کتابخانه تورهای راهنمایی فراوانی را با استفاده از کارکنان گرفتار و مشغول خودبرگزار می‌کنند. این تورها می‌تواند شامل تور خدمات، تور ساختمان و تور مجموعه باشد. این تورها می‌تواند به صورت سلف سرویس با استفاده از تورهای شنیداری قابل ارائه بر روی تلفن همراهارائه شود.

تورها می‌توانند به صورت جداگانه یا به صورت تور واحد عرضه شوند که بازدیدکننده می‌تواندبا گرفتن شماره‌ای رایگان، یکی از این تورها را انتخاب کند (کیانی،1390).

6. آگاهی‌رسانی کتابخانه‌ای با استفاده ازخدمات پیام کوتاه متنی

اخطارهای پیام متنی به صاحبان گرفتار تلفن همراه، اخبار کوتاه و پیامهایی را درباره وقایع مهم یا ارائه اطلاعات درخواستی، عرضه می‌کند. کتابخانه‌ها آغازگرارائه چنین آگاهی‌رسانی سریع به عنوان فهرستی اضافی به کاربران بوده‌اند. اطلاع‌رسانی به دانشجویان در مورد اینکه چه زمانی کتابداران متخصص جستجو در کتابخانه هستند و برای ارائه خدمات مرجع آماده‌اند.

7. خدمات مرجع با استفاده از خدمات پیام کوتاه متنی

خدمات مرجع در کتابخانه امروزه به صورت روزافزونی به سوی مجازی شدن در حرکت است و کتابخانه‌ها خدمات خود را به محققان از راه دور ارائه می‌دهند. فن آوریهای مختلفی در این راه مورد استفاده قرار گرفته است. پیام‌رسانی فوری، پست الکترونیک و امروزه پیام کوتاه متنی این کار را برای کتابداران به منظور ارائه خدمات مرجع به کاربران گرفتار خود، فراهم کرده است.

در اینجا به دو بحث متفاوت می‌توان اشاره کرد. یکی بحث آگاهی‌رسانی به کاربر در مورد وضعیتامانت خود مانند تعداد منابع امانت برده شده، زمان پایان امانت، منابع رزرو، منابع معرفی شده توسط استاد یک درس خاص و ... که در قالب خدمات قبلی می‌توان ذکر کرد.

اما بحث دوم این است که قابلیت ابزارهای سیار همیشه شامل فعالیتهای تعاملی با کاربر نیست، بلکه در بعضی مواقع می‌توانند به عنوان ارتقای خدمات کتابخانه‌ای و کمک به کتابداران مورد استفاده قرار گیرند. کمپانی سیرسی دینیکس ابزار گردش مواد قابل حملی با نام پاکت سیرک[17] را ارائه کرده است که به کتابداران امکان دسترسی به نظام مدیریت کتابخانه را بر روی پی دی ای[18]می‌دهد. این ابزار کتابداران را قادر می‌سازد در حالی که در مکان اصلی خود مستقر نیستند، به یاری کاربران بشتابند. برای مثال، زمانی که در داخل قفسه‌های مجموعه یا در اطراف کتابخانه درحال قدمزدن هستند،به ارائه خدمات بپردازند (کیانی،1390).

 

تصویر4. سایت تلفن همراه کتابخانه کالج بستان (Boston collage university)

1.    درخواست کتاب جدید و یا مورد نیاز مراجعان با استفاده از پیام کوتاه.

2.    ارائه خدمات هوشمند( پاسخ به سوالات پیامکی تکراری مراجعان در برخی موضوعات ).

3.    ارائه اطلاعات عمومی مانند ساعت کارو....

4.    ارائه و اشاعه اطلاعات تخصصی در زمینه های گوناگون علمی، فرهنگی، مذهبی و... به صورت پیامک. مثال: پیام ارزشمند کتابی گزینش شده از سوی کتابدار با هدف گسترش دسترس پذیری عموم به اطلاعات صورت می گیرد.

5.    اعلام مفقودی کارت توسط اعضا با اس ام اس به کتابخانه.

6.    اعلام مفقودی کتاب از طرف عضو بوسیله اس ام اس به کتابخانه.

7.    ارائه پیشنهادات و انتقادات اعضا با اس ام اس.

8.    اعلان جشن ها، نمایشگاه ها و همایش ها از طریق اس ام اس به اعضا.

9.    درخواست تهیه کپی از منبعی خاص و یا پرینت آن با ارسال اس ام اس به کتابخانه و پست به آدرس درخواست کننده؛ با عنایت به این موضوع که هزینه از شارژ مالی وی کسر می گردد.

نمونه هایی از خدمات تلفن همراه درکتابخانه های ایران

         1. سایت دیجیتالی کتابخانه ملی بر روی تلفن همراه[20]

با عنایت به این موضوع که کتابخانه ملی نرم افزار تلفن همراه کتابشناسی ملی را در 24 مهر سال 1390 رونمایی کرد. رییس کتابخانه ملی[21]اظهار داشت: "نرم افزار تلفن همراه کتابشناسی ملیاین امکان را به کاربر می دهد تا از طریق تلفن همراه به تمام فهرست کتاب ها و اسنادموجود در کتابخانه ملی دسترسی پیدا کند. تاکنون نرم افزار رسا اطلاعات مربوط به یکو نیم میلیون جلد کتاب و یک میلیون منابع غیرکتابی را در اختیار پژوهشگران و علاقه مندان قرار می داد و اینک این خدمات را به صورتی ارائه می دهیم که فرصت مطالعاتی رابرای مردم و دوستداران کتاب فراهم کنیم."

با اجرای این نرم افزار،کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران به عنوان سومین کتابخانه در جهان خدمات خود را ازطریق تلفن همراه ارائه می دهد. امید است با تلاش های آتی امکان جستجو در متون ومنابع را نیز برای کاربران ایجاد شده و راههای ارتباط و تعامل کاربران باسازمان اسناد و کتابخانه ملی گسترش یابد".

25 میلیون فهرست سند، یک و نیم میلیون کتاب، یک میلیون جراید و یک میلیون منابع غیرکتابی قابل انتشار در نرمافزاری برای استفاده عموم مردم در گوشی همراه در سایت کتابخانه ملی ایران بارگذاری می شود. هدف این است که به جای اینکه مراجعان به این کتابخانه بیایند اطلاعات به مخاطبان ارائه شود تا فرهنگ مطالعه و افزایش میزان سرانه ارتقاء یابد.

این نرم افزار در محیط گوشی همراه و رایانه قابل استفاده است که به نوعی تنها منحصر به جمهوری اسلامی ایران است و ایران توانسته سومین کتابخانه ای باشد که خدمات خود را از طریق گوشی همراه و رایانه به مخاطبان ارائه کند.عرضه این نرم افزار کاملاً رایگان است و هم در سایت پارس آذرخش و هم در سایت کتابخانه ملی قرار می گیرد ویک فایلAPKمی باشد که به راحتی قابل نصب بر روی تلفن همراهو یا تبلت میباشد و تنهالازم است کاربران به اینترنت متصل شوند. درکتابخانه ملی نیز امکان استفاده از ایننرم افزار بدون پرداخت هزینه امکان پذیر است.

وی گفت: "یکی از جدیدترین سیستم عامل هایی که به بازار آمد آندروید است. سیستم عامل های قبلی مثل سیستم عامل اپل مکینتاش[22] که بسیارخوب و بسیار گران است و سیستم عامل بلک بری[23]که فراگیر نشد اما سیستم عامل سوم اندروید[24] است که در اکثر تلفن هایهمراه از قیمت های پایین گرفته تا گران ترین بیشترین جامعه استفاده کننده را دارد و ما توانستیم خودمان را با این سیستم وفق دهیم."

با غنی سازی این سایت می توان 2.5 میلیون جلد فهرست کتب و 25میلیون فهرست اسناد را با استفاده از گوشی همراه در اختیار افراد قرار داد. وی ادامه داد: کتاب از آثار مکتوب بشر و نشانه تمدن و فرهنگ جوامع بشری بوده ومسئولان کتابخانه ها که میراث دار این مهم هستند باید کتابها را در غالب خطی، چاپی،سربی و سنگی به نسل جدید انتقال دهند. رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی کشور افزود: برای ارتفای فرهنگ کتاب و کتابخوانیدر کشور، حجم کتاب را کم کرده و با تایپ بهتر در ایستگاه ها، داخل اتوبوس ها،هواپیما، محیط کار، پایانه های مسافربری و در منازل تا افراد جامعه در اوقات فراغت از این فرهنگ مهم استفاده داشته تا منابع به راحتی در دسترس مصرف کننده قرار گیرد.

        2 . اطلاعات منابع کتابخانه مجلس بر روی تلفن همراه[25]

نسخه نرم افزار تلفن همراه کتابشناسی اطلاعات منابع کتابخانه مجلس کهبراساس سیستم عامل آندروید طراحی شده، همزمان با نخستین همایش کنسرسیوم محتوای ملیارائه شد.کنسرسیوم به تاریخ 28 آبانماه 90 در حوزه هنریسازمان تبلیغات اسلامی برگزار شد، کتابخانه مجلس شورای اسلامی به عنوان یکیاز اعضای اصلی هسته مرکزی این همایش علاوه بر ارائه سی دی فهرست نسخ خطی خود، نسخه نرم افزار تلفن همراه کتابشناسی اطلاعات منابع کتابخانه مجلس که براساس سیستم عامل اندروید طراحی شده و قابل استفاده برای تمامی افراد است را ارائه کرد.

این نرم افزار امکان جستجو در بانک کتابشناسی کتابخانه مجلس را فراهم می کند .
مهم ترین ویژگی این نرم افزار در دسترس بودن همیشگی آن است و کاربران میتوانند از خدمات کتابخانه مجلس همیشه و همه جا استفاده کنند.در این نسخه نرم افزارتنها قابلیّت جستجوی منابع اطلاعاتی موجود در کتابخانه مجلس وجود دارد. طراحی نرم افزار به گونه ای است که برایسیستم های عامل تلفن همراه (اندروید) نوشتهشده است و کاربر می تواند پس از دریافت نرم افزارمربوط و بارگذاری آن بر روی تلفن همراه خود به راحتی از آن استفاده کند.

نسخه اصلی نرم افزار یک فایل اجرایی است که بهراحتی قابل نصب بر روی تلفن همراه و یا تبلت بوده و تنها لازم است کاربران به اینترنتمتصل شوند.

و اما از آن جا که در ابتدای راه ارائه این خدمات در کتابخانه ها هستیم، چالش هایی در پیش رو خواهد بود. شایان ذکر است درسال 90 شاهد رونمایی از نرم افزار نسخه اندروید جستجوی کتابشناسی ملی در 24 مهر بودیم. البته این مساله گوشه ای از خدمات قابل ارائه در کتابخانه هاست که کتابخانه ملی ایران به عنوان کتابخانه مادر و قلب تپنده اطلاع رسانی کشور خوشبختانه در صدد انجام این پروژه و بهره برداری از آن است. کتابخانه مناطق نفت خیز جنوب نیز از شرکت پارس آذرخش در همین راستا درحال دریافت خدمات مبتنی بر تلفن همراه است و تاکنون اطلاعی از راه اندازی و بهره برداری از خدمات کتابخانه ای ارائه نشده است.

3.    کتابخانه مرکزی آستان قدس تقریبا در همین محدوده زمانی موفق به ارائه خدمات بلوتوث و اس ام اس در کتابخانه مرکزی گشته و گامی بزرگ در راستای جلب رضایت کاربران برداشته است. 

آن چه باید صورت گیرد کشف راه های موفق آمیزتر ارائه خدمات نوین تلفن همراه در کتابخانه ها با پیمایش کاربران (جامعه استفاده کننده) کتابخانه است.

خدمات کتابخانه ای بوسیله تلفن همراه حاصل بهره گیری از فن آوری های اطلاعاتی در کتابخانه ها هستند. هدف از ارائه فن آوری تلفن همراه در کتابخانه گسترش و بسط دسترسی به منابع و امکانات کتابخانه ای از راه دور و استفاده از مزایای دسترسی از هرکجا و در هر زمان به کتابخانه است. خدمات تلفن همراه ارائه شده در این مقاله عبارتند از: خدمات پیام کوتاه و کاربردهای کتابخانه ای آن، خدمات ارائه فن آوری بلوتوث و مزایای بهره گرفتن از آن در محیط کتابخانه، خدمات ارائه سایت کتابخانه بر روی تلفن همراه و امکان جستجوی تلفن همراه، خدمات پرداخت الکترونیکی هوشمند وغیره.

همگامی با فن آوری های نوین در کتابخانه ها همواره بر اساس پیشرفت و خدمت رسانی بهتر به جامعه استفاده کننده بوده است. لذا ارائه خدمات تلفن همراه به مراجعان با توجه به گستره، راحتی و جذابیت استفاده آن لازم است در برنامه ریزی  و بودجه مد نظر مدیران کتابخانه ها قرار گیرد.

شناسایی خدمات تلفن همراه در کتابخانه های ایران صورت گرفته و ارائه برخی خدمات تلفن همراه در چند کتابخانه ازجمله ملی ، مجلس و آستان قدس در حال بهره برداری است. پیشرفت های کتابخانه ملی، مجلس و آستان قدس در راستای ارائه خدمات تلفن همراه در قالب جستجوی فهرست کتابخانه ها، خدمات پیامک و بلوتوث، بیانگر نگرش مثبت دست اندرکاران این کتابخانه ها در راه اندازی و استفاده بیش تر از خدمات نوین فن آوری تلفن همراه است. البته تا بکارگیری کامل این فن آوری درراستای خدمات مختلف به کاربران و برخورداری دیگر کتابخانه های ایران نیازمند پژوهش و برنامه ریزی هستیم.

مطالعه چالش های موجود در کتابخانه ها بوسیله کتابداران کارشناس و پژوهشگران، به همراه مطالعه پروژه های نوین مطرح در عصر تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات در کتابخانه های بزرگ دنیا به رفع بسیاری از نواقص و کاستی های موجود در انواع کتابخانه ها کمک خواهد نمود. ریشه یابی مشکلات و شناخت راهکارها و فواید استفاده از فن آوری روز از جمله رسالت های کتابداران عصر دیجیتال است که وظیفه سخت تری را در جهت ارائه انواع خدمات اطلاع رسانی به خیل عظیم کاربران بر دوش دارند

با توجه به این که در زمینه خدمات تلفن همراه در کتابخانه های ایران پژوهشی صورت نگرفته و درهیچ کتابخانه ای کلیه خدمات قابل ارائه به وسیله تلفن همراه وجود ندارد، توصیه می شود تحقیقات بیشتری در کتابخانه ها و سازمان های فرهنگی در خصوص شناخت، پیاده سازی و بکارگیری این فن آوری انجام پذیرد.