نشر کتب چاپ سنگی فارسی در هند و پاکستان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناس ارشد علوم کتابداری و اطلاع رسانی سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی

2 کارشناس اداره مخطوطات سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی

چکیده

پژوهش حاضر با هدف بررسی نشر کتب چاپ سنگی فارسی در شبه قاره هند و پاکستان براساسِ کتب چاپ سنگی موجود در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، کتابخانه ملی، کتابخانه مجلس، فهرست کتب چاپ سنگی کتابخانه گنج بخش پاکستان، کتابخانه های هند، منابع مرجع، سایتهای اینترنتی و... انجام شده است. با بررسی صورت گرفته در شهرهای بمبئی، لکهنو، کانپور، لاهور، کلکته، آگره، الله آباد، اجمیر، بهوپال، حیدرآباد، دیوبند، رامپور، پتیاله، جبل پور، دهلی، جونپور، شاهجهان آباد، بنگلور، علیگره، بجنور، کشمیر، اورنگ آباد، اکبرآباد، ملتان، گجرات، کراچی، کویته، پیشاور، راولپندی، عظیم آباد، سیالکوت و... مطبعه و چاپخانه سنگی وجود داشته است. مهمترین مطبعه منشی نولکشور[3] بوده که در شهرهای لکهنو، بمبئی و کانپور و لاهور، کلکته، اجمیر، پتیاله و جبل پور دارای شعبه بوده است. منشی نولکشور، میرزا ملک الکتاب شیرازی میرعلینقی تاجرکاشانی، شیخ علی محلاتی حائری، محمد عبدالرحمن بن محمد روشن خان، میرزا ابوطالب شیرازی، مشهدی محمدرضا شیرازی، میرزا علینقی تاجر شیرازی، محمد علی بن اسماعیل شیرازی، محمد اسماعیل تاجر یزدی، محمد اسماعیل جهرمی زاده، میرزا علینقی صاحب تاجر شیرازی و... از بانیان اصلی نشر کتب چاپ سنگی در هند بوده اند.
 

کلیدواژه‌ها


مقدمه

دو ملّت بزرگ ایران و شبه قاره هند ازروزگاران کهن به علت اشتراکات زبانی، نژادی و همسانی تمدن در منطقه، دارای روابط فرهنگی و اجتماعی همه جانبه‌ای بوده اند. یکی از عناصر مهم این میراث گرانبها، زبان فارسی است که در بین مردمان این منطقه چون آب روانی جاری بوده و هزاران شاعر، عارف و نویسنده از آن جرعه ها برگرفته و کتاب‌ها و آثار فوق العاده مهمی پدید آوردند که بسیاری از آنها حقیقتاً جاودانه شده اند. دو کشور ایران و هند دارای سوابق دیرینه و از تمدن و فرهنگ والایی برخوردارند و همین باعث شده است این همبستگی بین دو دولت و دو ملت در طول تاریخ وجود داشته و همواره شاهد شکوفایی و پیشرفت روابط باشیم. جمله‌ای از جواهر لعل نهرو نقل شده که هیچ دو کشوری را در تاریخ پیدا نمی‌کنیم که قدمت و توسعه ارتباطات آنها بیش از ایران و هند باشد و جمله دیگر که ایشان این است که در میان اقوام و مللی که به هند وارد شدند و با هند در تماس بودند پرتأثیرترین آنها ایرانی‌ها بودند. روابط چند هزار ساله‌ای که بین ایران و هند بوده از دوره‌های قبل از اسلام شروع شد و تا به حال ادامه داشته است. هم ایرانی‌ها به هند و هم هندی‌ها به ایران خدمت کرده‌اند. خدمات متقابل ایرانیان و هندی‌ها نسبت به هم خدمات برجسته‌ای در طول تاریخ بوده، چراکه بسیاری از عرفا، علما، شعرا و اندیشمندان ایرانی هند را انتخاب کردند و به هند آمدند. هند سرزمین آمال، سرزمین آرزوها و تحقق اهداف عالیه و عرفانی آنها بوده است. ایران و هند از زمان‌های بسیار قدیم دارای روابط فرهنگی و سیاسی و اقتصادی بوده‌اند. نهرو در کتاب کشف هند می گوید: روزی زبان فارسی زبان رسمی و زبان طبقات تحصیل کرده در سراسر هند بود. هر شخص تحصیل کرده و با فرهنگ، می بایست یکی از دو زبان  فارسی و یا سانسکریت را بداند. (تفصلی، 1361، ص132).

شروع چاپ نخستین کتاب‌های فارسی در هند را باید اواخر قرن هیجدهم و اوایل قرن نوزدهم دانست. در طی قرن نوزدهم به تدریج بخش بزرگ این سرمایه اصلی و مهم میراث فرهنگی ایران در هند، یعنی کتاب‌های خطی از کتابخانه‌ها بیرون کشیده شد و به دو روش سربی و سنگی طبع شد. (غروی، 1350، ص1) باید یادآور شد که بسیاری از آثار فارسی برای اولین مرتبه در همین چاپخانه ها چاپ و منتشر شده و در اختیار علاقه مندان گذاشته شده است. از نیمه دوم قرن هجدهم که صنعت چاپ به هندوستان آمد تا کنون هزاران کتاب علمی، تاریخی، فلسفی، دینی و ادبی به زبان فارسی در شهرهای مختلف هندوستان به چاپ رسیده و به سراسر جهان منتشر شده است. می توان گفت که تقریبا کلیه شاهکارهای کلاسیک ادبیات فارسی قبل از ایران در هندوستان به چاپ رسیده و در جهان منتشر شده است. در سال۱۸۱۰اولین چاپخانه سنگی در کلکته تاسیس شد و در همین سال نخستین روزنامه به نام هندوستانی به زبان فارسی در کلکته منتشر شد. (معروفی، 1387)

استوری کتابشناس معروف می‌نویسد: "من شخصاً هنگام بازدید از لکهنو از چاپخانه‌های فارسی شهر که تعدادشان فقط برای چاپ سنگی دوازده عدد بود بازدید کردم که مهمترین و بهترین آنها دو چاپخانه متعلق به حاجی محمد حسین و مصطفی خان بود که کتاب‌های چاپ حاجی محمد حسین از لحاظ کم غلط بودن در سراسر هند ممتاز می‌باشند. این چاپخانه نیز دارای سرگذشتی جالب و شنیدنی است. در سال 1849 منشی رصدخانه لکنهو بنام کمال الدین حیدر، به امید آنکه بتواند وارد دربار شود و شغل و منصبی بیابد، تاریخ خاندان سلطنتی اُوِده را نوشت که توسط چاپخانه حاجی محمد حسین به چاپ رسید. اما وقتی آن را به نظر شاه اوده رساندند از دو عبارت آن خوشش نیامد و به‌فرمان وی رصدخانه و چاپخانه هر دو تخریب شد. به این ترتیب این چاپخانه تعطیل شد و چاپخانه‌های دیگر لکهنو نیز بحال نیمه تعطیل درآمدند. صاحب چاپخانه مسیحا در کانپور به صاحبان چاپخانه‌های فارسی در لکنهو پیشنهاد کرد که با دستگاه خود به کانپور مهاجرت کنند. گروهی از صاحبان چاپخانه‌ها این دعوت را پذیرفتند و به کانپور رفتند. بعضی از جمله مصطفی خان که دعوت مزبور را پذیرفت، شعبه‌ای نیز در لکنهو داشت اما هیچ وقت و در هیچ قسمتی از کتاب‌های چاپ لکنهو ذکری از محل چاپ نشده است. سه شهر مهم کلکته، بمبئی و لکنهو مراکز اصلی و اولیه چاپ کتاب‌های فارسی در هند بودند. در شهرهای دیگر هند نیز کار چاپ کتاب‌های فارسی دارای سابقه‌ای طولانی است. با آغاز نیمه دوم قرن بیستم تاریخ طلایی چاپ و انتشار کتاب فارسی در هند تمام شد. استقلال پاکستان سبب گردید که مسلمانان مهاجر بقایای کتاب‌های خطی و چاپی فارسی را که از دستبرد کتاب دوستان اروپایی برکنار مانده بود با خود به پاکستان ببرند. سیاست فرهنگی دولت مستقل هند هم اگر چه بر دوستی با کشورهای مسلمان و بخصوص فارسی زبانان استوار شده، اما با تقویت زبان‌های محلی و رسمی شدن زبان هندی، کار پیشرفت زبان فارسی را در هند کند و کندتر ساخت."(غروی، 1350، ص10)

وقتی صحبت از آثار مکتوب فارسی در شبه‏قاره می شود، نباید کتاب‌های چاپ سنگی را فراموش کرد که بازوی فرهنگ اسلامی و بومی در شبه ‏قاره است. صنعت چاپخانه در شبه ‏قاره، زودتر از ایران شروع به کار کرد و ما در سال 1781 م شاهد چاپ اولین کتاب فارسی که انشای هرکرن باشد، بودیم. از آن سال تا امروز هیچ وقفه ‏ای در چاپ و نشر کتاب فارسی در شبه ‏قاره نیفتاد. البته قرن 19 و نیمه اول قرن 20 میلادی اوج چاپ کتاب فارسی و رونق چاپخانه ‏ها در شبه ‏قاره بود تا حدی که ناشران و تاجران کتب خجند، کابل، قندهار و قفقاز که ظاهراً در کشورهای متبوع خود امکانات چاپ را نداشتند، چاپ کتاب را به چاپخانه‏ های شبه ‏قاره سفارش می‏ دادند و نسخه ‏ها را به کشورهای خود می‏ بردند. از سوی دیگر بمبئی مرکز استقرار ناشران و تاجران ایرانی الاصل بود و آنان بیشتر، آثار ایرانی را در چاپخانه‏ های بمبئی چاپ می‏ کردند. تعداد کتب فارسی چاپ سنگی شبه ‏قاره، بالاتر از تعداد کتب مشابه در ایران است. بسیاری از کتاب‌های فارسی که در هند به طبع می رسید چون برای مردم ایرانی یا مصرف در ایران بود پشت آنها را با نام سلاطین ایران یعنی ناصرالدین شاه مزین می کرده اند.

کتابخانه های ایران علی الخصوص کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی و کتابخانه های دیگر مانند کتابخانه ملی، کتابخانه مجلس و... دارای کتب چاپ سنگی نایاب وکمیاب است که در موضوع‌های مختلف بوده ودر شهرهای هند و پاکستان وکشورهای مختلف چاپ شده‌اند. نظر به خدمات ارزنده چاپخانه‌ها در شبه قاره هند در زمینه گسترش و توسعه و تعمیم زبان و ادبیات فارسی بی مناسبت نیست پیشینه نشر کتب چاپ سنگی فارسی در شبه قاره هند مورد بررسی قرار گیرد. بنابراین با توجه به مطالب فوق و علی رغم ارزش این منابع مسئله پژوهش حاضر این است که مشخص نیست در چه شهرهایی از هند مطبعه چاپ ستگی وجود داشته و بانیان نشر کتب چاپ سنگی چه افرادی بوده اند. شواهد و قرائن و کتب موجود در کتابخانه های ایران و فهرست های چاپی موجود نشان می دهد که در گذشته صنعت چاپ سنگی در هند قبل از ورود صنعت چاپ سنگی در ایران وجود داشته و بسیاری از نسخه ها به سفارش سلاطین و علماء و تاجران و کتابفروشان جهت چاپ در هند سفارش داده شده‌اند. هدف اصلی این مقاله بررسی پیشینه نشر کتاب‌های چاپ سنگی فارسی  هند است. اینکه 1. در چه شهرهایی از هند و پاکستان مطبعه و چاپخانه چاپ سنگی وجود داشته است. 2. چاپخانه و مطبعه‌های سنگی در شهر هند و پاکستان چه نام داشته اند؟ و 3. بانیان نشر کتب چاپ سنگی در هند و پاکستان چه اشخاصی بوده اند؟

روش کار در دستیابی به هدف این مقاله به شیوه تحقیق کتابخانه‌ای بوده و منابع این پژوهش مبتنی بر کتاب‌های کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، کتابخانه ملی، کتابخانه مجلس، سایت های اینترنتی کتابخانه های هند، فهرست کتاب‌های فارسی چاپ سنگی و کمیاب کتابخانه گنج بخش پاکستان، فهرست ها، کتابشناسی‌ها و... است. بر این مبنا نخست سعی گردید کتاب‌های چاپ سنگی در دسترسِ چاپ شده در هند بررسی و اطلاعات مورد نیاز استخراج گردد.

 

بطورکلی، بررسی های مولفان نشان می دهد علی الظاهر در شهرهای بمبئی، لکهنو، کانپور، لاهور، کلکته، آگره، الله آباد، اجمیر، بهوپال، حیدرآباد، دیوبند، رامپور، پتیاله، جبل پور، دهلی، جونپور، شاهجهان آباد، بنگلور، علیگره، بجنور، اکبرآباد، اورنگ آباد، ملتان، گجرات، کراچی، کویته، پیشاور، راولپندی، عظیم آباد، سیالکوت و... مطبعه چاپ سنگی وجود داشته است.

 

در ذیل نام شهر و مطبعه هایی شناسایی شده در هر شهر نام برده می شود.

 

لکنو یا لکهنو: پایتخت ایالت اوتار پرادش در هند است. مطبعه‌های شناسایی شده در این شهر عبارتند از:

مطبعه فیض محمدی‎‏،‏‏ منشی گلاب سنگه، جعفری‎‏‏، منشی نول کشور‎ ‏‏، علوی علی بخش خان‎‎‏، انوار المطابع‏‏، منشی پراگ زائرین‎، مسیحایی‏، اث‍ن‍ا ع‍ش‍ری‌، سیدع‍اب‍د ع‍لی‎، منشی تیج کمار‏، گلزار‏‏، انوار احمدی، مجتبائی‎‏، محمد حسین و ولی محمد‎، عیسوی‏، رام کمار پریس، خورشید راسی پریس‎، اوده، انوارالمطابع‏‏، سرکاری، سلیمانیه برقی پریس، اوصح المطابع‎، امع المطابع‎‏‏، یوسفی‏‏، حیدریه ‏‏ ‎‏، مطلع نور‏‏، اشرف الاخبار‏‏، ‏‏‌ مش‍رق‌ الان‍وار‎‏، ‏‏ فیض احمدی‏، ‏‏ علوی‎، ‏‏ گلزار محمدی‎‎، ‏‏ دبدبه احمدی ‎، ‏‏ علوی محمد علی بخش خان‏‏، ‏‏ مولائی، فخرالمطابع ‏‏، ‏‏ ثمرهندی ‏‏‏‎‏، راجه رام کمار‎‏، ‏‏ محمد یوسف‏،‏ ‏‏ نقوی (کارخانه عماد الاسلام)، سرفراز، محمدیه، مجمع العلوم، جعفریه، امامیه مشن، اوده، نظامی، محمدی، یوسفی، رضایی، مصطفایی، نور المطابع، حسینی، مطلع الانوار، انوار الاخبار، نقوی، مظفری، قاسمی، ریاض الرضا، بوستان(بستان) مرتضوی، فیض، مظهرالعلوم، خزینه الدرر،جعفری، انوار محمدی، حافظ محمود حسن

 

بمبئی: شهر، مرکز ایالت مهارشترا در هند. بمبئی از بنادر عمده و دومین شهر پر جمعیت هند است. این بندر در غرب هندوستان و کنار اقیانوس هند قرار دارد. بمبئی در سدة سیزدهم و نیمة اول سدة چهاردهم، از مهمترین مراکز طبع و نشر کتابهای فارسی و عربی بود و در آنجا بسیاری از صاحبان چاپخانه ها با ملیت‌ها و گرایش‌های مذهبی گوناگون به انتشار آثار فارسی در رشته های مختلف علمی و علوم دینی اشتغال داشتند. مطبعه‌های شناسایی شده در این شهر عبارتند از:

 مطبعه میرزا کریم صاحب شیرازی، فیض رسان، امیرالدین، علی محلاتی حائری، دادو میای، احمدی، سعادت آیت مظفری، محمد حسین بن محمد سلیم منشی، سلطانی، جعفری، الحسنی، دت پرسات پریس، رحیمی، کریمی، داوودی، حسنی، حسینی، قادری، نادری، بلالی، یونیورسال پرس، شاهجهانی، سپهر، خورشید، حیدری، میرزا ابوطالب شیرازی، شهابی، مصطفوی، ‏‏ فتح‌الکریم، محمدی، ‎‏مصطفایی‏‎‏، چیترا پاربها، انجمن اخوت(خلافت)، گ‍ل‍زار ح‍س‍نی، ع‍ل‍وی‎، ملک الکتاب شیرازی‎، جهانگیر لیتهو پریس‎‏، کارخانه محمدی، مظفری‎‏ ‏‏،‏ پریس آگره‎‏، محمدرحیم‌خان ملک‌التجار‎‏‎‏، برجیس‏‎‏، ناصری، اسلامی، ‏‏ مجتبائی‎، ‏‏ صفدری، ‎جهانگیری، محمدیه، العلوم، گلبهار، نخبه الاخیار، منشی نول کشور، منشی فضل الدین‏،‏ اعجاز محمدی، عباسعلی شیرازی، الاسلام، شیخ عبدالوهاب شیرازی، محمد حسن کاشانی، نظامی، شرفعلی، شیرازی و سلطانیه، چیترا پربها پریس، لچهمن، مخدومی، منشی فضل الدین، برتش اندیا پریس، مشهدی محمد رضا شیرازی

 

لاهور: یکی از شهرهای پاکستان و مرکز ایالت پنجاب این کشور است. مطبعه‌های شناسایی شده در این شهر عبارتند از:

 مطبعه مبارک علی‎‏،‏ ‏‏ کریمی‎، چاپخانه کتابخانه طلوع اسلام‎‏‏‏، مکتبة قادریه‏، ‏‏ علمی پریس هپتال رود‎‎، ‏‏ فیض عام‏‎‎، نگینه پریس، پنجاب یونیورسیتی‎، ‏‏ راجپوت پرینتینگ لاهور‏‎ ‎‏، ‏‏ مفید عام‏‎‎، پریس سیم‎، علمی پرینتینگ پریس، عالمگیر الیکرک‎ ‎‏، احمد تاجر کتابفروش کشمیری‏ ‎‏،‏ نسیم پریس‏، ‏‏ هوئی‏، اسلامیه‎‏، شیخ جان محمد اله‌بخش‎، ‏‏ رفاه عام‎، نگینه سیتم پریس‎ ‏‏، ‏‏ پنجابی‎، ‏‏ مصطفائی‎ ‎، ‏‏ افصل‎، ‏‏ گلزار محمدی، دین محمدی، آفتاب عالم پریس، شیخ برکت علی، منشی گلاب سنگه، خورشید عالم پریس، انوار احمدی، حمایت اسلام پریس، رفیق عام پریس، ضیاء القرآن، قادریه، عام پریس، قیصربرادرس، سرکاری، اتفاق، پردیس، عزیزی، اسلامیه سیم پریس، پریس ویکتوریا، امپیر نیوئیل پریس، شمس الهند، رفاه عام پریس، یونیورسال پریس، احسن المطابع، منشی نول کشور، گلشن رشیدی، سلطانی، سیفی، شمس الهند، گیلانی، پنجاب یونیورسیتی، هوپ، محمدی، مکتبه نبویه، مقبول عام پریس، سرکاری، انشا پریس، تعلیمی پرینتینگ پریس، کتب خانه اعظم لاهور، منشی فخرالدین، جامی، صحافی، کاشی رام پریس، حجازی پریس، اتالیق هند، علیمی، فیروز پرنتینگ پریس، کیکستن پریس، حمیدیه استیم پریس، شفیق پریس، زاهد بشیر پریس،کاشی رام، مجتبایی، کارونیشن پریس، اتحاد پریس، کوه طور، استقلال پریس، نویس پریس، حیدری پریس، گلزار هند، نامی پریس، رپن پریس، روتری پرینتینگ پریس، قادری، دامنگیر، مسلم پریس، رحمانی، بهاول پریسآ رشید آرت پریس، هندوستانی، جلوه نور، المعارف، نقوش پریس، ناظری، حسامی، مطلع نور، نذیر پرینتینگ پریس، آکادمیک پریس، مطلع نور، پاکستان تایمز پریس، ایور گرین پریس، پاکستان اینترنشنال پرینتر، ایزدی، نیر اعظم

 

دهلی: در ناحیه مرکزی نیمه شمالی هند. دهلی دومین کلانشهر بزرگ هند است و دهلی نو، پایتخت هند نیز بخشی از این کلانشهر است. مطبعه‌های شناسایی شده در این شهر عبارتند از:  

 مطبعه تجلی پریس‏، سب رنگ کتاب گهر‎‏، ‏‏ مفید الخلائق‏، الیکرک پرینتینگ ورکس، ‏‏ محمود المطابع، مطبوعه جدید پریس بلیماران ‎، رلی پرسینک کس فائن ادلیتهوت برانج دریا گنج‎، ‏‏ مصطفایی‏‎‏‎ ‎، ‏‏الجید‎‏‏، احمدی، مکتبه الرحیمیه‎‏‎،انصاری‎ ‎، کتابخانه رشیدیه، سیدالمطابع، مجتبایی، کتب خانه سلیمانیه، دلی پرینتینیگ، احمد صدیقی، جمال پرینتینگ پریس، سلیمانی چرخی دالان، جان جهان، محبوب المطابع، برقی پریس، اثنا عشری، محمدی، محب، مکتبه الاعزازیه، کتابخانه نذریه، پریس هندو، اکمل المطابع، یوسفی، میرفخرالدین، مرتضوی، ناروقی دهلوی، نظامی، عبدالغفور، دارالسلام، علوم، مسلم پریس، نادرالمطابع، اخبار اردو پریس، عنایت حسین، مسلم بک دپو، فیض عام، حسنی، هندو لیتهو گریگ پریس، جامعه پریس، فاروقی، تحفه هند، ناصری، رضوی، منبع فیض، جنرال پرینتینگ پریس، هندو، رای بهونی پرشاد، میور پریس، سراجی، مطبع العلوم، شرف المطابع، افتخار دهلی، اخبار خیرخواه هند

 

حیدرآباد: یا حیدرآباد دکن، یکی از شهرهای بزرگ هند و مرکز ایالت آندرا پرادش هند و پایتخت سلسله نظامهاى دکن است. مطبعه‌های شناسایی شده در این شهر عبارتند از:

مطبعه ‏‏شمس المطایع، ‏‏‏سیدی، ‏‏ حیدرآباد، مسیح الزمان، نواب نامه نگار، قادری، اعجاز مشین پریس، عهدآفرین برتی پریس، سیدی دارالشفاء، حیدری، معین پریس، مفید عام، صحیفه، عزیز دکن، عزیر المطابع، شوکت الاسلام، مفید دکن، خیرخواه، مکتبه سعدی، اعظم استیم پریس، اسلیم پریس، چادمینا، شمس الاسلام، فخر نظامی، امیدیه، مشین پریس، محبوب شاهی، دستگیری، سرکارعالی انتظامی، محمدی، صابری، مکتبه عزیزیه، عثمان پریس، جامعه عثمانیه، محبوب پریس، بشیر دکن، فیض الکریم، نورالاسلام، انوار الاسلام، تاج پریس، رزاقی مشین پریس، فخری، سعید آرت پریس، محمود پریس، شمسی، نظام دکن، دارالطبع صدر انبار خانه، عند آفرین برقی پریس

 

کانپور: بزرگترین شهر ایالت اوتار پرادش است. مطبعه‌های شناسایی شده در این شهر عبارتند از:

‏‏ مطبعه منشی نول کشور ‎، ‏‏ نظامی‏‎‏، ‏‏ مجیدی‏‏، ‏‏ نجم العلوم‎‏، ‏‏ هوپ پریس‎‏، ‏‏ نامی پریس، ‏‏ انتظامی‎‎‏، ‏‏ شعله طور،‏ حاجی محمدحسین‏‎، ‏‏ محمود مطابع‏‏‏،‏ ‏‏‌ جعفری‏‎‏، ‏‏ قیّومی، ‏‏ رزاقی‎‏، ‏‏ مجیدی‎ ‏‎‏،قیومی‎، قیومی‎‎‏، ‏‏ مجیدی، مسیح الزمان، شعله طور، مصطفایی، انتظامی، اوصفی، احمدی، مجتبایی، مسیحایی، عزیری، محمدی، وحیدی پریس، آصفی

 
کلکته: مرکز ایالتبنگال غربی و پایتخت پیشین هند وستان است.  مطبعه‌های شناسایی شده در این شهر عبارتند از:

 ‏‏ مطبعه محمدی، تعلیمی، اردوگائیه، حبل المتین، میرزا عبدالکریم تاجر، امامی، انجمن آسیایی بنگال

معارف، قادری، لیتوگراف، علوی، منشی نولکشور، عبدالمجید، هادی المطابع، نورالافاق،، بشیری، بپتست مشن پریس، مطلع الشمس، مسیحی، احمدی، برکتی، دی چرچ مشن پریس، مجیدی، پرسین پریس، کلیمی پریس، اندیان سن پریس، مظهر العجایب

 

اگرا: در جنوب دهلی نو واقع شده است. تاج محل که یکی از عجایب هفت گانه جهان می باشد در همین شهر قرار دارد. مطبعه‌های شناسایی شده در این شهر عبارتند از:

‏‏مطبعه مفید عام، ‏الهی، ‏‏ ممتازیه، اسلیم پریس، نامی شمسی، پریس آگره، کاشانه ادب، اکبری، سیستم پریس، دبدیه حیدری،، خیرخواه اسلام، ابوالعلائی پریس، مفید خلایق، لاء پرینتینگ پریس، ستاره هند

 

دیوبند: شهری در هند واقع در شمال شرقی دهلی است. مطبعه‌های شناسایی شده در این شهر عبارتند از:

مطبعه کتابخانه اعزازیه، ‏‏ قاسمی‎‏‎، کتب خانه امدادیه، مکتبه الاعزازیه، نش‍نال‌ پ‍رین‍تین‍گ‌ پ‍ریس، کتب خانه رحیمیه

 

الله‌آباد: شهری است در ایالت اوتار پرادش در شمال کشور هندوستان. مطبعه‌های شناسایی شده در این شهر عبارتند از:  

مطبعه انوار احمدی، رام ناراین لعل، رام ناراین لال ارن کمار، و علی بخش‌خان، اس‍رار ک‍ری‍م‍ی‌، ان‍وار اح‍م‍دی‌، مصدر البرکات، اله آباد پلاک ورکس پریس.

 

بهوپال: مرکز ایالت مَدهیاپرادِش است. مطبعه‌های شناسایی شده در این شهر عبارتند از:  

مطبعه‏‏ الصدیقی، ‏‏ شاهجهانی، حمیدی، گورنمنت پریس، ال‍ب‍ه‍وپ‍ال‍ت‍ه‌، فیض شاهجهانی

 

جونپور: شهری‌ در ایالت‌ اوتارپرادش‌ هند است. مطبعه‌های شناسایی شده در این شهر عبارتند از:

 مطبعه کاظمی
 

اجمیر: شهر اجمیر در ایالت راجستان در کشور هند واقع شده‌است.مطبعه‌های شناسایی شده در این شهر عبارتند از:

مطبعه اسلامیه پریس و منشی نولکشور
 

رامپور: شهر رامپور در ایالت اوتار پرادش در کشور هند واقع شده‌است. مطبعه‌های شناسایی شده در این شهر عبارتند از:

مطبعه سرکاری، تاج المطابع و احمدی
 
شاهجهان آباد(دهلی کهنه): نام قدیم دهلی است. مطبعه‌های شناسایی شده در این منطقه عبارتند از:

مطبع صدیقی، فخرالمطابع، میرزایی، راب بهوانی پرشاد، آفتاب هند

 

پتیاله: منطقه ای در هند است.مطبعه‌های شناسایی شده در این منطقه عبارتند از:

 مطبعه منشی نولکشور

 

جبل پور: منطقه‌ای در هند است.مطبعه‌های شناسایی شده در این منطقه عبارتند از:

مطبعه منشی نولکشور
 

بنگلور: این شهر در جنوب هند واقع شده و مرکز ایالت کارناتاکا است. مطبعه‌های شناسایی شده در این منطقه عبارتند از:

مطبعه نبوی، ف‍ردوسی، اح‍م‍د ق‍ل‍ن‍در، سیدعبدالقادر و سید عبدالرشید

 

بجنور: ناحیه و شهری در بخش روهیل کهند در ولایت اوتار پرادش در شمال هند است. مطبعه‌های شناسایی شده در این منطقه عبارتند از:

مطبعه کریم المطابع
 

اورنگ آباد: شهری در هند از ایالت بمبئی است. مطبعه‌های شناسایی شده در این منطقه عبارتند از:

مطبعه خیبر
 

اکبرآباد: مطبعه‌های شناسایی شده در این منطقه عبارتند از:

مطبعه مفید عام
 

علیگره: شهری در هند در ایالت او تارپرادش است. مطبعه‌های شناسایی شده در این منطقه عبارتند از:

مطبعه شروانی پرینتینگ پریس، مسلم یونیورسی پریس، ان‍س‍تیت‍و ک‍ال‍ج‌ ع‍لیگ‍ره

 

جمون: ایالتی در هند است.مطبعه‌های شناسایی شده در این منطقه عبارتند از:

مطبع سرکاری
 

عظیم آباد) پتنه(: نام شهر پاتنا که پایتخت ایالت بهار هندوستان است. در گذشته نام این شهر عظیم‌آباد بوده است.

مطبعه گلشن بهار در این شهر فعالیت داشته است.

 

کشمیر: نام منطقه‌ای است که زمانی دارای دولتی سلطنتی در هیمالیا بوده ‌و امروزه بخش‌هایی از آن مورد ادعای کشورهای چین، هندوستان و پاکستان است. هند دو سوم کشمیر را کنترل می‌کند و پاکستان یک سوم باقیمانده را در کنترل خود دارد. مطبعه‌های شناسایی شده در این منطقه عبارتند از:

مطبعه گلستان، اع‍لی‌ پ‍ریس‌ در این شهر فعالیت داشته اند.

 

ملتان(مولتان): یکی از شهرهای قدیم پاکستان در استان پنجاب مابین پنجاب و سند است. در جنوب غربی لاهور

مطبعه مکتبه کریمیه، فاروقی کتب خانی در این شهر فعالیت داشته اند.

 

گجرات (پاکستان): سرزمینی است در مغرب پنجاب جزو کشور پاکستان. مطبعه‌های شناسایی شده در این منطقه عبارتند از:

مطبعه پنجاب الیگرک پریس، عطای الهی
 

کپورتهله: منطقه ای در پاکستان است. مطبعه‌های شناسایی شده در این منطقه عبارتند از:

مطبع نولکشور پریس، جکجیت پریس
 

کراچی: بزرگترین شهرستان اصلی، بندر اصلی پاکستان، همچنین پایتخت استان سند است. مطبعه‌های شناسایی شده در این منطقه عبارتند از:

مطبعه سعیدی،لیتهو پرنینگ ورکس، مطبع فیض محمدی، جاوید پریس، ایجو کیشنل پریس، عباسی پریس، اصح المطابع، محمدی

 

کویته: بزرگترین شهر و پایتخت استانی از استان بلوچستان پاکستان است. مطبعه‌های شناسایی شده در این منطقه عبارتند از:

مطبعه اسلامی پریس
 

راولپندی: شهری در پاکستان در نزدیکی پایتخت پاکستان اسلام آباد در استان پنجاب است. مطبعه‌های شناسایی شده در این منطقه عبارتند از:

مطبعه سول ایند ملتری پریس، منشی فخرالدین، نورآرت پریس، ایس تی پرنتر، اسلامی ستیم پریس

 
پیشاور:

مطبعه‌های شناسایی شده در این منطقه عبارتند از: مطبعه حاجی محمد شریف عبداللیف، منظور عام پریس،نودانی کتب‌خانه، فاروقی، سرحد الیگیرک پریس، فرنتیر ایدوکیت پریس، مفید عام پرینتینگ ورکس، حمیدیه پریس، هندو پریس، شاهین برقی پریس، گیس پرینتینگ ورکس، مقبول عام پریس

 

سیالکوت:شهری در شمال شرقی پاکستان نزدیک مرز کشمیر در ناحیه پنجاب است. مطبعه‌های شناسایی شده در این منطقه عبارتند از:

مطبعه مفید عام پریس
 
 

با بررسی نسخه های چاپ سنگی بانیان زیادی در نشر کتب چاپ سنگی دخالت داشته اند که در ذیل می توان به اشخاصی که نقش برجسته تری در کتب چاپ سنگی داشته اند، اشاره کرد.

 
*منشی نول کشور
 

منشی نول کشور در سوم ژانویه 1836 در دهکده ای کوچک در قریه مستونی از مضافات علیگره به دنیا آمد. پدرش منشی جمناداین نیز مردی فاضل و علم دوست بود. منشی نولکشور همچون دستور آن زمان مشغول تحصیل زبان فارسی و عربی شد. (راجکمار، 1972، ص6) نول کشور فارسی و عربی و هندی و سانسکریت را در کالج آگرا خواند و پس از پایان تحصیل در سن 18 سالگی موفق به ملاقات با منشی هارسوخرای[4] شد. شخص اخیر ناشر و سردبیر نشریه‌ای بنام کوه نور در لاهور بود. این ملاقات در زندگی منشی جوان یک نقطه عطف بود و مسیر زندگی او را به‌کلی تغییر داد. وی با هارسوخرای به لاهور رفت و از نزدیک با کارهای فنی و علمی و اداری یک چاپخانه و یک نشریه آشنا شد. (غروی، 1350، ص9) منشی جوان در سال 1858 به لکنهو آمد و در آغاز همین سال با ساختن چند ماشین چاپ دستی و تهیه مقداری سنگ، چاپخانه خود را دائر ساخت و روزنامه‌ای نیز بنام اوده اخبار[5] به زبان اردو تأسیس کرد و اشاعت قرآن حکیم و دیگر کتب اسلامی نمود. (راجکمار، 1972، ص3) تأسیسات نول کشور به‌تدریج تاجایی گسترش یافت که در اواخر قرن نوزدهم پس از چاپخانه آلپن [6]در پاریس بزرگترین چاپخانه جهان بود، هزار و دویست نفر کارگر و کارمند داشت که در میان ایشان شاعران معروف، نویسندگان مورخان و روزنامه‌نگاران بزرگ نیز بودند. نول کشور برای اینکه مسئله کمبود کاغذ را حل کند در نزدیک لکنهو یک کارخانه کاغذسازی به‌نام کارخانه کاغذسازی هند علیا تأسیس کرد. (غروی، 1350، ص9) این مرد دانشمند در سال 1895م این جهان را بدرود گفت و بعد از وفات وی چاپخانه اش توسط منشی پراگ نرائن اداره گردید. ( راجکمار، 1972، 3)

در ایران شاید نام منشی نول کشور برای افراد اهل فرهنگ و تحقیق نام آشنایی باشد ولی مردم عادی ممکن است این شخصیت بزرگ را نشناسند. منشی نول کشور در شهر لکهنو چهار هزار نسخه کتاب به زبان‌ها، فرهنگ‌ها و ادیان مختلف به چاپ رسانید که سهم کتاب‌های فارسی و فرهنگ تشیع در میان آنها بسیار قابل توجه بود. خدمتی هم که این انسان بزرگ به فرهنگ ایران، به فرهنگ هند و به فرهنگ دیگر نقاط دنیا و به بسیاری از زبانهای هند و زبان‌های دیگر کرد خدمت بسیار بزرگی بود. وی در آن زمان با اینکه هندو بود حتی کتب تشیع را هم منتشر کرد. بسیاری از اشعاری که در مورد شخصیت‌هایی مثل حضرت پیامبر(ص)، حضرت علی(ع)، حضرت امام حسین(ع) سروده شده بودند در روزگاری که منشی عهده‌دار ‏‏لکهنو بود چاپ شد. منشی نول کشور در شهرهای مختلفی مثل لکهنو، رامپور، لاهور، بمبئی، اجمیر، کانپور غیره چاپخانه ایجاد کرده بود. (نقوی، 1389، ص73)

اهمیت کار نول کشور در این است که وی در عصری کار مهم نشر کتاب خود را آغاز کرد که کتاب‌های گران قیمت هند طبق نقشه‌ای درست و حساب شده از هند خارج و به کتابخانه‌ها و موزه‌های انگلستان منتقل می‌شد. در عصر چاپ سنگی وی در پی جویی نویسندگان و خطاطان خوب بود که بتواند کتاب‌های فارسی را با خط خوب بنویسند و نیز در صدد یافتن نسخ خطی نایاب و مهم برآمد و تا حدودی نیز در این برنامه‌ها موفق شد. او در مورد چاپ کتاب به ارزانی و خوبی کتاب عقیده داشت و کتاب‌های چاپ نول کشور از این لحاظ در سراسر هند ممتاز بود. تاریخچة چاپ نول کشور در حقیقت تاریخ ادبیات شرقی است. (غروی، 1350، ص9)

با بررسی صورت گرفته مطبعه منشی نول کشور در شهرهای لکهنو، رامپور، لاهور، بمبئی، اجمیر، کانپور شعبه داشته است. البته اکثر کتب در چاپخانه شهر لکهنو چاپ گردیده است. همچنین نولکشور در چاپخانه هایش کتاب‌هایی به زبان فارسی، عربی، اردو و انگلیسی و درموضوعهای قرآن و تفاسیر قرآنی، حدیث و اصول حدیث، فقه و اصول فقه، اخلاق و تصوف، سیرت، تاریخ، عقائد و علم کلام، فرائض، حکمت و فلسفه، هیئت، بلاغت، علم ادب، منطق، صرف و نحو، عروض و قوافی و شعرگویی و معما، ریاضی و هندسه، موسیقی، ادب انشا، قواعد و اخلاق فارسی، نجوم و رمل، طب یونانی، خوش نویسی، اوراد شروح و علم نحو، علم صرف عربی، علم معانی و بیان، لغات و فرهنگ، میلاد، نعت و منقبت و شهادت نامه ها، لغت طبی، منظومات فارسی، کلیات و دواوین شعراء، قصاید، مثنویات و متفرق، مثنویات فارسی، تذکره شعرای فارسی، نثر فارسی، زبان و ادب، گلستان و بوستان سعدی، فرهنگ و لغات فارسی، ترجمه های کتب سانسکریت در زبان فارسی، علم تاریخ، سوانح و سفرنامه ها، ترجمه کتاب های فارسی در زبان اردو و هندی، ترجمه کتاب های عربی، فارسی به زبان انگلیسی، متفرق علوم و معلومات عامه، سیر و سوانح و تذکره ها، کلیات و دیوان، قصه ها، نصاب فارسی چاپ کرده است.

 
*میرزا محمدبن محمد رفیع شیرازی
 

میرزا محمدبن محمد رفیع شیرازی ملقب به خان بهادر و ملک الکتاب، بازرگان اهل شیراز در 1285 نخستین شرکت نشر و فروش کتابهای فارسی بمبئی را تأسیس کرد. او در این کار چنان موفق بود که به ملک الکُتّاب معروف شد. میرزا محمد شیرازی یکی از آنان است که بیشترین آثار فارسی را در بمبئی چاپ کرده است.

از آثار وى می توان به آثار الاحزان یا ریاض البکاء؛ آداب العیش، درر الاسرار، الف نهار؛ آیات الولایه و برهان الهدایه؛ تربیت نامه و اندرز نامه‏ها در مواعظ؛ عشرت النساء در سلوک زنان با شوهران؛ کشف الصناعه و مخزن البضاعه و مختصر و منتخب آن به نام منتخبات و مجبربات محمدى؛ نخب جابرى در علم اکسیر و...؛ اهتمام در انتشار کتاب‌هاى: آیین در قانون سلطنت، تاریخ گیتى گشا در تاریخ زندیه، تاریخ ماوراءالنهر، تذکره‏ى دولتشاه سمرقندى، تذکره‏ى مرآة الخیال امیر شیر على خان لودى، جامع العلوم یا ستینى امام فخر رازى، دیوان خواجه نصیر طوسى، دیوان سلمان ساوجى، زینة البلاد فى تاریخ بغداد، گنجینه‏ ى دانش مستشارالدوله یوسف، مجمع الصنایع کامران شیرازى، مفتاح التفاسیر حافظ محمد شریف بن عبداللَّه بالى‏زاده، نزهة الارواح میر حسین حسینى هروى ابن میر عالم، نقد النصوص فى شرح الفصوص صدرالدین قونوى. مرآت الزمان، تاریخ انگلستان، و تاریخ یونان قدیم. اکسیرالتواریخ و سیرالائمه، ظهور بمبئی، تحفة الخواتین، تذکرة الخواتین و... اشاره کرد.

 

در زیر تنها به ذکر نام سایر افراد برجسته در چاپ کتاب‌های چاپ سنگی در شبه قاره هند اشاره می کنیم:

 

·         میرعلینقی تاجرکاشانی

·         شیخ علی محلاتی حائری

·         محمد عبدالرحمن بن محمد روشن خان

·         میرزا ابوطالب شیرازی

·         مشهدی محمدرضا شیرازی

·         میرزا علینقی تاجر شیرازی

·         محمد باقر تاجر شیرازی

·         محمد علی بن اسماعیل شیرازیچ

·         محمد اسماعیل تاجر یزدی

·         محمد اسماعیل جهرمی زاده

·         میرزا علینقی صاحب تاجر شیرازی

·         شیخ عبدالوهاب بن محمد مومن شیرازی

·         منشی پراگ نرائن برادر زاده منشی نولکشور که بعد از او سرپرست مطبعه منشی نولکشور گردید.

·         منشی تیج کمار

·         منشی گلاب سنگه

·         شیخ احمد شیرازی

·         محمد حسین صاحب تاجر کاشانی

·         محمد عبدالرحمن بن محمد روشن خان

·         ابوسعید خان بن عبدالرحمن خان

·         مسیح الزمان ولد مولوی نور محمد

·         محمد عبدالواحد بن محمد مصطفی خان

·         محمد علی بخش خان

·         شیخ الهی بخش و محمد جلال الدین در لاهور فعالیت داشت است.

·         شیخ مبارک علی تاجر کتب در لاهور فعالیت داشت است.

·         تیج کمار وارث نولکشور

·         محمد سعید تاجر کتب کراچی

·         ملک سراج الدین

·         ملک دین محمد

·         حاجی محمد سعید تاجر کتب کلکته

·         شیخ غلامعلی و پسران

·         فقیرالله و عبدالعزیز و عبدالقادر بن احمد جامی در لاهور فعالیت داشته اند.

·         شیخ برکت علی شوکت علی در لاهور فعالیت داشت است.

·         میرزا محمد علی شیرازی (کشکول)

·         قاضی عبدالکریم بن قاضی نور محمد در بمبئی فعالیت داشت است.

 

نتیجه گیری

بررسی کتاب‌ها و مطبعه های شناسایی شده نشان می دهد چاپ کتب سنگی فارسی در هند و پاکستان دارای سابقه‌ای طولانی است. شبه قاره هند غالباً بزرگترین مرکزی بوده که آثار مختلف فارسی در آنجا چاپ و به نقاط مختلف جهان که نیاز به این آثار داشتند صادر می گردیده است. شهرهای دهلی، لاهور، بمبئی، کلکته، حیدرآباد، لکهنو و کانپور و ... مراکز اصلی و اولیه چاپ کتاب‌های چاپ سنگی فارسی بوده و مطبعه های زیادی در این شهرها فعالیت داشته‌اند. این امر نشان دهنده نیاز به کتب فارسی در همه نقاط شبه قاره هند و نشان دهنده این است که ملت‌های بزرگ ایران و شبه قاره ازروزگاران کهن دارای روابط فرهنگی و اجتماعی همه جانبه‌ای بوده‌اند. همچنین این مساله می تواند بیانگر عمق نفوذ و رونق زبان فارسی در شبه قاره هند هم باشد به‌گونه‌ای‌که می توان گفت که کتاب‌های چاپ سنگی فارسی بازوی فرهنگ اسلامی و بومی در شبه ‏قاره هند و پاکستان است.

 

 

 

 

تصویر شماره 1. یوسف و زلیخا
 
تصویر شماره 2. دیوان غنی
 
تصویر شماره 3. دیوان جودی
 
تصویر شماره 4. مجموعه پنج گنج...
 
تصویر شماره 5. بستان المحدثین
 
 
تصویر شماره 6. هفت پیکر نظامی
 
تصویر شماره 7. جواهرالعجایب
 
تصویر شماره 8. قصائد عرفی
 
تصویر شماره 9. مسالک البهیه
 
تصویر شماره 10. اسوه حسنه
 
تصویر شماره 11. دیوان شورش عشق
 
تصویر شماره 12. مثنوی معنوی
 
تصویر شماره 13. سحر حلال
 
تصویر شماره 14. هدایـه المومنین
 
تصویر شماره 15. مجربات متیسی
 
تصویر شماره 16. زندگانی منشی نولکشور
 
تصویر شماره 17. زندگانی منشی نولکشور
 
تصویر شماره 18. بوستان سعدی
 
تصویر شماره 19. دیوان هلالی
 
تصویر شماره 20. دیوان هلالی
 
تصویر شماره 21. ساقی نامه ظهوری
 
تصویر شماره 22. ساقی نامه ظهوری
 

تصویر شماره 23. ساقی نامه ظهوری

تفضلی، محمود (1361). کشف هند. تهران: امیر کبیر.
صدیقی، محمدعبدالعظیم (1972). نشریات فارسی از طرف چاپخانه منشی نولکشور. لکهنو: مطبعه حضرت گنج.
شعبانی، احمد؛ محمدصادق فقیری(1376). فهرست کتب سنگی چاپ شیراز. شیراز: انجمن کتابخانه‌های عمومی شیراز.
غروی، مهدی (1350). "کتاب‌های فارسی چاپ هند".بهنام، دوره9، ش102و103 (فروردینواردیبهشت50): ص 26-36.
معروفی، علی (1387). پاسداران زبان و ادبیات فارسی در شبه قاره هند. وب سایت آفتاب (22/10/1387)، قابل دسترس در:
 
نقوی اسیف جایسی، مصطفی حسین (1389). منشی نولکشور حیات و خدمات. دهلی: مرکز تحقیقات فارسی رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران.