بررسی جایگاه خاندان اعتضاد رضوی در تشکیلات آستان قدس رضوی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

کارشناس فهرست نویس اسناد سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی

چکیده

خاندان اعتضادالتولیه از خاندانهایی هستند که به واسطه موروثی بودن مشاغل در تشکیلات اداری آستان قدس، در این مجموعه دارای نفوذ بودند. عمده منصب آنها در این تشکیلات سمت سرکشیکی پنجم است که از پدر به فرزند انتقال می یافت . با توجه به اینکه شناخت تاریخ آستان قدس منوط به شناخت صاحبان مشاغل و گردانندگان و اقدامات آنان است لذا در این نوشتار برآنیم تا با بررسی سابقه تاریخی  خاندان اعتضادالتولیه و نقش آنان در تشکیلات اداری آستان قدس به شناخت بهتر این مجموعه دست یابیم .

کلیدواژه‌ها


مقدمه

موروثی بودن مشاغل در تشکیلات اماکن  متبرکه از دوره صفویه به بعد، سبب گردید برخی از خاندانها که طی سالیان دراز دارای مشاغل کلیدی در تشکیلات آستان قدس رضوی بودند در این مجموعه دارای نفوذ زیادی شوند .  شناسایی این خاندانها و بررسی نقش آنان در اداره این مجموعه، در تبیین  و شناخت بهتر تاریخ آستان قدس به پژوهشگر یاری می رساند. از جمله این خاندانها، خاندان اعتضاد التولیه است که هم اکنون به عنوان اعتضاد رضوی معروف هستند. اهدای مجموعه اسناد این خاندان از سوی بازماندگان آنان و انجام مصاحبه هایی با بخش تاریخ شفاهی مدیریت اسناد آستان قدس رضوی، بهانه ای شد تا خاندان مذکور مورد توجه و بررسی قرار گرفته و معرفی گردد. در این نوشتار ضمن اشاره  به سابقه و پیشینه خدمت خاندان اعتضاد التولیه در تشکیلات اداری آستان قدس به نقش این خاندان در حوادث تاریخی شهر مشهد پرداخته می شود . پس از آن با توجه به اهدای اسناد ازسوی بزرگ این خاندان محمد علی اعتضاد رضوی جهت تجلیل از ایشان شرحی از حا ل وی آورده می شود و در نهایت از آنجایی که اسناد اهدایی در شناخت خاندان مذکور حائز اهمیت است  به معرفی اسناد یاد شده پرداخته می شود .  

 
 
 
سابقه تاریخی خاندان اعتضاد التولیه

 خاندان اعتضاد که از خانواده های قدیمی آستان قدس رضوی هستند بنا به ادعای محمد علی اعتضاد رضوی، دراصل اهل جبل عامل لبنان و در دوره صفویه از این سرزمین  به ایران مهاجرت نمودند و از برادرزادگان محمد بن حسین عاملی معروف به شیخ بهایی از دانشمندان بنام عهد شاه عباس اول می‌باشند. (اعتضاد رضوی، 1388)

 یکی از اجداد مادری آنان سید حسین عرب است. پدر وی حاجی سعید آل ثابت کلیددار حضرت ابوالفضل ـ علیه‌السلام ـ و مادرش از دختران فتحعلی شاه قاجار است. براساس نوشته اعتماد السلطنه در روزنامه خاطرات، وی به سال 1302هـ.ق. به همراه شیخ محسن خان معین‌الملک سفیر کبیر مقیم استانبول به ایران مهاجرت نمود و در زمان میرزا عبدالوهاب خان آصف‌الدوله والی خراسان و متولی باشی آستان قدس رضوی به مشهد آمد. (اعتماد السلطنه، 1343)در میان اسناد آصف الدوله، مکاتباتی با ناصرالدین شاه موجود است که حاکی از توجه ویژه شخص شاه به میرزا سید حسین عرب می‌باشد. (نوائی؛ کسری، 1377) در سایه این توجهات وی به  سال 1302 ه.ق به مقام نیابت تولیت(2) رسید و تا زمان فوت به سال 1335هـ.ق. در همین سمت به مدت 33 سال در آستان قدس رضوی خدمت نمود(3).

همان گونه که در پی خواهد آمد ، این خاندان از سال 1311ه.ق توسط پادشاه وقت به لقب اعتضادالتولیه به معنی یاری دهنده تولیت ملقب و شهرت می یابند. با تاسیس سجل احوال و ایجاد نام خانوادگی برای هر فرد در دوره پهلوی اول خاندان مذکور به واسطه داشتن منصب در تشکیلات اداری آستان قدس ، اعتضاد رضوی نامیده می شوند .

 

پیشینه خدمت خاندان اعتضاد در آستان قدس رضوی

    به گفته محمدعلی اعتضاد رضوی، سابقه خدمتگزاری خانواده اعتضاد در آستان قدس به دوره صفویه برمی‌گردد.(اعتضادرضوی، 1388)  لیکن چنین امری در اسناد و منابعی که رجوع گردید ثابت نمی شود اما به یقین با توجه به اسناد موجود ، خاندان مذکور از اوایل حکومت محمد شاه قاجار در این تشکیلات مشغول به خدمت و عهده دار سمت سرکشیکی پنجم(4) بودند.

نخستین فرد از خاندان اعتضاد که در اسناد به عنوان سرکشیک پنجم از وی یاد شده است «حاجی میرزا ابوالحسن شریف» (ابوالحسن اول) می‌باشد. قدیمی‌ترین سندی که به وی اشاره شده مربوط به صفر سال 1251هـ.ق. است که جزو اسناد هزینه و موضوع آن پرداخت مواجب است(5).

از آنجایی که مشاغل در مجموعه تشکیلات آستان قدس موروثی است صاحبان مشاغل در زمان حیات، فرزند ذکور خود را به عنوان جانشین خویش به شاه وقت معرفی می کردند و شاه نیز طبق فرمانی سمت پدر را به فرزند تفویض می‌نمود. بر این اساس فرمانی از ناصرالدین شاه مربوط به شوال 1300هـ.ق. موجود است که در خصوص واگذاری منصب سرکشیکی پنجم به میرزا عبدالرضا بنا به تقاضای پدرش حاجی میرزا ابوالحسن (اول) است. این حکم اولین ابلاغ موجود به این خانواده می‌باشد. در حکم مذکور چنین آمده است:

«... جناب فضایل و کمالات نصاب عمده الفضلاء الکرام حاجی میرزا ابوالحسن سرکشیک پنجم در روز عرض بیان، با عالی جناب فضیلت نصاب سلاله الانجاب میرزا عبدالرضا ولد خود در پیشگاه حضور همایونی مشرف شده پس از آنکه در کمال آراستگی عرض بیان اتباع متعلقه به کشیک خود را نمود، مراتب کهولت و ضعف قوای خود و مدارج استعداد بر قابلیت عالی جناب میرزا عبدالرضا پسر خود را معروض پیشگاه حضور عنایت ظهور همایون سلطانی داشت. استدعای انتقال خدمت و منصب و مواجب و مرسوم خود را به میرزا عبدالرضا پسرش نمود. چون استعداد عالی جناب مشارالیه در خاطر مرحمت مظاهر مشهود بود این استدعا را به عز اجابت مقبول و به صدور این منشور مطاع آفتاب شعاع امر و مقرر می‌فرمائیم که نور چشم مکرم کامکار و برادرزاده فرخنده میر نامدار، رکن‌الدوله والی و فرمان فرمای مملکت خراسان و سیستان و متولی‌باشی امور سرکار فیض آثار از حال تحریر و ما بعدها شئونات و احترامات و دقایق لازمه خدمت سرکشیکی و مخاطب بودن به خطاب جنابی را با مواجب و مرسوم معمولی در حق جناب میرزا عبدالرضا برقرار داشته، انتظامات کشیک پنجم را از او بخواهد و قدغن بلیغ نماید تمام خدام و اهالی کشیک مزبور امر و نهی او را در ترتیب خدمات آستانه عرش درجه لازم الاجرا دانند تا به فراغت و آسودگی، مشغول خدمت و دعاگویی شود. مقرر آنکه مقرب الخاقان عظام شرح منشور قضا دستور مبارک را در دفاتر خلود ثبت و ضبط نموده و در عهده شناسند. فی 21 شهر شوال المکرم قوی‌ئیل سنه (6)1300.

بنابراین با استناد به سند مذکور، حاجی میرزا عبدالرضا، بنا به کهولت سن پدر و قابلیت و استعداد خود به عنوان سرکشیک پنجم تعیین می‌گردد. حکم رکن الدوله والی خراسان و تولیت آستان قدس نیز در تاریخ ذی‌القعده 1300هـ.ق. در این خصوص صادر شده که در اسناد موجود است(7).

در ربیع الاول سال 1311هـ.ق. حاجی میرزا عبدالرضا پس از مراجعت از سفر حج،  به دلیل شایستگی توسط پادشاه مذکور طی فرمانی به لقب اعتضادالتولیه ملقب و مقرر گردید «تمامی عموم اهالی آستانه مقدسه شرایط توقیر و احترام او را در خور این رتبه و مقام، مرعی و منظور دارند»(8) همچنین یک قبضه عصای مرصع نیز به وی اعطا گردید و نیز مبلغ 250 تومان، هر ساله علاوه بر مواجبی که به سایر سرکشیکان داده می‌شد، به وی اختصاص یافت.حکم مؤیدالدوله تولیت وقت آستان قدس نیز که در جمادی‌الاول همین سال در این خصوص صادر شده، موجود است(9). از آن پس این خاندان به لقب اعتضادالتولیه شهرت یافت و از این زمان در اسناد، سجع مهر آنان «اعتضادالتولیه» است و با این عنوان یاد می‌شوند. لازم به ذکر است پیش از این تاریخ، مهرهای حاجی میرزا ابوالحسن (اول) و حاجی میرزا عبدالرضا با سجع «ابوالحسن الشریف» و «عبدالرضا الشریف» در اسناد مشاهده می‌شود(10).

با توجه به نفوذ و شایستگی حاجی میرزا اعتضادالتولیه بر اساس فرمانی از مظفرالدین شاه مربوط به ربیع الاول سال 1315 ه.ق تولیت مدرسه نواب به وی داده شد که این امر به تایید علمای وقت خراسان از جمله میرزا حسن مجتهد آشتیانی و حاجی میرزا جعفر خراسانی نیز رسیده است(11).

 علی رغم اینکه اسناد فوق نشان می دهد حاجی عبدالرضا موفق شده بود به جایگاه ویژه ای دست یابد با این حال در شوال 1315 مورد غضب  متولی باشی قرار گرفته و از خدمت سرکشیکی پنجم در آستان قدس برکنار گردید. به همراه وی برادرش میرزا عبدالحسین نیز از خدمت ناظمی کتابخانه خلع شد . تلگرافی از مدیرالدوله محمود، متولی‌باشی وقت به صدارت عظمی میرزا علی‌خان امین‌الدوله موجود است که در آن به این امر اشاره شده است(12). علت این امر در اسناد مشخص نیست اما بر اساس گفته محمد علی اعتضاد رضوی، در مراسم خطبه خوانی شب عاشورا به علت برودت هوا، حاجی میرزا عبدالرضا اعتضادالتولیه، پیش از آمدن متولی، دستور خواندن خطبه را می‌دهد همین امر موجبات خشم متولی را فراهم می‌آورد. (اعتضادرضوی، 1388) از این رو، متولی باشیِ وقت «برای آنکه همه کس بداند خدمات با صواب را نعمت و عطایی و عملهای خطا را نقمت و جزایی است»(13)آنان را از سمتهای خود برکنار و به ملاحظه خدمات آباء و اجداد آنها حاجی شیخ ابو محمد مجتهد، عموی آنان را به سرکشیکی پنجم و پسر وی شیخ محمد شیخ‌الحرمین را به ناظمی کتابخانه می گمارد(14). البته این امر چندان به طول نینجامید و از ربیع‌الثانی  سال1316 هـ.ق. در اسناد، مجدد از حاجی میرزا عبدالرضا به عنوان سرکشیک یاد شده به ویژه آنکه حکمی از مظفرالدین شاه مربوط به رجب سال 1316 مبنی بر اعطای یک قبضه عصای مرصع به میرزا عبدالرضا به عنوان سرکشیک پنجم موجود است(15). در اسناد نیز به برادرش میرزا عبدالحسین به عنوان نایب سرکشیک، اشاره شده است(16).

همانگونه که در پی خواهد آمد میرزا عبد الرضا در جمادی الاول سال 1327 ه.ق در  حوادث مشروطه به قتل می رسد و فرزندش میرزا ابوالحسن (دوم) در منصب سرکشیکی جانشین وی می گردد. البته پیشتر از این میرزا عبد الرضا قبل از رفتن به سفر حج از متولی وقت درخواست تفویض منصب سرکشیکی پنجم را بعد از خود برای فرزندش نموده بود. حکم میرزا ابوالقاسم خان نصیرالملک متولی آستان قدس به تاریخ جمادی‌الثانی 1319 در این باب موجود است(17).

اسناد موجود نشان می دهد که میرزا ابوالحسن (دوم) شخصیتی اهل علم و از مدرسین فقه و اصول محسوب می شد. در زمان اجرای قانون متحد الشکل نمودن البسه در دوره رضا شاه کسانی که به امور روحانی اشتغال داشتند از این قانون مستثنی بودند(18). از این رو هفت نفر از مراجع و علمای برجسته آن دوران از جمله آیت ا... ابوالحسن موسوی اصفهانی و آیت ا... محمد حسین غروی نائینی این امر را که ابوالحسن اعتضادالتولیه از مدرسین فقه و اصول محسوب می شود تایید و تصدیق نموده ان(19)د. بر طبق تصدیق آنان ، سرهنگ نوایی رئیس نظمیه ناحیه شرق در اردیبهشت سال 1308 ه.ش ( 1348ه.ق) میرزا ابوالحسن اعتضادالتولیه را که از مخالفان این قانون بود، از پوشیدن لباس متحدالشکل معاف می نماید(20).

میرزا ابوالحسن ( دوم ) به علت مخالفتهایش با سیاستهای رضاشاه پس از واقعه مسجد گوهر شاد در سال 1314ش (1354ه.ق) به استناد گفته فرزندش محمد علی اعتضاد، از منصب سرکشیکی عزل شد و به مدت 6 سال د ر زندان به سر برد. از سوی دیگر مقارن این زمان تشکیلات سنتی کشیکهای پنج گانه منحل و اداره تشریفات تأسیس گردید. (اعتضادرضوی، 1388: ص12) از این رو میرزا ابوالحسن ( دوم ) پس از آزادی  از زندان به پیشه کشاورزی پرداخت. محمد علی اعتضاد  در این خصوص چنین می‌گوید:

«پدر بنده را آزاد کردند. هنوز مدرسه نمی‌رفتم جنگ جهانی دوم بود. پدرم دید خیلی وضع ما بد است. از بانک، وامی گرفت و یک چاه زد . موتور آب خرید. چاه با پنج شش متر عمق؛ که من یادم هست خیلی بچه بودم فلکه انداختند چاه به آب آوردند. یک زمینی بود الآن هم هست. موقوفه است. هیچی نداشت از این چاه آب آمد و این جا کشت و زرع کردند....» (اعتضادرضوی، 1388: ص15)

میرزا ابوالحسن (دوم) از آن پس وارد تشکیلات آستان قدس نگردید. بعد از وی نیز خاندان اعتضاد در دوره پهلوی دوم و بعد از انقلاب اسلامی در تشکیلات اداری آستان قدس رضوی وارد نشدند.

 لازم به ذکر است خاندان اعتضادالتولیه، علاوه بر منصب سرکشیکی مشاغل دیگری نیز در آستان قدس داشتند. به طوری که میرزا ابوالحسن شریف (اول)، علاوه بر سرکشیکی پنجم، امور مربوط به نظم کتابخانه مبارکه نیز توسط حسام السلطنه به تاریخ رجب 1280 ه.ق  به او تفویض شد و مقرر گردید که «کتابدار سرکاری بدون اطلاع او کتب موقوفه را از کلام الله مجید و سایر کتب به قراء و محصلین و معلمین و متعلمین و غیرهم ندهد تا به مهر و امضاء و استحضار مشارالیه شود و هر کار که متعلق به کتابخانه است به آگاهی کهف الحاج مومی‌الیه بگذرد و مبلغ چهل تومان نقد و مقدار ده خروار گندم که در ازای این خدمت برقرار شد هر ساله از اعمال خجسته اعمال سرکار فیض آثار به موجب برات دریافت و صرف مخارج خود نماید»(21). بعد از وی فرزندش میرزا عبدالحسین عهده‌دار سمت مذکور گردید(22).

حاجی میرزا عبدالرضا نیز علاوه بر منصب سرکشیکی، ثبت و مهر و سررشته فرامین، احکام و اسناد دفتری آستان قدس را بر عهده داشت. طی حکمی تولیت وقت، مجوز این کار را به حاجی میرزا ابوالحسن (دوم) فرزند وی می‌دهد و مقرر می‌شود که «بدون ثبت و مهر ایشان نباید از دفترخانه مبارکه حکم و سندی بگذرد»(23).

همچنین داماد حاج میرزا عبدالرضا، میرزا ابوالقاسم خان امین کلی تعمیرات آستان قدس را عهده‌دار بود. نام وی در اسناد هزینه راجع به تعمیرات اماکن و موقوفات مختلف آستان قدس، از سال 1300 تا 1316موجود است(24).

 
نقش خاندان اعتضاد در حوادث تاریخی شهر مشهد

منابع موجود نشانگر آن است که این خاندان در برخی از حوادث نقش داشته‌اند. در هنگامه مشروطه، در شهر مشهد که موافقان و مخالفان در ستیز بودند، حاجی میرزا عبدالرضا اعتضادالتولیه در سلک مخالفین بود. بدین سبب در شب شنبه شانزدهم جمادی‌الاول سال 1327هـ.ق. توسط مشروطه طلبان ترور گردید (ادیب هروی، 1331) .در میان مجموعه اسناد متعلق به این خاندان، گزارش مختصری از چگونگی به قتل رسیدن وی، موجود است:

«کشتن مرحوم حاجی اعتضادالتولیه شنبه شب چهار ساعت و نیم گذشته آمدن گلوله زدند هشت نفر بودند امانه تیر زدند سه تا در زیر ناف یکی در توی دست و یکی در کمر ‍]ناخوانا] و یکی در شانه، دو تا هم در پهلو راست خورده...16 جمادی‌الاول 1327»(25).

حاجی میرزا ابوالحسن(دوم) نیز در جریان واقعه مسجد گوهرشاد در مخالفت و مبارزه با طرح کشف حجاب حضور داشت. وی از مخالفان سیاستهای رژیم رضا شاه و جزو طرفداران شیخ بهلول بود. بدین سبب به مدت 6 سال تا آغاز جنگ جهانی دوم در زندان بسر برد. در مدت اسارت، خانواده وی در سختی و تنگدستی بودند. محمد علی اعتضاد فرزند وی در این خصوص چنین می‌گوید:

« من سه چهار سال بیشتر نداشتم، به من گفتند پدرت رفته مسافرت، بعدها این موضوع را فهمیدم. در این مدت با پدرمان هیچ ارتباطی نداشتیم. از آستان قدس یک قران هم نمی دادند. چون پدرم با کشف حجاب مخالفت کرده بود اسمش را از آستان قدس خط زدند. از طرف دیگر هر چه داشتیم سرقت شد. یادم هست داشتم از بین می رفتم. گرسنه بودم. یک رهباردار که پدر من را می شناخت شب خواب می‌بیند که داریم از گرسنگی می میریم، بنابراین چند مَن گندم به مادر بزرگم داد. یادم هست این گندم‌ها را روی آتش برشته کرد. آرد کرد. آردش را در دهانم ریخت الحمدالله زنده ماندیم ... "(اعتضادرضوی، 1388: ص11)

همانگونه که پیش از این به آن اشاره نمودیم با منحل شدن کشیکهای پنج گانه، میرزا ابو الحسن پس از آزادی از زندان به پیشه کشاورزی پرداخت.

 
بررسی اسناد خاندان اعتضاد

*شمه ای از شرح حال محمد علی اعتضاد رضوی به عنوان واقف اسناد

محمد علی اعتضاد رضوی، علاوه بر انجام مصاحبه های متعدد در بخش تاریخ شفاهی و ماندگار کردن خاطرات خود، در سال1384مجموعه اسناد خانوادگی خود را به مدیریت امور اسناد و مطبوعات آستان قدس تقدیم نمود. وی که بزرگ خاندان اعتضاد است یکی از چهره های فرهنگی شهر مشهد و عمده فعالیت وی در حوزه آموزش می‌باشد. ایشان که متولد سال 1310ش در شهر مشهد است با دیپلم دانشسرای کشاورزی در 20 مهر 1331ش در آموزش و پرورش با سمت آموزگار استخدام می‌شود(26).مهم‌ترین سمتهای ایشان پیش از انقلاب عبارتند از:

-    در دی ماه 1331، از طرف رئیس فرهنگ بجنورد به سمت نمایندگی فرهنگ گیفان(27).

-    در فروردین 1336، از طرف وزیر فرهنگ به سمت سرپرست تعلیمات اساسی استان خراسان(28).

در فروردین 1342، از طرف رئیس اداره کل فرهنگ خراسان به سمت راهنمای تعلیماتی سپاه دانش(29).. محمد علی اعتضاد، در دوران فعالیت خویش چه پیش از انقلاب و چه پس از آن، همت والایی در امر مدرسه سازی دارد. در بیستم اردیبهشت 1351ش با گرفتن امتیاز تأسیس مدرسه راهنمایی نوین(30) در خیابان شاهرضا نو (آزادی کنونی)، این مدرسه موقوفه را بنا نمود. وی پس از پیروزی انقلاب اسلامی علاوه بر سمت آموزگاری دارای فعالیتهای اجرائی متعددی است که عبارتند از:

در 29/1/58 از طرف رئیس آموزش و پرورش ناحیه 1، به عنوان نماینده آموزش و پرورش ناحیه یک در ادارات مختلف شهرستان مشهد(31).

در 18/10/58 از طرف مدیر کل آموزش و پرورش خراسان به عنوان نماینده اداره کل آموزش و پرورش خراسان در امر سوادآموزی(32).

-    در 12/2/61 از طرف استاندار خراسان به سمت مدیر عامل سازمان اتوبوسرانی مشهد و حومه(33).

در 1/2/62 از طرف استاندار خراسان مأمور خدمت در استانداری و انتساب به سمت معاون دفتر امور سیاسی و انتظامی استانداری(34).

محمد علی اعتضاد رضوی، هم اکنون متولی موقوفه مدرسه نوین، موقوفه کمیل و موقوفه یک باب منزل در شهرستان مشهد می‌باشد که خود وقف امور خیر و عام‌المنفعه نموده است.

 

*معرفی اسناد خاندان اعتضاد

 

مجموعه اسناد خاندان اعتضاد دارای اسناد باارزشی است که قدیمی‌ترین آن مربوط به تاریخ 1073 هـ.ق. است که  تنها سند به جای مانده از دوره صفویه در این مجموعه است . محدوده زمانی این اسناد به طور عمده دوران قاجاریه و پهلوی اول را در بر می گیرد که موضوعات ان به این شرح می باشد:

حکم، فرمان، رقم
17 سند

قبض، صورت مجلس، مکاتبات خصوصی و اداری

42 سند
مصالحه نامه
4 سند
استفتاء
1 سند
اجاره نامه
1 سند
تعهدنامه
2 سند
مبایعه نامه
1 سند
نظام نامه
4 سند
وقف نامه
2 سند
استشهادنامه
1 سند
 

برخی از اسناد فوق از نظر موضوع و از نظر اینکه نمونه این اسناد در سایر مجموعه های آرشیو گروه اسناد آستان قدس موجود نیست، حائز اهمیت است از جمله :  

·        اصل رقم حسام السلطنه در رجب 1280 ه.ق جهت تفویض منصب ناظمی کتابخانه آستان قدس

·        فرمان ناصرالدین شاه مبنی بر اعطای خدمت امین کل تعمیرات آستان قدس مربوط به سال 1302 ه.ق

·        چهار فرمان و حکم از ناصرالدین شاه ، رکن الدوله ، میرزا ابوالقاسم خان نصیرالملک در باب تفویض منصب سرکشیکی پنجم

·        حکم اعطای لقب اعتضادالتولیه برای نخستین بار درآستان قدس مربوط به سال 1311 ه.ق  

·        نظام نامه اساسی آستان قدس مربوط به سال 1305 ش *   

 محمد علی اعتضاد رضوی علاوه بر اسناد یاد شده  33 ابلاغیه ، حکم و چند نامه متفرقه اداری مربوط به زمان خدمت خود در آموزش و پرورش و مراکز دیگر در قبل و بعد از انقلاب مربوط به محدوده زمانی سالهای 58 تا 1365 ش ، تقدیم نموده است.

در ذیل فهرستی از عناوین اسناد یاد شده بر اساس شماره بازیابی ارائه می شود :

 
شماره سند
عنوان
تاریخ
65449 ص1و2

تصویر قبض پرداخت مستمری به آقای اعتضاد رضوی به مبلغ ده هزار و نهصد و شانزده ریال و سی دینار.

خرداد 1329ش
65449، ص3

تصویر قبض پرداخت حقوق به حاجی اعتضاد رضوی به مبلغ دو هزار و دویست و نود و نه ریال.

اسفند 1326ش
65449، ص4

تصویر استفتاء از آیت الله محمدکاظم طباطبایی توسط میرزا ابوالحسن اعتضادالتولیه سرکشیک پنجم در خصوص اجازه دریافت مواجب از محل موقوفات و موافقت ایشان با این درخواست.

نامشخص
65450

تصویر وقفنامه یک رشته قنات از مزرعه مؤمن آباد واقع در بلوک منیژان و صرف درآمد آن جهت زوار مسکین.

صفر 1292
65451، ص 1 و 2 و 4 و 5 و 6

تعدادی مکاتبه متفرقه در باب امور ملکی که گیرنده و فرستنده آن نامشخص است.

نامشخص
65451، ص3

نامه‌ای به اعتضادالتولیه از وزارت داخله ایالت خراسان و سیستان جهت شرکت ایشان در جلسه مذاکره پلیس و دربان آستان قدس.

1289ش
65452، ص1و2

صورت اسامی دوره دارهای صحن مقدس عتیق به همراه متن نامه‌ای که فرستنده آن نامعلوم است به مقام ایالت عظمی خراسان و سیستان جهت پرداخت حقوق.

نامشخص
65452، ص3

قبض پرداخت مبلغ 50 تومان رایج خزانه از بابت مواجب نقدی وکیل‌النیابه و معین‌النیابه.

ربیع الاول 1313
65453، ص2

نامه‌ای در خصوص تعمیرات لازم عمارات مربوط به آستان قدس.

نامشخص
65453، ص1

درخواست جهت تعمیر یک باب خانه از موقوفات آستان قدس.

نامشخص
65453، ص3

نامه‌ای از میرزا عبدالمؤمن مشرف تعمیرات جهت اعلام تحویل روزنامجات تعمیرات اماکن مقدسه و متفرقه آستان قدس.

شوال 1285
65453، ص4

نامه‌ای به میرزا عبدالمؤمن مشرف تعمیرات جهت درخواست تعمیر خانه‌ای از موقوفات آستان قدس.

نامشخص
65454

مصالحه نامه تعدادی اراضی و املاک بین کربلایی محمدصادق با آقا شیخ محمدعلی مدرس آستان قدس و ابومحمد مجتهد و میرزا ابوالحسن اعتضادالتولیه سرکشیک پنجم.

جمادی‌الاخر 1327
65455

حکم تولیت آستان قدس مبنی بر برقراری مواجب و مرسوم در حق میرزا ابوالحسن اعتضادالتولیه سرکشیک پنجم.

شوال 1330
65456

مصالحه نامه میان آقا میرزا محمدعلی مدرس آستان قدس و متولی مدرسه نواب به همراه برادرش آقا میرزا محمد ملقب به شیخ‌الحرمین با حاج میرزا ابوالحسن اعتضادالتولیه سرکشیک پنجم در باب مزرعه‌ای در بلوک تبادکان.

ذی حجه 1337
65457

تعهدنامه حاج سید شیر ناظر از بابت پرداخت بدهی به مبلغ دو هزار و یکصد تومان به آقا میرزا محمد سبزواری.

11 رمضان 1329
65458

رقم رکن‌الدوله متولی آستان قدس به امین کل آستانه مبارکه و صدور دستوراتی در باب تعمیرات آستان قدس.

17 شعبان 1299
65459

قرارداد رهن مجری المیاه شش سهم و نیم از چهارده سهم مزرعه پاچنار واقع در بلوک میان ولایت با جمیع لواحق مابین حاجی میرزا حسن تاجر یزدی مشهور به افشار و پسران مرحوم حاجی خان محمد تاجر قندهاری.

27 جمادی‌الاول 1313
65460

سند فروش چهارصد و پنجاه زرع واقع در محله گود حسام‌الدین توسط میرزا سلیمان متولی شرعی موقوفات عتیقی منشی‌باشی به حاجی میرزا ابوالحسن شاه قندهاری.

24 ربیع‌الثانی 1276
65461

برات پرداخت مواجب توسط آستان قدس به حاجی میرزا هدایت‌الله امام جمعه و خادم ضریح مطهر.

شوال 1306
65462

تعهدنامه حاج میرزا ابوالحسن ناظم کتابخانه مبنی بر پرداخت بدهی به مبلغ چهارصد تومان به حاجی ملا حسین روضه‌خوان باشی آستان قدس.

ذی‌القعده 1316 هـ.ق.
65463

مصالحه نامه آقا میرزا غلامرضا خان سررشته‌دار گمرک خانه و حاجی میرزا ابو تراب خان اقبال‌التولیه با حاجی اعتضادالتولیه در باب مزارع وقفی در گناباد.

شوال 1322 هـ.ق.
65464

مصالحه نامه ابوالفتح میرزا مؤیدالدوله با حاجی میرزا عبدالرضا اعتضادالتولیه سرکشیک پنجم آستان قدس در باب واگذاری همگی ملک و آب و مجری المیاه یک رشته قنات موسوم به پلنگ آباد در بلوک میان ولایت.

ذی‌الحجه 1315
65465

عریضه‌ای در باب درخواست از یکی از مقامات برای عدم قطع مستمری و مدد معاش نویسنده عریضه.

نامشخص
65466

نامه سپهسالار اعظم در خصوص برقراری و پرداخت ده خروار جنس به حاجی میرزا ابوالحسن سرکشیک پنجم آستان قدس مطابق دستورالعمل صادره.

14 ربیع الثانی 1294
64467

نظامنامه دفتر آستان قدس رضوی

 نامشخص
65468

نامه متولی باشی به سرکشیکان و خادمان پنج کشیک جهت سامان دادن به اوضاع مغشوش صحنهای حرم و دقت در انجام وظایف.

19 ذی‌قعده 1309
65469

وصیت نامه برادر شیخ بهاء از اجداد خاندان اعتضاد.

1073 هـ.ق.
65470

صورت اسامی ملتزمین خدام کشیک خامس.

1308ش
65471

گزارشی از چگونگی کشته شدن حاجی عبدالرضا اعتضادالتولیه.

16 جمادی‌الاول 1327
65472

صورت چهل چراغ و دیوارکوبهای حرم و اماکن متبرکه که از ملا حسنعلی مقاطع تحویل گرفته شد و تحویل سرکشیکان عظام گردیده و به همراه دستورالعملی جهت چگونگی مراقبت، نظافت و نصب چراغها و رعایت آن از سوی کشیکان.

رجب 1309 و شوال 1317
65473

صورت حق‌الارض دفن اموات در صحنین مقدس و بستها که مطابق نقشه هر محلی مشخص گردیده است به همراه دست خطی از متولی مبنی بر رعایت آن از سوی اعتضادالتولیه در دفن اموات.

ذی‌قعده 1336
65474

سواد تلگرافی از متولی باشی وقت مدیرالدوله محمود، به صدارت عظمی در باب خلع سرکشیک پنجم و برادرش و گماردن حاج شیخ ابومحمد مجتهد به سرکشیکی پنجم، میرزا محمدعلی به نیابت سرکشیکی و شیخ محمد شیخ الحرمین به ناظمی کتابخانه مبارکه.

15 شوال 1315
65475

فرمان ناصرالدین شاه به حسام‌السلطنه والی خراسان در باب قریه شمس آباد متعلق به پسر عمویش مسعود میرزا.

صفر 1281
65476

فرمان ناصرالدین شاه در انتصاب حاجی سید ابوالحسن خان به سمت امینی آستانه مبارکه.

صفر 1277
65477

حکم برقراری وظیفه در حق وراث حاجی آقا عبدالرضا اعتضادالتولیه توسط ناصرالملک نایب السلطنه.

1328 هـ.ق.
65478

فرمان ناصرالدین شاه قاجار در باب پرداخت مقرری همه ساله به میرزا محسن فرزند میرزا ابوالقاسم امین آستان قدس.

شوال 1310 هـ.ق.
65479

تصویر وقفنامه مزرعه میامی از املاک عزت ملک خانم ملقب به اشرف السلطنه فرزند شاهزاده عمادالدوله.

محرم 1328 هـ.ق.
65480

فرمان ناصرالدین شاه به آصف الدوله والی خراسان مبنی بر اعطای خدمت امین کل تعمیرات آستان قدس به میرزا ابوالقاسم.

شعبان 1302هـ.ق.
65481

حکم نیابت تولیت، مؤیدالدوله، مبنی بر اعطای لقب اعتضادالتولیه به حاجی میرزا عبدالرضا سرکشیک پنجم.

دهم جمادی‌الاول 1311
65482

فرمان برقراری مستمری مرحوم میرزا ابوالقاسم در حق برادرش میرزا ابوالحسن سرکشیک اول و کتابدار آستان قدس.

شعبان 1284ق.
65483

صورت مجلس اصلاح امور در آستان قدس.

13 ربیع‌الثانی 1329
65484

دستور مرتضی قلی طباطبایی متولی آستان قدس مبنی بر برقراری حقوق مرحوم حاج میرزا مجتبی به واسطه نداشتن فرزند در حق برادرش حاج اعتضادالتولیه و آقا میرزا علی.

28 جمادی‌الثانی 1336
65485

حکم مظفرالدین شاه مبنی بر اعطای یک قبضه عصای مرصع به میرزا عبدالرضا اعتضادالتولیه سرکشیک پنجم.

رجب 1316
65486

فرمان مظفرالدین شاه مبنی بر برقراری تولیت مدرسه نواب توسط حاجی عبدالرضا اعتضادالتولیه سرکشیک پنجم.

ربیع الاول 1316
65487

حکم میرزا ابوالقاسم خان نصیرالملک متولی آستان قدس در باب تفویض منصب سرکشیکی پنجم به میرزا ابوالحسن بنا به درخواست پدرش حاجی میرزا عبدالرضا اعتضادالتولیه و انتساب عموی وی حاجی میرزا عبدالحسین به نیابت او تا زمان بلوغ و ایام غیبت میرزا عبدالرضا.

جمادی‌الاخر 1319ق.
65488

فرمان رکن الدوله حاکم خراسان و تولیت آستان قدس در خصوص اعطاء لقب جناب و منصب سرکشیکی پنجم به میرزا عبدالرضا به تقاضای پدرش حاجی میرزا ابوالحسن سرکشیک پنجم.

ذی‌القعده 1300ق.
65489

فرمان ناصرالدین شاه در خصوص واگذاری منصب سرکشیکی پنجم به میرزا عبدالرضا به تقاضای پدرش حاجی میرزا ابوالحسن سرکشیک پنجم.

شوال 1300
65490

حکم حسام‌السلطنه در تفویض امور نظم کتابخانه آستان قدس به حاجی میرزا ابوالحسن سرکشیک پنجم.

رجب 1280
65491

نامه تولیت آستان قدس در باب افزایش مواجب اعتضادالتولیه سرکشیک پنجم از محل اضافه اجاره مزرعه موقوفه عمیدآباد.

محرم 1335
65492، ص1

متحدالامال صادر شده توسط کفیل نیابت تولیت آستان قدس در خصوص دادن گزارش حضور افراد متحصن در آستان قدس یا تسلیم آنان به مقامات.

12 فروردین 1310ش
65492، ص2

دستور نیابت تولیت آستان قدس به سرکشیک پنجم در خصوص کسب اطمینان از فتوای آیت الله آشتیانی برای بودن عید فطر، جهت زدن نقاره.

29 بهمن 1309ش
65492، ص3

دستوری از نیابت تولیت آستان قدس به سرکشیک پنجم راجع به انفصال آقا سید مرتضی خادم کشیک پنجم و تأکید بر بودن ایشان به سمت خادمی کمافی‌السابق.

5 مهر 1310ش
65492، ص4

متحدالمآل صادر شده از طرف نیابت تولیت آستان قدس در خصوص منع صرف چای و سیگار و غلیان در عمارت کشیکخانه فراشان به واسطه حفظ حرمت آستان قدس.

5 بهمن 1308ش
65493، ص2

تصدیق آیت الله ابوالحسن الموسوی الاصفهانی در باب اینکه میرزا ابوالحسن اعتضادالتولیه از مدرسین فقه و اصول محسوب می‌شود.

اردیبهشت 1308ش
65493، ص3

تصدیق آیت الله محمد حسین الغروی النائینی در باب اینکه میرزا ابوالحسن اعتضادالتولیه از مدرسین فقه و اصول محسوب می‌شود.

شوال 1347ق
65493، ص4

تصدیق ضیاءالدین عراقی در باب اینکه میرزا ابوالحسن اعتضادالتولیه از مدرسین فقه و اصول محسوب می‌شود.

1347ق
65493، ص5

تصدیقی از محمد حسین الغروی نائینی در باب اینکه میرزا ابوالحسن اعتضادالتولیه از مدرسین فقه و اصول محسوب می‌شود.

شوال 1347ق
65493، ص6

تصدیقی از ابوالحسن الموسوی الصفهانی در باب اینکه میرزا ابوالحسن اعتضادالتولیه از مدرسین فقه و اصول محسوب می‌شود.

1347ق
65493، ص7

تصدیقی از محمد حسن الطوسی در باب اینکه میرزا ابوالحسن اعتضادالتولیه از مدرسین فقه و اصول محسوب می‌شود.

1347ق
65493، ص8

تصدیقی ابوالحسن الموسوی الصفهانی در باب اینکه میرزا ابوالحسن اعتضادالتولیه از مدرسین فقه و اصول محسوب می‌شود.

1347ق
65493، ص1

دستور رئیس نظمیه ناحیه شرق سرهنگ نوایی در خصوص اینکه میرزا ابوالحسن اعتضادالتولیه از مدرسین فقه و اصول محسوب می‌شود جهت معاف شدن ایشان از لباس متحدالشکل.

12 اردیبهشت 1308
65494، ص1تا8

نظامنامه اساسی آستان قدس و نظامنامه خدمات کشیکی آستان قدس

مرداد 1305ش
65494، ص9 تا 25

نظامنامه خدمات کشیکی آستان قدس.

1307ش
65495

فرمان ناصرالدین شاه به ابوالفتح میرزا مؤیدالدوله والی خراسان مبنی بر ملقب ساختن حاجی میرزا عبدالرضا سرکشیک پنجم آستانه به لقب اعتضادالتولیه و اعطای یک قبضه عصای مرصع به وی.

ربیع‌الاول 1311
65496

حکم تولیت آستان قدس مبنی بر ثبت احکام و اسناد دفتری توسط اعتضادالتولیه بر حسب سنت پدرش که این سمت را داشته است.

جمادی‌الاول 1335
65497

گزارشی از وضعیت هرات و طوایف افغانی.

نامشخص
65498

نظامنامه دایره تولیت آستان قدس.

نامشخص
65499

نامه اولیای آستان قدس به امیر امان‌الله خان شاه افغانستان جهت تأکید بر اتحاد مسلمانان و جلوگیری از نفاق و نیز گزارشی از حضور عبدالباقی خان نماینده دولت افغانستان در حرم.

نامشخص
65500

دستوراتی راجع به انجام امورات مختلف در حرم.

نامشخص
65501

متحدالمال به سرکشیکان، خادمباشیان و فراشباشیان در خصوص چگونگی پرداخت حقوق.

نامشخص
65502

متحدالمآل به سرکشیکان در خصوص نظامنامه دفن اموات.

نامشخص
65503

گزارشی از امین آستانه راجع به اوضاع خراسان و تقاضای دریافت خلعت.

 
نامشخص
 
68636

حاوی 33 سند مربوط به زمان خدمت محمدعلی اعتضاد رضوی در وزارت فرهنگ یا آموزش و پرورش قبل از انقلاب.

 
 
68637

ابلاغیه و احکام و نامه‌های اداری متفرقه مربوط به آقای محمدعلی اعتضاد رضوی در زمان خدمت در آموزش و پرورش بعد از انقلاب.

از 1358 تا 1361ش
 
68638

·    9 حکم و ابلاغ مربوط به آقای محمدعلی اعتضاد رضوی در زمان خدمت در استانداری بعد از انقلاب.

·    تقدیرنامه از آقای اعتضاد رضوی در زمان پایان سمت مدیریت سازمان اتوبوسرانی.

·    نامه اداری از دادسرای انقلاب اسلامی مشهد به دادستان انقلاب اسلامی پیرامون معرفی محمدعلی اعتضاد.

1361 تا 1365ش
68639

توضیحاتی در خصوص خاندان آل ثابت و شرح اقدامات و کارهای انجام شده توسط آنها.

نامشخص

 

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------

2- بر طبق اسناد موجود مربوط به تشکیلات آستان قدس، در دوره صفویه و افشاریه تنها در زمان غیبت متولی کارها و مسئولیت‌های او توسط نایب التولیه انجام می‌گرفت. بدین دلیل تعداد نایب التولیه‌ها معدود هستند. در دوره قاجاریه با گسترش تشکیلات آستان قدس، جهت اداره بهتر امور یک نفر به عنوان نایب متولی یا متولی‌باشی انتخاب می‌گردید که شخص دوم این مجموعه محسوب می‌شد. آخرین نایب‌التولیه در این دوره سید حسین عرب می‌باشد که در متن به وی اشاره شده است. با روی کار آمدن رژیم پهلوی، سیستم دیگری جایگزین تشکیلات سابق آستان قدس گردید. رضا و محمدرضا پهلوی عنوان تولیت کل را از آن خود دانسته و افرادی که برای اداره امور آستان قدس انتخاب می‌کردند، نایب‌التولیه می‌نامیدند. (برای اطلاع بیشتر از منصب نا‌یب‌التولیه در آستان قدس نگاه کنید به: (سوزنچی، 1385) )

3- همسر دوم سید حسین عرب، اشرف السلطنه است که بعد از مرگ محمد حسن خان اعتمادالسلطنه به ازدواج وی در آمد. ایرج افشار به نقل از برادرزاده اشرف‌السلطنه می‌نویسد که وی فرزندی نداشت و عمر خود را بیشتر به مطالعه کتب می‌گذراند و به تاریخ و طب علاقه‌مند بود. در سن 53 سالگی در مشهد به سال 1333هـ.ق. فوت نمود و در دارالسیاده مدفون گردید. (نگاه کنید به: (اعتماد السلطنه، 1343) ). وی قریه میامی در نزدیک مشهد را وقف امور خیر نمود که تصویر وقفنامه آن با شماره 65479 در آرشیو مدیریت اسناد آستان قدس رضوی موجود است.

همچنین بنا به نوشته عزیزالله عطاردی، بعدها خاندان وی به ثابتی معروف شدند و در دوران قاجاریه و پهلوی به مقامات عالیه رسیدند و تا انقلاب اسلامی از کارگزاران دولتی وابسته بودند. یکی از آنان حسین ثابتی در سال 1353ش سفیر ایران در یمن بود و در همانجا درگذشت. دیگری علی مؤید ثابتی، سناتور بود که بعد از انقلاب به خارج از کشور رفت. وی علاوه بر سیاست در عرصه شعر و ادب نیز فعال بود و  از ادبا و شعرای نامور معاصر خراسان محسوب می‌شود. (عطاردی، 1381)

 

4- سرکشیک به نیابت از متولی، مسئولیت اداره اماکن متبرکه را در کشیک خود داشته است و تحت نظر او مجموعه‌ای از خادمان، فراشان، دربانان، کفشبانان، مؤذنان و خدمه دیگر در مدت معینی مشغول خدمت بودند. با تکیه بر اسناد، در دوره صفویه تا سال 1117 هـ.ق. نظام سه کشیکی و از آن پس تا سال 1148 هـ.ق. نظام پنج کشیکی برقرار بود. با روی کار آمدن نادر شاه، تعداد سرکشیکان مجدد به سه نفر کاهش یافت و در زمان علیشاه جانشین وی با استناد به طومار علیشاهیو اسناد موجود، نظام پنج کشیکی دوباره برقرار گردید و این نظام تا سال 1314ش، ادامه یافت تا اینکه با تشکیل اداره تشریفات توسط محمدولی خان اسدی ، منحل گردید.

راجع به طومار علیشاهی هم باید گفت که طومار علیشاهی در زمره قدیمی‌ترین و با ارزشترین اسناد مربوط به تشکیلات اداری و موقوفات آستان قدس رضوی است که به سال 1161 هـ.ق. به دستور علی شاه افشار پس از مرگ نادر و استقرار بر اریکه سلطنت، تنظیم گردید. این طومار سیاهه‌ای از کل موقوفات آستان قدس و مسجد گوهرشاد است که از ابتدا تا زمان تنظیم، شناخته شده بود. اصل طومار مذکور در بخش مخطوطات کتابخانه آستان قدس با شماره 111 نگهداری می‌شود. در کتاب آثارالرضویه به صورت چاپ سنگی به چاپ رسیده است و متن استنساخ شده آن نیز در مدیریت امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی موجود است. در متن مذکور از ص56 تا 57 راجع به سرکشیکان و جیره و مواجب آنها آمده است.

5- سازمان کتابخانه ها ، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس ، مدیریت اسناد و مطبوعات ، شماره سند 29618.

 

6- سازمان کتابخانه ها ، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس ، مدیریت اسناد و مطبوعات ، شماره سند 65489.

7- سازمان کتابخانه ها ، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس ، مدیریت اسناد و مطبوعات ، شماره سند 65488.

8- سازمان کتابخانه ها ، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس ، مدیریت اسناد و مطبوعات ، شماره سند 65495.

9- سازمان کتابخانه ها ، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس ، مدیریت اسناد و مطبوعات ، شماره سند 65481.

10- از جمله مهرهای حاجی میرزا ابوالحسن به طور نمونه در سندهای شماره 925، 927، 214، 213 و مُهرهای حاجی میرزا عبدالرضا نیز  به طور نمونه در سندهای شماره 251 صفحات 1‌ ـ 2 ـ 20، 328 صفحات 3ـ 4 ـ 42 و 535 صفحات 9 ـ 10ـ 22 مشاهد می‌شود.

11- سازمان کتابخانه ها ، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس ، مدیریت اسناد و مطبوعات ، شماره سند 65486.

12- سازمان کتابخانه ها ، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس ، مدیریت اسناد و مطبوعات ، شماره سند 65474.

13- سازمان کتابخانه ها ، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس ، مدیریت اسناد و مطبوعات ، شماره سند 65474.

14- سازمان کتابخانه ها ، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس ، مدیریت اسناد و مطبوعات ، شماره سند 65474.

15- سازمان کتابخانه ها ، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس ، مدیریت اسناد و مطبوعات ، شماره سند 65485.

16- سازمان کتابخانه ها ، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس ، مدیریت اسناد و مطبوعات ، شماره سند 16739.

17 سازمان کتابخانه ها ، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس ، مدیریت اسناد و مطبوعات ، شماره سند 65487.

18- برای اطلاع بیشتر از قانون متحدالشکل شدن البسه در دوره رضاشاه نگاه کنید به : (منظورالاجداد،1380)

19- سازمان کتابخانه ها ، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس ، مدیریت اسناد و مطبوعات ، شماره سند 65493 : ص2-8 .

20- سازمان کتابخانه ها ، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس ، مدیریت اسناد و مطبوعات ، شماره سند 65493: ص1.

21- سازمان کتابخانه ها ، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس ، مدیریت اسناد و مطبوعات ، شماره سند 65490.

22- سازمان کتابخانه ها ، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس ، مدیریت اسناد و مطبوعات ، شماره اسناد 65463 و 65474 از وی به عنوان ناظم کتابخانه نام می‌برند.

23- سازمان کتابخانه ها ، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس ، مدیریت اسناد و مطبوعات ، شماره سند 65496.

24-سازمان کتابخانه ها ، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس ، مدیریت اسناد و مطبوعات ، از جمله شماره های سند 23788، 21298، 13052، 22637 و 22638.

25- سازمان کتابخانه ها ، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس ، مدیریت اسناد و مطبوعات ، شماره سند 65471.

 

26- سازمان کتابخانه ها ، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس ، مدیریت اسناد و مطبوعات ، شماره سند 6836: ص1.

27- سازمان کتابخانه ها ، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس ، مدیریت اسناد و مطبوعات ، شماره سند 6836: ص8.

28- سازمان کتابخانه ها ، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس ، مدیریت اسناد و مطبوعات ، شماره سند 6836: ص7.

29- سازمان کتابخانه ها ، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس ، مدیریت اسناد و مطبوعات ، شماره سند 6836: ص4.

30- سازمان کتابخانه ها ، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس ، مدیریت اسناد و مطبوعات ، شماره سند 6836: ص33.

31- سازمان کتابخانه ها ، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس ، مدیریت اسناد و مطبوعات ، شماره سند 6837: ص7.

32- سازمان کتابخانه ها ، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس ، مدیریت اسناد و مطبوعات ، شماره سند 6837: ص8.

33- سازمان کتابخانه ها ، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس ، مدیریت اسناد و مطبوعات ، شماره سند 6838: ص2.

34- سازمان کتابخانه ها ، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس ، مدیریت اسناد و مطبوعات ، شماره سند 6838: ص4.

ادیب هروی، محمدحسن (1331). تاریخ انقلاب طوس یا پیدایش مشروطیت ایران. مشهد: ]بی نا[، 1331.
اعتضاد روضوی، محمدعلی (1388). مصاحبه با محمدعلی اعتضاد رضوی. مصاحبه‌کننده : حسین سنابادی عزیز، تاریخ مصاحبه: 18/3/88 ، (نوار شماره 1169)؛ متن تایپ شده: ص2.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان (1343). روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه. تهران: امیرکبیر: قسمت مقدمه ص 3 تا 7
سوزنچی، علی (1385) ." نایب‌التولیه‌های آستان قدس از صفویه تا پایان قاجاریه". دفتر اسناد، ج2، ص 11- 72.  
عطاردی، عزیزالله (1381) . فرهنگ خراسان (بخش طوس). تهران: عطارد، :جزء چهارم، ص303 و جزء پنجم، ص439).
منظورالاجداد، محمدحسین (1380).  سیاست و لباس ( گزیده اسناد متحدالشکل شدن البسه 1307-1318). تهران:  سازمان اسناد ملی ایران.
نوایی، عبدالحسین؛ کسری (1377). نیلوفر اسناد میرزا عبدالوهاب خان آصف الدوله (گزیده اسناد خراسان). تهران: مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران: نامه‌های شماره 6 و 23، ص35 و 44.