نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 مسئول دفتر مدیر امور اسناد و مطبوعات
2 کتابدار و مشاور پژوهشی تالار محققان
چکیده
کلیدواژهها
مقدمه
تا قبل از دهه ١٩٨٠ اکثر کتابخانهها سعی داشتند منابع خود را انحصاری نگهدارند، اما بعدازاین دهه با توجه به رشد فزاینده حجم اطلاعات، ناتوانی در گردآوری تمامی یا حتی بخش عمدهای از اطلاعات، ضرورت استفاده از اطلاعات بدون توجه به مکان و محمل نگهداری آن و نیاز شدید استفادهکنندگان و کاربران نهایی به اطلاعات روزآمد، کتابخانهها و مراکز اطلاعرسانی را ناگزیر ساخت تا نیازهای اطلاعاتی کاربران خود را از طریق اشتراک منابع، امانت بینکتابخانهای، پایگاههای اطلاعاتی و خدمات تحویل مدرک پاسخ دهند و خدمات تحویل مدرک بهعنوان راهحل مناسبی برای دسترسی به اطلاعاتی که در مجموعههای محلی موجود نبود، مطرح شد. پسازآن خدمات تحویل مدرک از رشد مناسبی برخوردار بوده است، بهطوریکه امروزه اکثر کتابخانههای بزرگ و مراکز اطلاعرسانی دارای بخش خدمات تحویل مدرک هستند؛ حتی بسیاری از آنها وبسایت خدمات تحویل مدرک خود را در اینترنت راهاندازی نمودهاند و از این طریق به ارائه خدمات تحویل مدرک میپردازند. (حیدری، 1383 الف).
کتابخانهها و مراکز اطلاعرسانی برای سرعت بخشیدن به فرایند ارائه منابع به کاربران خود بر ایجاد و گسترش خدمات تحویل مدرک الکترونیکی تکیه فراوانی دارند و با ایجاد کتابخانههای دیجیتال و ارائه خدمات تحویل مدرک بهعنوان بخشی از خدمات کتابخانههای دیجیتال به این هدف نائلآمدهاند. بر این اساس کیفیت این خدمات باید پیوسته مورد ارزیابی مشتریان و کاربران کتابخانههای دیجیتال قرار گیرد تا مدیران و طراحان سامانههای اطلاعاتی بتوانند با استفاده از این اطلاعات نسبت به بهبود وضعیت سازوکارها و معیارهای بااهمیت در این زمینه اقدام کنند؛ و رضایت هرچه بیشتر مخاطبان خود را به دست آورند (زرهساز، نوکاریزی و صنعت جو، 1395).
در تعریف خدمات تحویل مدرک باید گفت: نسخهبرداری از مدرک یا تهیه نسخه الکترونیکی آن بهمنظور ارسال به شرکتها یا مؤسسات خارج از سازمان مربوطه جهت انتفاع و یا دریافت هزینه عملیات است (محسنی،1391: 371). واژهنامه پیوسته کتابداری و اطلاعرسانی[1]؛ تحویل مدرک را تهیه مدارک منتشرشده یا منتشرنشده به شکل چاپی، میکروفرمی یا دیجیتالی و بر اساس دریافت هزینهای مشخص برای هر درخواست، میداند و یادآور میشود که در اکثر کتابخانهها خدمات تحویل مدرک توسط بخش امانت بینکتابخانهای اداره میشود، با این تفاوت که این خدمات مبتنی بر دریافت هزینه میباشند.
امانت بینکتابخانهای به مواردی اطلاق میگردد که مواد و منابع اطلاعاتی در فرآیند آن عودت داده میشود، درحالیکه خدمات تحویل مدرک مربوط به مواردی است که در فرآیند آن منابع اطلاعاتی ارسالشده عودت داده نمیشود، مانند نسخهبرداری از مقالههای مجلات؛ بنابراین دو فعالیت خدمات تحویل مدرک وامانت بینکتابخانهای که دو روش اجرایی در راستای فراهم آوری مواد هستند شباهتهای زیادی باهم دارند. درهرصورت نتایج حاصله از فعالیتهایی نظیر امانت بینکتابخانهای و تحویل مدرک همچون فعالیتهایی نظیر اشتراک منابع و خرید و دریافت هدیه باعث توسعه مجموعه میگردد (محسنی، 1377: 61).
مراحل تحویل مدرک
خدمت تحویل مدرک از آغاز، یعنی از مرحله درخواست از جانب کاربر تا پایان، یعنی ارائه پاسخ و یا مدرک مورد درخواست به درخواستکننده از پنج مرحله تشکیل میشود که این مراحل به ترتیب به شرح زیر هستند:
مرحله اول. درخواست مدرک توسط متقاضی
مرحله دوم. مکانیابی مدرک مورد درخواست
مرحله سوم. درخواست مدرک توسط بخش تحویل مدرک از سایر مراکز
مرحله چهارم. دریافت پاسخ که میتواند منفی باشد و یا دریافت مدرک باشد
مرحله پنجم. ارسال مدرک تهیهشده برای متقاضی و یا احیاناً ارائه پاسخ منفی به کاربر (کولائیان، 1383).
در خدمات تحویل مدرک، ارسال درخواست و دریافت پاسخ با استفاده از فناوریها و شیوههای گوناگونی انجام میشود. در بهرهگیری از هر یک از این فناوریها و شیوهها مسائلی نظیر توان مالی مؤسسه در تهیه امکانات، توان زیرساختی کشور از حیث ارتباطات دوربرد، نوع انتظار بهره گیر که هنگام درخواست مدرک منعکس مینماید، نبود امکانات جهت بهرهگیری از برخی روشها، عدم خدمترسانی ارائهکنندگان خدمات از طریق برخی ابزارها و روشهای مطرحشده، تشخیص کتابدار و ملاحظات دیگری که شاید غیرقابلپیشبینی باشد، نقشآفرینی میکند. برای انتخاب هر یک از این روشها میتوان با توجه به موقعیت، عناصر مختلفی را دخالت داد. چنانچه سرعت مدنظر باشد و هزینه از اهمیت ثانوی برخوردار باشد میتوان از سریعترین روش یعنی سفارش و دریافت به روش پیوسته از طریق پست الکترونیک و وب اقدام نمود. چنانچه سرعت مطرح نباشد، میتوان از روش پیک و یا پست عادی جهت ارسال درخواست و دریافت پاسخ استفاده کرد. از سایر روشها نیز بهتناوب میتوان با توجه به عوامل ذکرشده استفاده کرد. انواع شیوهها و فناوریهای ارسال درخواست و دریافت پاسخ در فرآیند تحویل مدرک را میتوان در شکلهای ارسال درخواست و دریافت پاسخ از طریق تلفن، پست، دورنگار، اینترنت، پیک، پست الکترونیک، تلهتکس و تلنت دانست (کولائیان، 1383).
پیشینه پژوهش
درزمینه خدمات تحویل مدرک و مسائل مرتبط با آن، پژوهشهای متعددی انجامگرفته است بهخصوص تحویل مدرک الکترونیکی که نوع جدید و بهروز این خدمات است بیشتر موردتوجه بوده است. در ادامه به برخی از این پژوهشها اشاره میشود:
«غفاری» در پایاننامه کارشناسی ارشد خود (1376) بانام «بررسی وضعیت تهیه و تحویل مدرک در کتابخانههای مرکزی دانشگاههای جامع شهر تهران»، توان کتابخانههای دانشگاهی شهر تهران را ازنظر مکانیابی، ارائه مدارک، شناسایی مشکلات مربوط به دستیابی به مدارک و پیشنهادها و راهحلهای مناسب برای دسترسی به مدارک و بهکارگیری فناوریهای نوین در این زمینه، بررسی مینماید.
شهمیرزادی (1379) در پایاننامه کارشناسی ارشد خود تمامی مؤسسات و مراکز تحقیقاتی- دانشگاهی ایران که دارای خدمات تحویل مدرک و تهیه اسناد از خارج کشور بودهاند را ازنقطهنظر هزینه، زمان، شیوه درخواست و دریافت، شیوه پرداخت، نوع منبع و غیره موردبررسی قرار داده است و همگام با آن 10 تارنمای مهم دارای بیشترین بسامد استنادی در راهنماهای درونخطی را، ازنظر ساختاری و محتوایی (پوشش، زمینه موضوعی، شیوههای درخواست و تحویل مدرک، هزینه، خدمات ویژه، زمان پاسخگویی و ...) موردبررسی قرار داده است. نتایج با استفاده از جدولها و نمودارها به روش آماری استخراج و در جهت ارائه بهینه پژوهش برای تأمین مدرک، نتایج و پیشنهادهایی ارائهشده است. در این تحقیق مشخصشده است که 3/37 درصد مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی از خدمات تحویل مدرک استفاده مینمایند.
تاجور (1382) در پایاننامه کارشناسی ارشد خود وضعیت موجود خدمات تحویل مدرک در ایران را، در سه جامعه آماری (مرکز منطقهای اطلاعرسانی علوم و فناوری، پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران و دانشگاه تربیت مدرس) ازنقطهنظر هزینه، روشهای تقبل هزینه و ارسال صورتحساب، نحوه دریافت سفارش، نحوه دریافت سفارش، نحوه ارسال مدرک، پوشش، زمان پاسخگویی، حق مؤلف، ضریب اطمینان تأمین اطلاعات، سهولت دسترسی به خدمات و استفاده از ابزارها، سرعت، نوع مدرک، انعطافپذیری و عوامل دیگر موردبررسی قرار داده است. بر اساس نتایج حاصل از این پژوهش، مرکز منطقهای اطلاعرسانی علوم و فناوری به دلیل جامعیت موضوعی، سهولت دسترسی به خدمات و استفاده از ابزارها، ضریب اطمینان تأمین اطلاعات، دارا بودن بیشترین روشهای دریافت و ارسال مدرک بهعنوان مرکزی برای تهیه مدرک دارای بیشترین امتیاز است.
حیدری (1383 ب) در پایاننامه کارشناسی ارشد خود، پیشینه و وضعیت خدمات تحویل مدرک در جهان و ایران را موردمطالعه قرار داده است. بر اساس نتایج این پژوهش، 5/57 درصد کتابخانهها و مراکز اطلاعرسانی داخلی از خدمات تحویل مدرک خارج کشور استفاده مینمایند و 5/97 درصد این مراکز هم درزمینهٔ خدمات تحویل مدرک داخل کشور فعالیت مینمایند. 8/58 درصد کتابخانهها و مراکز اطلاعرسانی داخلی استفادهکننده تحویل مدرک خارج کشور، از مرکز تهیه مدرک کتابخانه بریتانیا استفاده مینمایند. پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران هم با تهیه اطلاعات برای 39 درصد از کتابخانه و مراکز اطلاعرسانی داخلی، بیشترین سرویس را در بین مراکز داخلی تحویل مدرک، ارائه مینماید. هنوز 7/42 درصد از کتابخانهها و مراکز اطلاعرسانی داخلی از پست برای جابهجایی مدارک استفاده مینمایند. از میان منابع اطلاعاتی مورداستفاده در خدمات تحویل مدرک، مقالههای مجلات 3/61 درصد درخواستها را به خود اختصاص میدهند.
صدیقی[2] (1995) در پژوهشی با عنوان «مطالعه تطبیقی عملکرد امانت بینکتابخانهای و توسعه مدل شبکه امانت بینکتابخانهای در میان کتابخانههای دانشگاهی در عربستان» را موردبررسی قرار داده است. یافتهها نشان میدهد که جامعه پژوهش با دیگر کتابخانههای دانشگاهی همکاری دارند، اما امانت منابع آنها بهصورت موردی و در بعضی موقعیتها صورت گرفته است. صدیقی در این پژوهش به این نتیجه رسیده است که همکاری و اشتراک منابع بین کتابخانههای دانشگاهی، امکان دسترسی بیشتر به منابع و خدمات را با صرف کمترین هزینه به دست میدهد. بودجه و منابع ناکافی، عواملی هستند که همکاری بین کتابخانههای دانشگاهی را به تأخیر میاندازد. ازنظر وی یکی از راههای مفید غلبه بر مشکلات همکاری تعاونی بین کتابخانههای دانشگاهی، مدل شبکه برای اشتراک منابع است.
اروکینا[3] (2010) در پژوهشی خود به بررسی خدمات تحویل مدرک کتابخانه ملی فدراسیون روسیه پرداخت. در این مقاله تسهیلات موجود کتابخانه ملی بررسیشده است. ازآنجاکه کتابخانه مزبور انواع گوناگونی از خدمات را ارائه میکند، بهرهجویی استفاده از نظامهای الکترونیکی برای کاربران مورد تأکید قرارگرفته است.
سوارز[4] (2010) در مقالهای به بررسی خدمات تحویل مدرک و اشتراک منابع در کتابخانههای کشور پرتغال پرداخته است. پژوهشگر با تأکید بر ضرورت توسعه فنّاوری اطلاعات و توسعه کتابخانههای دیجیتالی سعی کرده رهنمودهایی را در چارچوب کتابخانههای دانشگاهی این کشور ترسیم کند. از دیدگاه مقاله مزبور، چارچوب خدمات تحویل مدرک بر شرایطی از روزآمدسازی منابع متکی است. بر این قرار، توسعه منابع الکترونیکی با توجه به رفتار استفاده از این منابع نوعی مفهومسازی خدمات تلقی میشود.
زرهساز، نوکاریزی و صنعت جو (1395) در مقاله خود به بررسی وضعیت خدمات تحویل مدرک الکترونیکی کتابخانه دیجیتال آستان قدس رضوی بر اساس مدل ارزیابی تلفیقی مبتنی بر ویژگیهای خدمات الکترونیکی کتابخانه دیجیتال پرداختهاند. بر اساس نتایج این پژوهش نمره نهائی وضعیت این خدمات با توجه به مدل ارزیابی پیشنهادی از سطح میانگین بالاتر از متوسط بود که بیانگر وضعیت نسبتاً مناسب نظام خدمات تحویل مدرک الکترونیکی در کتابخانه دیجیتال آستان قدس رضوی است.
با بررسی پژوهشهای انجامشده اهمیت و ضرورت خدمات تحویل مدرک بیشتر آشکار میشود. تجاری بودن خدمات تحویل مدرک باعث میشود مسائلی مانند روش درخواست منابع، نحوه ارسال پاسخ و روشهای دریافت هزینه، موردتوجه قرار بگیرند. وجود این خدمات از گذشته و تغییر سبک ارائه آنها به شکل الکترونیکی و دیجیتالی در حال حاضر از نکات موردتوجه در پژوهشهای انجامشده است بهطوریکه میتوان بیان کرد کتابخانهها با سرعت بخشیدن به ارائه اطلاعات موردنیاز کاربران خود در حال گسترش این خدمات میباشند.
روش پژوهش و ابزار گردآوری اطلاعات
این پژوهش از نوع کاربردی بوده و به روش توصیفی – تحلیلی انجامشده است. برای گردآوری اطلاعات از مصاحبه و
سیاهه وارسی جهت تحلیل اسناد و مدارک موجود استفاده شد. اسناد و مدارک بررسیشده جهت گردآوری اطلاعات عبارتاند از:
1- اسناد موجود در مدیریت اسناد کتابخانه آستان قدس رضوی- و وقف نامهها در دورههای مختلف
2- کتابها و پژوهشهای موجود در خصوص تاریخچه و خدمات کتابخانه آستان قدس رضوی
تاریخچه خدمات امانت در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی
زمان شروع خدمات تحویل مدرک
از زمان وجود اولین کتب وقفی خدمات امانت در محل و غیر آن مرسوم بوده است. ازآنجاییکه خدمات تحویل مدرک در بخش مخطوطات کتابخانه مرکزی آستان قدس با امانت کتابهای خطی در دورههای قبل آغازشده و ادامه یافته است در اینجا تاریخچه این خدمات بهطور خلاصه توضیح داده میشود.
وقفی بودن کتابها اهمیت حفظ و ثبت آنها را دوچندان میکرده بااینوجود در خصوص امانت کتاب نمیتوان گفت که کتابخانه از شیوه واحدی پیروی میکرده است. ازآنجاییکه بیشتر کتابها وقفی بوده، معمولاً شرایط امانت توسط خود واقفان تعیین میشده است. وقف نامهها یا در پشت کتاب و یا بهصورت جداگانه تعبیه میشدند (سازمان، اداره مخطوطات. نسخه خطی 1333 و 1336). بنابراین منبع اطلاعاتی برای سیاستهای امانت کتاب شامل این وقف نامهها و قبوض امانتی است که توسط کتابدار برای امانتگیرنده صادر میشد. در این شیوه برای امانت کتاب معمولاً به امانتگیرنده قبضی داده میشد که در آن نام کتابهای به امانتگرفته به همراه نام نویسنده و مهلت و تاریخ امانت و نام امانتگیرنده قید و مشخص میشد که پس از اتمام مهلت مقرر کتاب به کتابدار سرکار فیض آثار تحویل داده میشود. گاه برای امانت کتاب افرادی واسطه یا ضامن میشدند. این واسطهها یا از کارکنان خود حرم یا بستگان نزدیک فرد امانتگیرنده بودند؛ و بعضیاوقات شرایط گرفتن قبض نیز در وقف نامه قید میشد. ازجمله میرزا حسن پسر ابوالقاسم جامی در وقف نامه کتابهایش قید کرده که میتوان نسخهها را با دادن قبض به امانت برد.
شرایطی که واقفان برای وقف کتاب و استفاده از آن میگذاشتند متنوع بود. تنها در نبخشیدن و نفروختن کتاب متفقالقول بودند؛ اما در امانت دادن و مهلت آن، محل نگهداری، نوع استفاده، نوع مراجعهکنندگان نظرات واقفان متعدد و متفاوت است. با توجه به قبضهای بهجامانده میتوان گفت شرایط واقفان نیز انجام میشد. درواقع میتوان گفت بیشتر سیاستهای امانت دهی کتابها توسط واقف تعیین میشده است و کتابخانه ملزم به اجرای آن بوده است. با توجه به شروط وقف نمیتوان مهلت یکسانی را برای امانت کتابها تعیین کرد و برای همین مهلت امانت در قبوض متغیر است بهطوریکه برخی تا سه ماه و برخی تا شش ماه را تعیین کردهاند و اجازه تمدید نیز دادهاند (محبوب،1387).
محل استفاده از قرآن یا کتاب متغیر بود. بیشتر واقفان خواستار آن بودند که از شهربند مشهد خارج نشود (مگر برای تعمیر) و در خود حرم و یا در کتابخانه و روضه منوره نگهداری شود (سازمان، اداره مخطوطات. قرآن خطی 1859).
نوع استفاده از قرآن و مراجعهکنندگان آنهم در وقف نامهها مشخص میشد. معمولاً وقف نامه قرآنها هدف از وقف آنها تلاوت قرآن ذکرمی کردند، اما گاهی شرایط ویژهای میگذاشتند؛ مانند این مورد که فقط در روز جمعه تلاوت گردد و یا اینکه در تعزیهخوانیها استفاده گردد و یا اینکه قرآن را زائران و مجاوران و مسافران بخوانند و یا فقط طلاب علوم دینی حق استفاده از کتابها رادارند. (سازمان، اداره مخطوطات. نسخه خطی 838). برخی شرایط دیگر نیز مانند داشتن ضامن جهت امانت کتابها (بهصورت پول و یا شخصی امین) در وقف نامهها آمده است.
طیف مراجعان وامانت گیرندگان نیز متنوع بود. این امر از چند جهت قابلبررسی است. اول اینکه بیشتر کتابها بهویژه قرآنها وقف بر حرم برای استفاده زائران و مجاوران و مسافران شده بود و این گروه از طبقات اجتماعی متفاوت و از شهرهای مختلف بودند و دوم اینکه گاه واقفان این مراجعان را بسیار خاص میکردند و سوم اینکه برخی از این قرآنها برای تلاوت توسط حفاظ و قاریان اختصاص داشت که ازاینجهت باید کارکنان حرم را به این گروه افزود بنابراین مراجعان و امانتگیرندگان را میتوان به دودسته کلی 1- زوار و مسافران و مجاوران و 2- طلاب و کارکنان حرم تقسیم کرد. گروه اول بیشتر مصاحف شریفه و جزوات قرآنی را مطالعه میکردند و گروه دوم علاوه بر مصاحف شریفه، کتب موجود در کتابخانه که در موضوعات مختلف بود را نیز استفاده مینمودند. در اسناد بیشتر امانتگیرندگان از خود کارکنان آستان قدس و بستگان آنها و طلاب و ساکنان خود مشهد هستند که البته نام زنان و برخی دیگر از مشاغل هم در بین آنان به چشم میخورد.
کتب امانتی با توجه به اسناد بهجامانده معمولاً مصاحف شریفه بودند که در خود حرم تلاوت میگردید و برای امانت دادن آن گاهی مشخصات نسخهشناسی آن کاملاً قید میشد (محبوب،1387).
از سازمان کتابخانه در دوره پیش از صفوی اطلاعی در دست نیست (شاکری،1367، ص 36).
در دوره صفویه شرایط امانت بر اساس شرایطی بود که واقفان کتابها و اسناد بر آن ذکر میکردند. با بررسی اسناد مربوطه مشخصشده که از زمانی که سنت حسنه وقف در کتابخانه مرکزی آستان قدس وجود داشته است امانت کتاب و خدمات تحویل مدرک نیز وجود داشته است. دوره صفویه معمولاً مصاحب شریفه در خود حرم تلاوت میشدند و برای امانت دادن آنها مشخصات نسخهشناسی آن کاملاً قید و قبضهایی برای امانت منابع صادر میشد. این خدمات شامل خدمات امانت سپاری در محل و خروج از محل کتابخانه کتب و مصاحب شریفه خطی و بعدها اسناد و وقف نامهها نیز اضافه شد. در این دوره ضامن نیز برای امانت نسخ خطی وجود داشت که یا از کارکنان کتابخانه بودند و یا وجه نقدی بهعنوان ضمانت ارائه میگردید. پیشینه خدمات تحویل مدرک در کتابخانه آستان قدس، با استناد به وقف نامه کتاب غایة الوصول از جمالالدین حسن بن یوسف بن مطهر حلی (علامه حلی)، به آغاز قرن دهم مقارن با حکومت صفویه میرسد. در این وقف نامه، کتابخانه آستان قدس با عنوان خزانة الکتب ‹گنجینه کتابها› معرفی میشود (سازمان، اداره مخطوطات، نسخه خطی 2918).
در دوره قاجاریه نیز به استناد وجود قبضهای امانت، خدمات امانت انجام میشده مدت امانت بین سه تا چهار ماه و از یک نسخه تا 14 نسخه تعداد کتابها متغیر بوده است. شرایط امانت آنها واقفان تعیین مینمودند.
در این دوره در مورد علاوه بر شرایط دورههای گذشته در موردحفاظت از کتابها نیز در وقف نامهها شروط واقفان منظور و یا توسط کتابدار در قبض امانت قید میگردید مانند اینکه مواظب صحافی قرآنها باشند و یا اینکه اگر امانتگیرنده کتاب را از بین ببرد و تحویل ندهد یا باید مانند آن کتاب را تهیه و یا خسارت آن را بپردازد ویل فرد دیگری که ضامن وی شده از عهده خسارت آن برآید. اگر قرآن به امانتگیرنده تلف یا آنها بایر شود، آقا حسین نام از عهده برآید.
در مورد زمان مطالعه نیز در دوره قاجاریه میتوان به مطالعه و تلاوت قرآن در ماه رمضان اشاره کرد و یا زمان خواندن آن در وقف نامهها ذکر میشد مثلاً تلاوت قرآن در صبح و شام.
در مورد قبضهای امانت نیز در دوره قاجاریه میتوان این قبضها را به شکل تکبرگی یا بهصورت فهرست دستهبندی نمود. در قبضهای تکبرگی کتابدار نام کتاب و مشخصات نسخهشناسی آن، نام واقف، واسطه یا ضامن و گاهی مدت و شرایط امانت و شروط آن و زمان برگرداندن و یا تمدید مهلت، سپس نام و مهر کتابدار مهر امانتگیرنده و گاهی هم مهر واسطهها یا شهود قید میشد. در قبضهایی که بهصورت فهرست تهیه میشده علاوه بر قبضهای تکبرگی، صورتی از قبضها هم تهیه میشد که در آن نام امانتگیرنده و نام کتاب و مشخصات آن و گاهی زمان هم قید میشد.
در اواخر دوره قاجاریه خدمات امانت ممنوع گردیده و استفاده از کتب منوط به مطالعه در محل کتابخانه بوده و دلیل آنهم از بین رفتن کتب و قرآنهای خطی ذکرشده است. زمان ارائه خدمات سه روز در هفته بود چراکه کتابخانه فقط سه روز در هفته باز میشد و مراجع و محققان در همین سه روز، آنهم در یک نوبت میتوانستند از کتابخانه بهره ببرند (محبوب، 1387).
در عصر پهلوی اول (1304-1320) با توجه به اسناد موجود در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، رئیس کتابخانه منابع خطی درخواست شده را بهصورت امانی جهت مقابله و استنتاخ به محققان و استادان دانشگاه تحویل داده و پس از وقت مقرر، نسخهی خطی عودت داده میشد و مدت امانت یک ماه بوده و همچنین محققان میتوانستند در صورت نیاز بیشتر به نسخهی خطی، وقت تعیینشده را تمدید نمایند. (سازمان. مدیریت اسناد و مطبوعات، سند 27029). برای آشنایی بیشتر با نحوه کار و فعالیت سازمان کتابخانه آستان قدس رضوی در دوران قبل از انقلاب اسلامی نمونههایی از آمار سازمان کتابخانه در اینجا آورده میشود (شاکری،1367، ص 52-50).
آمار و گزارش کار و فعالیت کتابخانه آستانه از 15 اسفند 1309 تا آخر بهمن 1310 شمسی
- کتب خریداری 329 جلد
- کتب اهدایی 326 جلد
- کتبی که در کتابخانه نوشتهشده است 1 جلد
- کتبی که به امانتداده شده است 662 جلد
- اسناد و اجاره خط و وقف نامه وارده 118 ورق
- رحل خاتم تقدیم به کتابخانه شده 2 عدد
ارسالهای قبل از 1310 شمسی، کتابخانه آستان قدس دارای نظامنامهای بوده است که خلاصهای از آن آورده میشود:
شرایط ورود و استفاده از کتب:
ماده 12- واردیم هر کتابی را که بخواهند مطالعه نمایند باید اسم و شماره کتاب را با تاریخ در اوراقی که برای این کار ترتیب دادهشده نوشته و امضاء نموده و پس از استفاده از آن، کتاب را به کتابدار داده و نوشته را دریافت نمایند.
ماده 13- برای استفاده از کتب گرانبها رئیس باید ورقه را که تقاضاکننده امضاء نموده تصویب نماید و بدون اجازه و تصویب رئیس از این قبیل کتب نمیتوان استفاده نمود.
ماده 14- بهعنوان عاریت به هیچکس کتاب داده نمیشود.
ماده 17- استنتاخ و عکس کتب و قرآن خطی و نسخه خطی مجاز نیست.
ماده 19- مطالعه کنندگان مکلفاند پس از رفع احتیاج کتاب را تسلیم کتابدار کرده تقاضانامه خود را مسترد دارد.
ماده 22- بیرون بردن کتب از کتابخانه و اتاق مطالعه ممنوع است.
ارائه تصویر از نسخ خطی از سال 1351- بهمن 1357
همزمان با راهاندازی بخش فیلم تکدر سال 1351 بهمنظور تهیهی ریزفیلم و تصویر از کتب خطی، دادن تصویر از نسخه خطی به محققان آغازشده است.
این بخش که میتوان آن را یکی از فعالترین واحدهای خدمات ریزفیلم در کتابخانههای ایران دانست، توسط مرحوم دکتر احمدعلی رجایی بخارایی مدیرکل وقت سازمان فرهنگی آستان قدس بنیانگذاری و وسایل اولیهی آن از آلمان خریداری و در کتابخانه نصب گردیده است.
خوشبختانه پس از انقلاب اسلامی موردتوجه خاص مقام معظم تولیت آستان قدس رضوی قرار گرفت و با اهتمام هیئتامنای کتابخانه مرکزی، اقدام مؤثری در جهت گسترش و توسعه آن به عمل آمد و دستگاههای جدید و مدرن بیشتری خریداری گردید تا همگام با آخرین پدیدههای وسایل تهیهی ریزفیلم، این بخش بتواند خدمات خود را به محققان و پژوهشگران و مجامع علمی ارائه دهد.
ارائه تصویر نسخ خطی از طریق درخواست و دادن تقاضانامه محققان به بخش مخطوطات انجام میگرفته است. واگذاری تصویر از نسخ عادی بلامانع بود ولی تصویر از نسخ خطی نفیس ارائه نمیگردید؛ و این درخواستها مستقیماً به رئیس کتابخانه وقت و کارشناس نسخ خطی ارائه و با صدور مجوز از آن مقام مراحل تهیه تصویر انجام میگرفت (ناصری، 1393).
مدیریت تحویل مدرک در این مهرومومها را بهطور خلاصه میتوان بهصورت ذیل آورد:
الف. واگذاری تصویر از نسخه خطی عادی، نفیس و بسیار نفیس رئیس کتابخانه وقت
استفادهکنندگان چه کسانی بودهاند؟
طیف استفادهکنندگان در این زمان بیشتر محققان و استادان دانشگاه و اکثریت محققان خارجی بودند.
مسائل مالی به چه صورت بوده است؟
بر اساس تعرفه مشخصشده که از طرف رئیس کتابخانه و مسئولین بخش مخطوطات و فیلم تک تعیین میشد، محاسبه میگردید. قابل به ذکر است این تعرفهها هرسال مورد بازبینی قرارگرفته و تغییر مییافت.
نحوه ارائه خدمات چگونه بوده است؟
بهصورت حضوری بوده که محققان با مراجعه به بخش مخطوطات کتابخانه میتوانستند با ارائه فیش و پرداخت هزینه بهصورت مستقیم از خدمات استفاده نمایند (مبالغ دریافتی جمعآوری و بهحساب آستان قدس رضوی واریز میگردید).
ب: ارائه تصویر از نسخ خطی از سال 22 بهمن 1357-1374
بعد از انقلاب اسلامی، هیئتمدیره کتابخانه آستان قدس و شورای نشر نفایس و تصحیح متون تشکیل گردید. یکی از اهداف این شورا تصمیمگیری در ارتباط با واگذاری تصویر از نسخههای نفیس به محققان بود.
واگذاری تصویر از نسخ خطی عادی بلامانع بوده ولی در مورد نسخ خطی نفیس تقاضا پس از تأیید رئیس کتابخانه وقت در شورای نشر نفایس و تصحیح متون مطرح و در مورد آن تصمیمگیری میگردید؛ و همچنین در مورد واگذاری تصویر از نسخههای خطی بسیار نفیس فقط منوط به اجازه مقام عظمای تولیت آستان قدس رضوی است (عرفانیان، 1393).
مدیریت تحویل مدرک در این مهرومومها را بهطور خلاصه میتوان بهصورت ذیل آورد:
- واگذاری تصویر از نسخه خطی بسیار نفیس مقام عظمای تولیت آستان قدس رضوی
- واگذاری تصویر از نسخه خطی نفیس شورای نشر نفایس و تصحیح متون و مسئولین اداره مخطوطات
- واگذاری تصویر از نسخههای عادی کارشناس و ارزیاب نسخه خطی و مسئولین اداره مخطوطات
تا سال 1364 خدمات به همان صورت قبلی بهصورت دادن تقاضانامه از طرف محققان انجام میگرفت. از سال 1365 این فرایند دچار تغییر میگردد و آییننامه تدوین و فرم خاصی جهت درخواست ریزفیلم، عکس و فتوکپی تهیه و محققان با ارائه فرم درخواست میتوانستند از نسخههای خطی تصویر درخواست نمایند.
برای آشنایی بیشتر نمونههایی از متن آییننامهی تهیه ریزفیلم، عکس و فتوکپی در کتابخانه آستان قدس رضوی در اینجا آورده میشود. (شاکری،1367، ص 217-214).
1- از نسخههای خطی و کتب چاپ سنگی کمیاب و منحصر کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی و شعبات آن و دیگر مجموعهها و اسناد، عکس و یا ریزفیلم بهصورت مثبت تهیه شود.
2- در مواردی که متقاضیان درخواست تهیه ریزفیلم یا عکس و یا فتوکپی از هر نوع کتاب و نشریه خطی و چاپی اعم از نفیس و غیر نفیس و منحصر کتابخانه آستان قدس را نمایند، درصورتیکه متقاضی موسسه غیرانتفاعی بوده و صرفاً جنبه علمی داشته باشد ضمن سپردن تعهدی مبنی بر خودداری از چاپ و انتشار آن، هزینه ریزفیلم و یا عکس را باید طبق تعرفه مصوبه پرداخت نمایند و در صورت چاپ و انتشار که ضمن سپردن تعهدی مبنی بر آنکه اصل نسخه بدون خدشه و تصرفات دیگری چاپ و انتشار گردد از هزار نسخه اول 50 نسخه باید به کتابخانه اهدا نمایند و درصورتیکه متقاضی بهقصد انتفاع و یا بهوسیلهی موسسه انتشاراتی برای چاپ و انتشار درخواست ریزفیلم و یا عکس نمایند علاوه بر سپردن تعهدات مذکور، هزینهی تهیه ریزفیلم و عکس را سه برابر نرخ مصوبه باید بپردازند.
تبصره: چاپ و انتشار کتب و نشریات خطی و چاپی کتابخانه آستان قدس رضوی منوط به اجازه کتبی رئیس کتابخانه خواهد بود.
3- در مواردی که کتابخانهها و یا اشخاص دارندهی منابع خطی که کتابخانه مرکزی آستان قدس فاقد آن باشد اجازه دهند از آثار خطی آنها فیلم و یا عکس برای کتابخانه مرکزی آستان قدس تهیه شود بنا به تقاضای دارندهی نسخه یک دوره عکس و یا فیلم از همان اثر یا اثر دیگری که متعلق به کتابخانه آستان قدس و مورداحتیاج متقاضی باشد بهشرط همتراز بودن ارزش دو اثر ازلحاظ کمیت و کیفیت به تشخیص رئیس کتابخانه مرکزی آستان قدس به دارنده نسخه بهطور مبادله داده میشود.
4- قبل از تهیهی عکس و یا فیلم و یا فتوکپی، متقاضیان باید وجوه برآورد شده را بهحساب شماره یک آستان قدس در بانک ملت شعبه آستان قدس واریز و قبض بانک را برای دریافت سفارش خود بهضمیمه تقاضای خود به کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی ارائه نمایند.
استفادهکنندگان چه کسانی بودهاند؟
طلاب حوزههای دینی و روحانیون، استادان دانشگاه، محققان و پژوهشگران استفادهکنندگان این خدمات بودند.
مسائل مالی به چه صورت بوده است؟
بر اساس تعرفههای مشخصشده از طرف هیئتمدیره، رئیس کتابخانه و مسئولین بخش مخطوطات و فیلم تک تعیین و دریافت میگردید.
نحوه ارائه خدمات چگونه بوده است؟
بهصورت حضوری و مراجعه مستقیم به کتابخانه خدمات ارائه میگردید.
ج: ارائه تصویر از نسخ خطی از سال 1375 – 1384
در نیمسال اول 1375 شورای ارزیابی و بررسی درخواستهای تصویر از کتب خطی جهت تصمیمگیری در ارتباط با واگذاری تصاویر نسخ خطی نفیس به متقاضیان تشکیل گردید.
در این دوره ارائه تصویر نسخههای خطی بسیار نفیس فقط منوط به اجازه مقام عظمای تولیت آستان قدس رضوی است.
واگذاری تصویر از نسخههای عادی خطی با تائید کارشناس و ارزیاب کتب خطی تعیین میگردد (وفادار، 1393).
مدیریت تحویل مدرک در این مهرومومها را بهطور خلاصه میتوان بهصورت ذیل آورد:
- واگذاری تصویر از نسخه خطی بسیار نفیس مقام عظمای تولیت آستان قدس رضوی
- واگذاری تصویر از نسخه خطی نفیس شورای ارزیابی و بررسی درخواستهای تصویر از کتب خطی و مسئولین اداره مخطوطات
- واگذاری تصویر از نسخه خطی عادی کارشناس و ارزیاب نسخه خطی و مسئولین اداره مخطوطات
در این دوره بیشترین تغییرات در خصوص خدمات تحویل مدرک در بخش مخطوطات انجامگرفته و این خدمات بهسوی شکل نظاماند خدمات تحویل مدرک گام برداشته است.
تغییرات اساسی به شرح ذیل است:
1- محققان میتوانند بهصورت غیرحضوری نیز از خدمات تحویل مدرک اداره مخطوطات استفاده نمایند
2- تهیه سی دی (CD) از نسخههای خطی
3- تهیه تصویر از نسخههای خطی
4- ارائه تصویر سی دی (CD) نسخههای خطی به محققان از طریق پست الکترونیکی، پست سفارشی، پست پیشتاز، عادی
5- تهیه تصویر از کتب چاپ سنگی
6- ارائه تصویر کتب چاپ سنگی به محققان (حضوری و غیرحضوری)
7- تهیه اطلاعات کتابشناختی نسخههای خطی و چاپ سنگی و ارائه آن به محققان از طرق پست الکترونیکی
8- ارائه خدمات و تصویر سی دی (CD) و ریزفیلمهای خارج از کشور و کتابخانههای وابسته آستان قدس که در اداره مخطوطات موجود است. ازجمله کتابخانه لکهنو هند، کتابخانه جمعه الماجد، کتابخانه آیتالله جلیلی کرمانشاه، کتابخانه ملک تهران، کتابخانه وزیری یزد و ...
9- تدوین نهایی فرم درخواست تصویر، لوح فشرده از منابع خطی
د: ارائه تصویر از نسخ خطی از سال 1385-1393
در این دوره خدمات تحویل مدرک به همان صورت قبلی انجام میشود لذا ارائه تصویر نسخههای خطی بسیار نفیس که قبلاً منوط به اجازه مقام عظمای تولیت بود از نیمسال اول 1385 این مسئولیت به هیئتمدیره سازمان واگذار میشود و هیئتمدیره نسبت به واگذاری تصویر تصمیم میگیرد (فاضل هاشمی، 1393).
مدیریت تحویل مدرک در این مهرومومها را بهطور خلاصه میتوان بهصورت ذیل آورد:
- واگذاری تصویر از نسخه خطی بسیار نفیس هیئتمدیره سازمان کتابخانهها، موزهها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی
- واگذاری تصویر از نسخه خطی نفیس شورای ارزیابی و بررسی درخواستهای تصویر از کتب خطی و مسئولین اداره مخطوطات
- واگذاری تصویر از نسخ خطی عادی کارشناس و ارزیاب نسخه خطی و مسئولین اداره مخطوطات
در سال 1386، بامطالعه اطلاعات و بررسی وبسایتهای مرتبط با خدمات تحویل مدرک، برگههای تحویل مدرک نسخ خطی تهیه و در جلسات متعدد با مسئولیت سازمان مورد تأیید و در اختیار اداره خدمات کتابداری قرارگرفته است تا برای استفاده محققان بر روی اینترنت و وبسایت سازمان آورده شود. بر طبق توافقات انجامشده این خدمات از اوایل اردیبهشتماه سال 1388 بهصورت on line قابلاستفاده محققان است.
فرایند درخواست مدرک
- ارائه فرم درخواست مدرک
- بررسی کارشناسی تقاضای مدرک
- طبقهبندی فرم بر اساس نسخ خطی و نفایس و عادی
- ارجاع برگههای مربوط به مدارک نفیس به ارزیابی و بررسی درخواستهای تصویر از نسخ خطی
- ارجاع فرم درخواست مدرک نفیس به بخش فیلم تک
- تهیه تصویر (اسکن از ریزفیلمها یا تصویر دیجیتالی)
- ارائه تصویر به محقق بهصورت حضوری و یا غیرحضوری از طریق پست الکترونیکی و برآورد هزینه
استفادهکنندگان چه کسانی بودهاند؟
طیف وسیع محققان، اساتید دانشگاهی و حوزوی، بومی و غیربومی استفادهکنندگان این خدمات را تشکیل میدهند.
مسائل مالی به چه صورت بوده است؟
سازمان کتابخانهها، موزهها و اسناد آستان قدس رضوی، دارای حساب مستقل است و محققان میتوانند بهصورت غیرحضوری با پرداخت وجه خدمات بر طبق تعرفههای مشخصشده و ارسال فیش آن برای اداره مخطوطات از خدمات تحویل مدرک این اداره استفاده نمایند. همچنین مانند گذشته محققان میتوانند بهصورت حضوری نیز مبلغ تعیینشده را پرداخت و از خدمات استفاده نمایند.
نتیجهگیری
استفاده از خدمات تحویل مدرک در نظام کتابخانهای امروز که مصادف با افزایش روزافزون انتشارات و اطلاعات و اهمیت سرعت در دستیابی اطلاعات است امری مهم و ضروری است. کتابخانهها و مراکز اطلاعرسانی امروزه با استفاده از فنّاوری نوین در امر بازیابی اطلاعات و همچنین اشاعه اطلاعات گامهای بزرگی برداشتهاند. کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی مرکز مهم اطلاعاتی کشور درزمینه علوم اسلامی بشمار میرود. مجموعه منحصربهفرد موجود در این مرکز اطلاعاتی اعم از نسخ خطی، کتب نفیس و ... مسئولین کتابخانه را بر آن داشته است که جهت دستیابی بهتر و سریعتر اطلاعات روشهای جدید را دنبال نمایند.
بخش مخطوطات کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی باسابقهای بهاندازه وجود خود کتابخانه در حرم مقدس رضوی دارای مجموعهای ارزشمند از نسخ خطی و کتابهای نفیس است؛ که جهت سهولت استفاده از این منابع از همان قدیم با استفاده از کتب وقفی و طبق شرایط موجود در وقف نامهها که از طرف خود موقوفان تعیین میشده در دورههای مختلف تاریخی مانند صفویه و قاجاریه این کتب را به امانتداده و یا در خود کتابخانه در اختیار استفادهکنندگان قرارگرفته است؛ که در این دورهها نیز شرایط وقف و امکانات کتابخانه جهت امانت دادن کتابها تغییر کرده که از آن جمله میتوان به متغیر بودن مراجعان و استفادهکنندگان و همچنین شرایط امانت مانند زمان و مکان استفاده از کتب و نسخ خطی و همچنین تغییر در شکل قبضهای امانت در طی این دورهها اشاره کرد از سال 1351 به بعد، با پیشرفت زمان و تغییر در ارائه خدمات دستیابی و اشاعه اطلاعات با در اختیار گذاردن تصویر و ریزفیلم و سی دی از اطلاعات مورد درخواستی متقاضیان اطلاعات علاوه بر استفاده از منابع در حفظ و نگهداری این مجموعه نفیس کوشیده است و امروزه نیز با استفاده از روشهای نوین تحویل مدرک بدون مراجعه کسانی که به اطلاعات نیاز دارند به محل کتابخانه بهصورت مجازی (پست الکترونیکی) و بهصورت استفاده از انواع خدمات پست این اطلاعات را در اختیار آنان قرار میدهد.
مدیریت خدمات تحویل مدرک درگذشته دارای قوانینی بوده که با تشکیل شورای نشر نفایس و تصحیح متون در سالهای بین 1357 تا 1374 و تبدیل آن به شورای ارزیابی و بررسی درخواستهای تصویر از کتب خطی در سال 1375 بهصورت قانونمند و اصولی کنترل میگردید؛ و با توجه به نوع نسخه درخواستی تصمیمات توسط مقامات بالاتری در مورد ارائه آن تصمیم گرفته میشد.
استفادهکنندگان این خدمات پس از انقلاب اسلامی بیشتر محققان و استادان دانشگاهی و حوزوی بومی و غیربومی، محققان خارجی، طلاب حوزههای دینی و روحانیون بودند.
مسائل مالی و نحوه ارائه این خدمات بر اساس تعرفه مشخصشده که از طرف رئیس کتابخانه و مسئولین بخش مخطوطات و فیلم تک تعیین میشد، محاسبه میگردید. قابل به ذکر است این تعرفهها هرسال مورد بازبینی قرارگرفته و تغییر مییافت. در سالهای اخیر که سازمان کتابخانهها، موزهها و اسناد آستان قدس رضوی، دارای حساب مستقل است محققان میتوانند بهصورت غیرحضوری نیز، علاوه بر روش حضوری حاکم در سالهای قبل، با پرداخت وجه خدمات بر طبق تعرفههای مشخصشده و ارسال فیش آن برای اداره مخطوطات از خدمات تحویل مدرک این اداره استفاده نمایند.
کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، از کلیهی آثار و مجموعههای نفیس خطی و منحصر و کمیاب کتابخانه، ریزفیلم تهیهکرده و از ریزفیلمهای تهیهشده عکسبرداری نموده و عین نسخههای عکسی را بهجای اصل نسخه در اختیار محققان قرار میدهد؛ و از این طریق این مجموعه نفیس و کمیاب خطی خود را در اختیار مراجعان و محققان و طالبان علم قرار میدهد.
پیوست: متن وقف نامهها
نمونههایی از وقف نامههای دوره صفوی که در آن شرایط امانت و استفاده از کتاب و نسخه خطی ذکر گردیده است:
1- نام کتاب: روض الجنان
مؤلف: شیخ ابوالفتوح حسین بن علی بن محمد بن احمد الخزاعی نیشابوری
شماره ثبت: 1333.
سال تحریر: 848 ه.ق.
واقف: خواجه شیر احمد
تاریخ وقف: 1032 ه.ق.
متن وقف نامه: وقف نمود این کتاب را با دویست و سیویک جلد کتب و رسایل دیگر رفعت پناه مرحوم خواجه شیر احمد تونی بر روضه مقدسه منوره متبرکه عرض درجه سلطان اولیاء و برهان الاتقیاء ثامن الائمه الهدی که زائران و ساکنان مشهد مقدس مستفیض شوند بهشرط آنکه از شهربند مشهد مقدس بیرون نبرند و بی رهن ارزنده به کس ندهند و زیاده از سه ماه نگاه ندارند و هر کس برخلاف این شرط عمل نماید خواه گیرنده و خواه دهند بلعنت الهی و سخط ملائکه مقربین و انبیاء مرسلین گرفتار شود و حشرش با معاندان دین مبین باشد فمن بدلٌه بد ما سمعه فانٌما ائمه علی الذین یبدلونه ان الله سمیع علیم.
2-نام کتاب: روض الجنان (فارسی)
مؤلف: مفسر شیخ ابوالفتوح خزاعی نیشابوری
سال تحریر: 556 ه.ق.
شماره ثبت: 1336.
واقف: خواجه شیر احمد
تاریخ وقف: 1032 ه. ق.
متن وقف نامه: وقف نمود این کتاب را با دویست و سیویک جلد کتب و رسایل دیگر رفعت پناه مرحوم خواجه شیر احمد تونی بر روضه مقدسه منوره متبرکه عرض درجه سلطان اولیاء و برهان الاتقیاء ثامن الائمه الهدی که زایران و ساکنان مشهد مقدس مستفیذ شوند بشرط آنکه از شهربند مشهد مقدس بیرون نبرند و بی رهن ارزنده به کس ندهند و زیاده از سه ماه نگاه ندارند و هر کس برخلاف این شرط عمل نماید خواه گیرنده و خواه دهند بلعنت الهی و سخط ملائکه مقربین و انبیاء مرسلین گرفتار شود و حشرش با معاندان دین مبین باشد فمن بدلٌه بد ما سمعه فانٌما ائمه علی الذین یبدلونه ان الله سمیع علیم.